«ەرتەرەكتە ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، مiرجاقىپ دۋلاتوۆ «قازاق» گازەتiن ومiرگە اكەلدi. تاۋەلسiزدiك جىلدارىندا الدان ايىمبەتوۆ «كازاحسكايا پراۆدانى» شىعاردى. جاڭا زاماندا قوعاباي سارسەكەەۆ بۇرىن جابىلىپ قالعان «قازاق» گازەتiن قايتا جاڭعىرتتى. بۇل - زور ەلشiلiك جۇمىس، قازاق ءباسپاسوزi تاريحىنداعى ءۇش انىق، بولاشاقتا زەرتتەلەر ساياسي قۇجات!» - دەپ، اكادەميك سالىق زيمانوۆ باعاسىن بەرگەن جازۋشى قوعاباي سارسەكەەۆتi «Dات، تاقسىرعا!» شاقىردىق.

«قازاق»: كەشە  جانە بۇگiن

- قوعاباي مىرزا، وسى سiز شىعارىپ وتىرعان «قازاق» گازەتi قانداي باسىلىم؟

- «قازاق» گازەتiنiڭ قانداي باسىلىم ەكەنiن اتى ايتىپ تۇر، «قازاق» - قازاققا قىزمەت ەتەتiن باسىلىم. گازەت 1913-1918 جىلدار ارالىعىندا شىعىپ، كەزiندە 265 سانى جارىق كورگەن.

- باسىلىمنىڭ سول كەزدەن جالعاسقان تاريحي iزi بۇگiندە قانشالىقتى جال­عاسىن تاۋىپ وتىر؟

- «جۇرتىم» دەپ حالىقتىڭ ارىن ارلاپ، زارىن زارلاپ، نامىسىن جوقتايتىن ازاماتتارى گازەت ارقىلى حالىقتىڭ ءسوزiن سويلەپ، پايداسىن قورعاپ، زارارىنا قارسى تۇرىپ، قارعاعا كوزiن شوقىتپاسقا تىرىسادى. حالىققا گازەتتiڭ وسىنداي پايدالى قىزمەتتەرi بار ەكەندiگiن بiلەتiن جۇرت گازەتتi كيەتiن كيi­مi, iشەتiن تاماعى، ۇستiندەگi ءۇيi­نەن سوڭعى كەرەك نارسەگە سانايدى.

«ەرتەرەكتە ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، مiرجاقىپ دۋلاتوۆ «قازاق» گازەتiن ومiرگە اكەلدi. تاۋەلسiزدiك جىلدارىندا الدان ايىمبەتوۆ «كازاحسكايا پراۆدانى» شىعاردى. جاڭا زاماندا قوعاباي سارسەكەەۆ بۇرىن جابىلىپ قالعان «قازاق» گازەتiن قايتا جاڭعىرتتى. بۇل - زور ەلشiلiك جۇمىس، قازاق ءباسپاسوزi تاريحىنداعى ءۇش انىق، بولاشاقتا زەرتتەلەر ساياسي قۇجات!» - دەپ، اكادەميك سالىق زيمانوۆ باعاسىن بەرگەن جازۋشى قوعاباي سارسەكەەۆتi «Dات، تاقسىرعا!» شاقىردىق.

«قازاق»: كەشە  جانە بۇگiن

- قوعاباي مىرزا، وسى سiز شىعارىپ وتىرعان «قازاق» گازەتi قانداي باسىلىم؟

- «قازاق» گازەتiنiڭ قانداي باسىلىم ەكەنiن اتى ايتىپ تۇر، «قازاق» - قازاققا قىزمەت ەتەتiن باسىلىم. گازەت 1913-1918 جىلدار ارالىعىندا شىعىپ، كەزiندە 265 سانى جارىق كورگەن.

- باسىلىمنىڭ سول كەزدەن جالعاسقان تاريحي iزi بۇگiندە قانشالىقتى جال­عاسىن تاۋىپ وتىر؟

- «جۇرتىم» دەپ حالىقتىڭ ارىن ارلاپ، زارىن زارلاپ، نامىسىن جوقتايتىن ازاماتتارى گازەت ارقىلى حالىقتىڭ ءسوزiن سويلەپ، پايداسىن قورعاپ، زارارىنا قارسى تۇرىپ، قارعاعا كوزiن شوقىتپاسقا تىرىسادى. حالىققا گازەتتiڭ وسىنداي پايدالى قىزمەتتەرi بار ەكەندiگiن بiلەتiن جۇرت گازەتتi كيەتiن كيi­مi, iشەتiن تاماعى، ۇستiندەگi ءۇيi­نەن سوڭعى كەرەك نارسەگە سانايدى.

«اتالى جۇرتىمىزدىڭ، اۋداندى ۇلتىمىزدىڭ ارۋاقتى اتى دەپ، گازەتiمiزدiڭ ەسiمiن «قازاق» قويدىق، - دەپ جازدى گازەتتi ءتاۋ شىعارۋشى ارىس­تارىمىز. - ۇلت ءۇشiن دەگەن iستiڭ ۇلعايۋىنا كۇش قوسىپ، كومەكتەسiپ، قىزمەت ەتۋ - قازاق بالاسىنا مiندەت. حالىققا قىزمەت ەتەمiن دەسەندەر، ازاماتتار، تۋرا جولدىڭ بiرi - وسى. جول ۇزاق، عۇمىر قىسقا، قولدان كەلگەنiن عۇمىر جەتكەنiنشە iستەپ كەتەلiك. مالشا وتتاپ، اساپ iشiپ، حالىق ءۇشiن قام قىلماي، قارىن تويعانىنا ءماز بولىپ، مال ولiمiندەي ولمەيiك. ءميللات حالiن ويىمىزعا الىپ، قىزمەت ەتۋدi موينىمىزعا الىپ، ارناعان بiر iسiمiز. قۇداي ءساتiن سالسىن، «ءاۋمين» دەپ قول جايىپ، «ءاۋپ» دەپ كۇش قوسىپ، «اللا» دەپ iسكە كiرiسەلiك». - سويتكەن «قازاق» بۇگiن دە وسىنداي تازا نيەتتە 2006 جىلدان ءوز وقۋشىلارىمەن قاۋىشتى.

- كەشەگi ۇلت ارىستارى شىعارعان «قازاق» گازەتi كەزiندە قاراڭعى قازاقتىڭ دالاسىنا شام بولىپ جاعىلىپ ەدi. ال سiزدiڭ باسىلىمىڭىز - سول «قازاق» گازەتiنiڭ جال­عاسى. بiراق بۇگiنگi جۇرتتىڭ كوبi سiز رەداكتورلىق ەتiپ وتىرعان «قازاق» گازەتiن بiلە بەرمەيدi. تارالىمى دا ماردىمسىز. نەگە؟

- سۇراعىڭنىڭ قاراعىم، دۇرىس تا، بۇرىس جەرi بار. دۇرىسى: ۇلت ارىس­تارى شىعارعان «قازاق» گازەتi كەزiندە قا­راڭعى قازاقتىڭ دالاسىنا شام بولىپ جاعىلعانى راس. ويتكەنi «قازاق» گازەتi سول تۇستا قا­زاقتىڭ ماڭدايىنداعى جالعىز باسىلىم ەدi. سوندىقتان جال­عىزدىڭ اتى - جالعىز، جالعىزدىڭ جارى - قۇداي! شىعارۋشىلارىنا نازار اۋدارىڭىز: احمەت بايتۇرسىنوۆ، مۇستافا ورازاەۆ، مiرجاقىپ دۋلاتوۆ. قولداۋشىلارى: ءاليحان بوكەيحانوۆ، شاكارiم قۇدايبەردi­ۇلى، ماعجان جۇماباەۆ، ءالمۇ­حان ەرمەكوۆ، مۇحامەدجان تىنىشباەۆ، مۇستافا شوقايۇلى، جاقىپ اقبايۇلى، سما­عۇل سادۋاقاسوۆ، احمەت بiرiمجانوۆ، جۇسiپبەك ايماۋىتوۆ...

ەندi مۇقاڭنىڭ (مۇحتار اۋەزوۆ) مىنا بiر سوزiنە نازار اۋدارىپ كورەيiك:

«قازاق» گازەتiنiڭ ءسۇتiن ەمiپ وسكەن بiر بۋىن وسى كۇندە پiكiر-بiلiم جولىندا بۇعاناسى بەكiپ، iس مايدانىنا شىعىپ وتىرسا، كەيiنگi جاس بۋىن احاڭ سالعان ورنەكتi بiلiپ، احاڭ اشقان مەكتەپتi وقىپ شىققالى تابالدىرىعىن جاڭا اتتاپ، iشiنە جاڭا كiرiپ جاتىر. احاڭنىڭ بۇل iستەگەن قىزمەتi - قازاقتىڭ ۇزىن-ىرعا تاريحىمەن جالعاسىپ كەتەتiن قىزمەت، iستەگەن iسiمەن وزiنە ورناتىلعان ەسكەرتكiش - ماڭگiلiك ەسكەرت­كiش»، - دەيدi. مۇقاڭ بۇل ءسوزدi احاڭنىڭ (احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ) ەلۋ جىلدىق تويىنا وراي، سوناۋ 1923 جىلى ايتقان...

- دەگەنمەن بۇگiنگi «قازاقتىڭ» ءۇنi باسەڭ ەكەنi راس قوي، اعا؟

- مiنە، كەزiندە مۇحتار اۋەزوۆ وسىنداي ءسوز ارناعان گازەت اراعا 88 جىل سالىپ ومiرگە قايتا كەلدi. كەلگەندە دە، سول باياعى الاش ارىستارى باستاعان ۇلت iسiن جالعاي كەلدi. كۇنi بۇگiندە سول جولدان تايماي كەلەدi, شۇكiرشiلiك ەتەتiنiمiز - «قازاق» ەشكiمنiڭ ارتقى ايى­­لى ەمەس. قازاق iسiنەن بiر ساتكە دە اۋعان جوق. ۇلتتىق ءمۇد­دەگە ادال، نيەتi تازا. وعان گا­زەت بەتiندە شىعىپ جۇرگەن ماتەريالدار كەپiلدiك بەرە الادى.

اتتەڭ، دۇنيە، قايتەرسiز، گازەتتiڭ تارالىمىنىڭ از ەكەنi جاسىرىن شارۋا ەمەس. بۇل - جالپى قازاق باسىلىمدارىنا ورتاق جايت. ۇلگi ءۇشiن ايتايىقشى، قازاقستاندا تۇراتىن باسقا ۇلت، ۇلىس ءوز تiلدەرiندە شىعاتىن گازەت-جۋرنالدارىن ءار وتباسى بولىپ ۇيلەرiنە ورشەلەنە جازدىرىپ الىپ وقيدى ەكەن. ءار كارiس، ءار ۇيعىر، ءار دۇنعان، ت.ت. ۇلت وكiلدەرiنiڭ بۇل ۇيرەن­شiكتi داعدىسى كورiنەدi.

ال بiز شە؟ بiزدە مۇنداي ۇمتىلۋشىلىق جوق. ۇلت iسiنە ىنتىزارلىقپەن جۇمىلا بەر­مەيمiز، سۇلەسوقتىعىمىز باسىم، ەنجار بiر قالىپ، بويكۇ­يەز-اقپىز. سوندا قانداي ەل بولدىق؟

ەندi سۇراعىڭنىڭ ەكiنشi بولiگiنە كوشسەم، ماسەلە بۇل باسىلىمعا مەنiڭ رەداكتورلىق ەتكەنiمدە تۇرعان جوق، سول ءۇشiن دە جۇرت «بiلە بەر­مەيدi» ەمەس، سەنiڭ ويىڭنىڭ بۇرىسى - ءارi گازەتتi بiلە بەر­مەيتiندەر ءۇشiن ايتايىن، مەنiڭ گازەتكە پايدامنان باس­قا زيانىم تيiپ جۇرگەن جوق. گا­زەتتi بiر ءوزiم سۇيرەپ، وسى ۋاقىتقا دەيiن ءوز قاراجاتىما شىعارىپ كەلەم. ال مۇنىمنىڭ نەسi تەرiس؟ الايدا تارالىمدى كوبەيتۋ - باستى مۇ­رات! ايت، ايت - ەل قولداسىن دەيiك! گاپ وسىندا...

- جىل باسىندا مۇحتار شاحانوۆ باس­تاعان «تاۋەلسiزدiكتi قورعاۋ» قوزعالىسى بيلiك ۇسىنعان دوكترينا مەن جەردi قىتايلارعا جالعا بەرۋگە قارسى ارەكەت جاساعاندا، نارازىلىق حاتقا سiز دە قول قويىپ ەدiڭiز. كەيiن سول قۇجاتقا قارسىلىق بiلدiرiپ قول قويعان ءوزiڭiز سياقتى بiراز جورنالشى ازاماتتار وزدەرiنiڭ باسىلىمدارىنا ۇكiمەتتەن تەندەر الا الماي قالعانىن ايتىپ ءجۇر­دi. سiزدiڭ شارۋاڭىز قالاي بولىپ جاتىر؟

- ۇلت ماسەلەسiنە بۇيرەگiم بۇرىپ تۇراتىنى جاسىرىن ەمەس. تiپتi بۇل جولدا ايانىپ قالار قازاعىڭ مەن ەمەن. بايلىعىم - قازاقتىعىم.

البەتتە، ءار قازاق ءوزiن شىن قازاقپىن دەيتiن دەڭگەيگە جەتكەندە عانا قازاق ۇلتىنىڭ مەرەيi ۇستەم بولادى. ەندەشە، نەدەن تارتىنۋىم كەرەك، ءوزi ءتۇزۋ تۇرعان كiسiنiڭ كولەڭكەسi قيسىق تۇسپەيدi. ەل دەپ سوققان جۇرەك ورنىندا. وسى رەتتەن دە «تاۋەلسiزدiكتi قورعاۋ» قوزعالىسىنىڭ ۇندەۋiنە قولداۋ بiلدiرسەم، مۇنىم ازاماتتىق ۇستانىمىم ەمەس پە؟ بۇل باعىتىمدى ەشكiم سوكەت كورمەۋگە تيiستi ءارi كونستيتۋتسيالىق ەركiمدi بiلدiرەتiن ۇستانىمىم عوي. سوڭىما شام ۇستاپ تۇسكەندi ءازiر كەزدەستiرمەدiم، ولاي بولۋعا تيiستi دە ەمەس. ونىڭ ۇستiنە، مەن ەشكiمگە ورتاعى جوق اداممىن، قازى تۇتارىم - ارىم مەن جاراتقان بiر اللا، سوندىقتان شارۋام ورنىندا.

- قازاقستاندىق پارلامەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتى «ۇلت كوشباسشىسىنا» كوتەرiپ، ونى ەشقانداي قىلمىستىق جانە اكiمشiلiك iسكە تارتپاۋعا كەپiلدiك بەرەتiن زاڭ قابىلدادى. ەندi بۇل زاڭدى نازارباەۆتىڭ ءوزi بەكiتەر بولسا، ول كۇشiنە ەنiپ، قازاقستاندىقتار «تۇرiك­مەنبا­شىنىڭ» سىڭارى «ەلباسىعا» قارىق بولاتىن ءتۇرi بار. ال سiزدiڭ ءوزiڭiز وسىعان قانشالىقتى قاتتى قۋانار ەدiڭiز؟

- بۇل سۇراعىڭا جاۋاپ بەرمەسەم، جالتاردى دەيسiڭ-اۋ. ءجا، پارلامەنت دەپۋتاتتارى ءوز ۇسىنىستارىن ايتتى، تiپتi داۋىس­تارىن دا بەرiپ قويعان سىڭايلى. ەندi ءوزiڭ ايتىپ وتىرعانداي، پارلامەنت ۇسىنعان زاڭدى پرەزيدەنتتiڭ ءوزi بەكiتۋگە تيiس. قول قويادى. سوندىقتان اتا زاڭعا ەنەتiن وزگەرiستەر ءالi ەنگiزiلگەن جوق، دەمەك زاڭ كۇشiنە ەنبەگەن. وسى رەتتەن كۇنiلگەرi سويلەۋ ارتىق.

مەنiڭ تاڭعالاتىنىم: وسى بiز قىزىق جۇرت بوپ الدىق. حالقى - بەگiن، بەگi - حالقىن سىيلاۋدان قالىپ بارامىز. باسقا شارۋا تاۋسىلعانداي، ەندi مەملەكەت باسشىسىن توڭiرەكتەيتiن بولدىق. جارامساقتانۋ، جاعىمپازدىق، قۋلىقتىڭ نە بiر بۇرالاڭ جولدارىمەن پرەزيدەنتكە «قاز­اقستاننىڭ ەڭبەك ەرi» بول دەدiك، ەلباسىنىڭ جەتپiس جىلدىعىن تويلاۋدىڭ جاي-جاپسارىن ايتقان بوپ، كۇنi بۇرىن ويتەيiك، بۇيتەيiك دەپ الدىنا تۇستiك. سودان نە ءوندi? پرەزيدەنت ءۇزiلدi-كەسiلدi بۇل ۇسىنىستاردان باس تارتتى. مۇنىسى، ارينە، كiسiلiككە جاتتى، ەلباسىنىڭ قاراپايىمدىلىعىنا، ۇستامدىلىعىنا حالىق ءسۇيسiندi.

تەگiندە، ماداق - اللاعا، ءتاۋبا - ادام­­عا لايىق. ەلباسى ورىنسىز قولپاشتاۋدىڭ وزiنە ەرسi كورiنەتiنiن، بەدەلiنە نۇق­سان كەلتiرەتiنiن سان مارتە ايتتى دا، ايتىپ تا ءجۇر. بiراق سوندا دا تىيىلۋ جوق. ماقتاۋ قايتا ۇدەي تۇسۋدە. جانە ءتۇر-ءتۇرi تابىلادى. ءوزiڭ ايتىپ وتىرعان ماراپات - سونىڭ بiر ءتۇرi. ايتپەسە نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ەلiمiزدە شىن مانiندەگi ۇلت كوشباسشىسى ەكەنi - ايدان انىق. الەم مويىنداعان شىندىق وسىلاي بولسا، ونى وزiمiزدە ەندi كونستيتۋتسيامەن بەكiتiپ زاڭداستىرۋدى «ويلاستىرۋ» كەرەك پە ەدi. زاتىندا، مۇنداي سۇراقتىڭ جاۋابىن كەزiندە دانا اباي بەرiپ كەتكەندەي. ۇلى حاكiم، قازاقتىڭ باس اقىنى:

سەنبە جۇرتقا، تۇرسا دا
قانشا ماقتاپ،
اۋرە ەتەدi iشiنە قۋلىق ساقتاپ.
وزiڭە سەن، ءوزiڭدi الىپ شىعار،
ەڭبەگiڭ مەن اقىلىڭ ەكi جاقتاپ.
ءوزiڭدi سەنگiشتiكپەن اۋرە ەتپە،
قۇمارپاز بوپ ماقتاندى قۋىپ كەتپە.
جۇرتپەن بiرگە ءوزiڭدi قوسا الداسىپ،
سالپىلداپ ساعىم قۋعان
بويىڭا ەپ پە؟ –

دەيدi. ەندەشە، اڭگiمەنiڭ اقىرىن كۇتەلiك. حالىق ەل پرەزيدەنتiنiڭ نۇرلى اقىل، ۇستامدى مiنەزiنە سەنەدi. تiپتi ەلباسى بۇل جولى دا پارلا­مەنتتiڭ قوس پالاتاسى ۇسىن­عان زاڭىنا «ۆەتو» قويۋى بەك مۇمكiن. بiزدiڭ بۇلاي دەۋiمiزگە سەبەپ - پرەزيدەنت وسى تاياۋدا وتكەن «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ ساياسي كەڭەسiندە سويلەگەن سوزiندە دەپۋتاتتار ۇسىنعان مۇنداي باستاماعا ريزاشىلىعىن بiلدiرە تۇرىپ، «قر بiرiنشi پرەزيدەنتi تۋرالى» زاڭعا وزگەرiس ەنگi­زەتiندەي اسىپ بارا جاتقان قاجەتتiلiكتi كورiپ تۇرماعانىن ەسكەرتتi دە عوي.

- وسى ورايدا ينتەرنەت-سايتتاردىڭ بiرiندە كوممەنتاري جازعان بiر قازاق: «ونى بiردەن نەگە قۇدايدىڭ جەردەگi وكiلi ەتە سالمايمىز، پارلامەنت 99 پايىز قولدايدى، قازاق ءۇن-ءتۇنسiز قابىلدايدى»، - دەپتi. ارينە، بۇل پiكiردە يرونيا، اشۋ-ىزا، دارمەنسiزدiك بار. دەگەنمەن وسى قازاق وسىنداي كۇيi ءۇشiن كiمگە اشۋلانادى؟

- سۇراعىڭ توبەدەن تۇسكەندەي ەكەن... ءوزiڭ ايتىپ وتىرعان «بiر قازاق» كiمگە اشۋلانۋى كەرەك؟ ارينە، وزiنە! تەك قانا وزiنە!

ايتىپ وتىرعان ينتەرنەت-سايتىڭدى كورگەن دە ەمەن، وقىعان دا جوقپىن. مۇحاممەد پايعامبارىمىز: «سەگiز ءتۇرلi ادام قيامەت كۇنiندە اللانىڭ قاھارىنا جولىعادى. ولار: وتiرiكشi, تاكاپپار، جال­عان كiشiپەيiلسiنەتiندەر، اللا مەن راسۋلدىڭ تالابىن كەشiكتiرiپ شايتاننىڭ بۇيرىعىن تەز ورىندايتىندار، وتiرiك انت iشiپ پايدا تابۋشىلار، ارىزقوي جالاقورلار، دوس اراسىنا وت جاعۋشىلار - كiناسiز ادامعا ناقاقتان جالا جابۋشىلار، وتiرiك سويلەۋ - بوس ايقاي، اۋرەشiلiك»، - دەپ اي­تىپ­تى. وسىنداي قىلىق، ارە­كەتتەر­دەن اۋلاق جۇرگەن ادام - تازا ادام بولىپ ەسەپتەلەتiن كورiنەدi. تازا ادامداردىڭ بويىندا اشۋ بولمايدى ەكەن.

قازاقتىڭ سىرتى - مومىن، ءىشى - جالىن!

- قازاق ءۇشiن وتكەن تاريحتا 1932-33 جىلدارداعى اشتىق، 1937 جىلدارداعى رەپرەسسيا، 1986 جىلعى «جەلتوقسان كو­تەرiلiسi» سياقتى اۋىر قاسiرەتتi جىل­دار ورىن العان ەدi. بiزدiڭ بيلiك حالىقتىڭ ەرiك-جiگەرiن وسىلايشا ەزiپ-جانشي بەرەتiن بولسا، بۇل بيلiك تاعى بiر دۇربەلەڭدi بەسiگiندە تەربەتiپ جاتقان جوق پا، اعا؟

- وتكەن ناۋبەتتەردiڭ ءبارi ەستە. مۇنى قازاق ۇمىتپايدى. رۋحى جوعارى حالىقتى ەشكiم دە ەزiپ-جانشي المايدى. ءوزiڭ العا تارتقان جىلدار شەجiرەسiنە ۇڭiلسەك، ارعى-بەرگi تاريح بەتتەرiن اقتارايىق، بارiندە دە ەل تاعدىرى سىنعا تۇسكەن عوي، مiنە، سودان سۇرiنبەي، توزiممەن وتكەن قا­زاق جۇرتى - مۇراتتى حالىق. قازاقتىڭ سىر­تى - مومىن، iشi - جالىن! يiستi الىستان سەزەتiن حا­لىقپىز، تiزگiندi بەرiك ۇستالىق. بەرiك ەل - بەكەم ەل. وسى رەتتەن دە «ءدۇر­­بەلەڭنiڭ بەسiگiندە تەربەلەتiندەي» رەت جوق. بيلiكتi ايتاسىڭ، بيلiك ءوز حالقىنىڭ تۇندiگiن جەلپiلدەتۋگە قۇمار بولۋعا تيiستi ەمەس.

- بولاشاقتا بيلiكتiڭ تۇتقاسىن ۇستاپ، ساياساتقا ارالاسادى دەگەن ەلدiڭ جاستارى دiنگە جاپپاي بەت بۇرىپ، «ارابشا» دiن ۇستانۋشىلاردىڭ سانى كۇن سا­يىن كوبەيiپ بارادى. جاستاردىڭ وسىنداي اسiرە «دiن فاناتى» بولۋىنان قانداي قاتەر سەزەسiز؟

- ءتۇزۋ دiن اداستىرمايدى. بiزدiڭ دiن - يسلام دiنi. ولاي بولسا، قازاق ءوز دiنiن اسپەتتەسە، وسى جولدا جۇرسە بولادى. باسقا رەت جوق. ءار مۇسىلماننىڭ مۇسىلمانشىلدىقتى قولداۋى - پارىز iس.

كوپدiندiلiكتi ناسيحاتتاۋ - قاتەر. سوسىن «كوپۇلتتى رەسپۋبليكامىز» دەپ باسقا دiندەرگە ەسiك اشىپ قويۋ - بەكەر­شiلiك. قازاقستاندا قازاق ۇلتى عانا بار، قالعاندارى - جەكەلەگەن توپ، ۇلىستار. وسى رەتتەن دە ءار iستە اباي بولعان ءجون.

«دiن فاناتى» - قاۋiپتi دەرت. جاستارىمىزدى وسىدان ساقتاندىرا الساق - ۇتقانىمىز. اسىلى، مەملەكەتكە دiن تۋرالى ءتارتiپتi زاڭ كەرەك. بiزدە، وكiنiشكە قاراي، دiن زاڭى وسال. Iرگە قىمتالماسا، ساڭىلاۋ كوپ. ىجداعاتتايتىن تۇس - وسى تۇس.

"جاۋاپ" زىنداننىڭ تۇبىندە جاتىر

- قوعاباي مىرزا، ەل مەن جەردiڭ يەسi قازاق دەگەنiمiزبەن، كەز كەلگەن جەردە قازاقتىڭ ۇل-قىزدارى قۇلدانىپ جۇ­مىس iستەپ ءجۇر. قالالارداعى ۇيسiزدەر، جاتاقحانا تۇرعىندارى - قازاقتار. بiزدiڭ ۇلتتىڭ بيت جەپ، سiركە سۇيرەگەن بيشارا كۇيi جانىڭىزعا باتپاي ما؟ وسى كۇيiمiز قاشانعا دەيiن سوزىلار ەكەن؟

- ماسەلەنiڭ قانشاعا دەيiن سوزىلارىن بولجاۋ قيىن، ال قويىپ وتىرعان سۇراعىڭ جانعا باتاتىن سۇراق ەكەنi - شىندىق. ءارi نەگiزدi. سويتە تۇرا، بۇل «ساقالدى» سۇراقتىڭ جاۋابىن ءوزiڭ دە، مەن دە بەرە الماسپىز. ويتكەنi بۇل سۇراقتىڭ جاۋابى تىم تەرەڭدە، زىنداننىڭ ءتۇبiن­دە جاتىر. باستاۋىن سوناۋ ىقىلىم زاماننان الادى. سەبەبiن عاسىرلار بويعى باسىندا ەركi بولماي كەلگەن قازاق تاعدىرىنان iزدەۋ ءجون. نەگە؟

«ەل مەن جەردiڭ يەسi - قازاق»، - دەي­سiڭ، قاي كەزدە قازاق «ەل مەن جەردiڭ باسىبايلى يەسi» بولىپ ەدi? بۇگiنگi تاۋەل­سiز­دiكتi ايتاسىڭ با؟ بۇل - از مەرزiم. ەكiن­شiدەن: «كەز كەلگەن جەردە قازاقتىڭ ۇل-قىزدارى قۇلدانىپ جۇمىس iستەپ ءجۇر»، - دەيسiڭ، ويتپەگەندە قايتەدi, زامان بولسا مىناۋ - قوعام قانداي قوعام؟ مەملەكەت مەنشi­گiندە نە قالدى، تiپتi ءوزi جۇمىس بار ما؟ ال جات جۇرت يەلەنiپ العان كاسiپ­ورىندار، زاۋىت، فابريكا، ت.ت. كiمنiڭ ىرقىندا؟ ارينە، سىرتتىڭ. سىرت جارىلقامايدى.

باستى بايلىق دەيتiن جەر دە وسىنداي جەكەشەلەندiرۋ كەزiندە ساتىلىپ كەتكەنiن بiلەسiڭ. اشىعىن ايتايىق، بار قازاقتىڭ سول جەكەشە­لەندiرۋ كەزiندە جەر ساتىپ الۋعا شاماسى جەتتi مە؟ جوق، ارينە! مiنە، گاپ قايدا؟ جەكە مەنشiك جۇرگەن جەردە جالدانۋ جۇرەدi, جالدانۋ دەگەنiمiز قۇلدانۋ ەمەي، نە؟ سودان كەيiنگi «قالالارداعى ۇيسiزدەر، جاتاقحانا تۇرعىندارى - قازاقتار» دەگەنiڭنiڭ دە جاۋابى وسى تۇستان شىعادى. الدىمەن، ءوزiمiز جالقاۋمىز. «دايىن اسقا - تiك قاسىق» بول­عىمىز كەلەدi. بۇل جاقسى ما؟ جامان. قۇلدىق جاتقاندى توريدى. سونا زامانعا ءۇڭiل، بiزدiڭ قازاق ەرتەدە ءۇي سالماعان، قالا تۇرعىزۋعا تىرىسپاعان حالىق ەكەنi تاريحتان بەلگiلi. وسىنىڭ زاردابىن ەندi ۇرپاقتارى كورiپ وتىر. دەمەك، اتادان قالعان ءۇي جوق، قالا جوق. بiراق بابالار بۇگiنگi ۇرپاققا بار دالاسىن قالدىرعان. كەڭ دە بايتاق جازيرالى جەرiن ميراس ەتپەدi مە. تاۋەلسiز ەل ۇلاندارى ەندi وسى ەن بايلىققا ءوزi يەلiك ەتسە - يگi.

قازiر ۋاقىت باسقا، تالاپ باسقا. نارىق زامانى ەشكiمدi ايامايدى. كەشەگi سوتسياليزم ەمەس مۇسiركەيتiن. «ۇلتتىڭ بيت جەپ، سiركە سۇيرەگەن بيشارا كۇيi» جانعا باتپاس ءۇشiن، ەندەشە، قازاققا وسى نارىق زاڭىن بiلمەككە ۇمتىلۋ كەرەك. قازاقتىڭ ۇل-قىزدارىنىڭ جالشىلىقتان شىعار كۇنi تۋدى. ءوز جەرiنە ءوزi يە بولار كەزi كەلدi. باستا، تاۋەلسiزدiك! ايتپەسە قۇلى بار ەل - باي ەمەس، كۇڭi بار، حالىق تەڭدiگi بار جۇرت ەمەس.

- بيلiك پەن قوعامداعى ورەسكەل باسسىزدىققا وسى سiزدiڭ ارiپتەس­تەرiڭiز - اقىن-جازۋشىلار بiراۋىزدان قارسىلىق تانىتسا (كوشەگە ەرەۋiلگە شىقپاي-اق قويسىن), وتكiر ماقالالار جازىپ، بي­لiككە تالاپ قويسا، جازۋشىلار وداعىندا مۇشە­لiكتە تۇرعان 800 قالام­گەردiڭ ءۇنi جەر-كوكتi جارىپ كەتەر ەدi. بiراق ولاي بولماي تۇرعانىنا بiزدiڭ اۋىز­بiرلiگiمiزدiڭ جوقتىعى عانا كiنالi مە؟

- بۇل پiكiرiڭە قوسىلۋ قيىن. قازاق - اۋىزبiرلiگi جوق ەمەس، ول بار حالىق. قازاق تۇيiلمەيدi, تۇيiلسە - شەشiل­مەيتiن ۇلت. ايت-ايت، قازاقتىڭ قايراتى قايراقتاي قاتتى، قايسارلىعى بولاتتاي بەرiك بول­عانىمەن دە، جۇرەگi جۇمساق جۇرت. وسى قاسيەتiن باسقالار كوپ پايدالانادى. سودان دا قازاقتىڭ ۇلەسi قازاقپەن ارالاس­قانداردىڭ بارiندە دە بار. ەندi جازۋشىلار قاۋىمىنا ورالسام، ارiپتەستەرiمنiڭ ءۇنi شىقپايدى ەمەس، شىعادى. مۇحتار شاحانوۆقا، سماعۇل ەلۋباەۆقا قارا، ءامiرحان مەڭدەكە، سوفى سماتاەۆ، عابباس قابىشەۆ، امانگەلدi كەڭشiلiكۇلى، ت.ت. قالامگەرلەر تۋرا سوزدەن قاشان تا­يىندى؟ ءابدiجامiل نۇرپەيiسوۆ ارال تاعدىرىن، ساپابەك ءاسiپۇلى جەر تۋرالى تول­عاۋىن جازۋدان شارشادى ما؟ جوق. ەسەنباي دۇيسەنباەۆ، تەمiرحان مەدەتبەك، يران-عايىپ جىرلارى شە، كوركەمسوز جازۋدان دۋلات يسابەكوۆ، تولەن ابدiكوۆ، قادiربەك سەگiزباەۆ، گەرولد بەلگەر بiر ءسات قول ۇزبەيدi. قابدەش جۇمادiلوۆ، مۇحتار ماعاۋيننiڭ ەلشiلدiك شىعارمالارى نەگە تۇرادى.

بۇل جەردە تiزiم تiزۋ ءجون ەمەس، وندا وداقتا مۇشەلiكتە تۇرعانداردىڭ ءبارiن قاعازعا ءتۇسiرiپ شىعۋ كەرەك. ولاي بولسا، جازۋشىلار قاراپ قالىپ جاتقان جوق، وتكiر ماقالالار جازۋدان قالامگەرلەر كەندە ەمەس. ەندەشە، اعايىن، بار جۇكتi اقىن-جازۋشىعا اۋدارىپ قويىپ، وسىلار نە دەر ەكەن دەپ قاراپ وتىرماي، ۇلت شارۋاسىنا بارشا قازاق قاۋىمى جۇمىلسا، iس وڭعا باسادى.

جازۋشىنىڭ ەڭبەگى ەش

- ال جازۋشىلىق شارۋاشىلىقتا نە جاڭالىق بار، قوعاباي اعا؟ مىناۋ قىتىمىر زاماندا قالام-قارماققا iلiنگەن دۇنيەنi دە ءسوز ەتە كەتiڭiز...

- جازۋشىلىق شارۋاشىلىقتى قوز­عاساق، ءسوز ۇزارادى. قازاق ادەبيەتi توقىراۋدان ادا، قالامگەرلەر اق قاعازعا ادال.

جازۋشىلىق - تاعدىر. «جازۋشى بولا سالايىن» دەگەنمەن جازۋشى بولعاندى كورگەن ەشكiم جوق. ال جازۋشىنىڭ شارۋاسى ءوز باسىنا تiكەلەي بايلانىستى. جازۋشىنىڭ ەڭبەگi ۇجىمدىق ەڭبەك بولماعاندىقتان، قاي زاماندا دا جازۋشى تاقىرىپتى ءوزi قالاعان، جۇرەك قالاۋىن جاز­عان. اتتەڭ، دۇنيە، سول ءوزiڭ «قىتىمىر زامان» دەپ وتىرعان كەزەڭدە جازۋشى ەڭبەگi كوپ ەسكەرiلە بەرمەي ءجۇر. جازعانىن ۋاقىتىلى شىعارا المايدى، شىعارسا - وقۋشىسىنا جەتپەيدi, وسىدان دا ەڭبەگi ەش. بۇل بiر جاعى بولسا، ەكiنشi, جازۋشى جازعانىنا قالاماقى المايدى. قالاماقى - جازۋشى تiرلiگiنiڭ قاينار كوزi. جازۋشىلىق شارۋاشىلىقتاعى وسى ماسەلەگە مەملەكەتتiك كوزقاراس كەرەك.

بۇگiندەرi بۇرىنعى قالىپتاسقان كوپ جۇيە ۇمىت بولدى. اتاپ ايتقاندا: جەكەمەنشiككە كوشەمiز دەپ ءجۇرiپ كiتاپ شىعارۋ iسiن قوجىراتتىق. باسپا، باسپاحانالار جەكە قولعا ءوتتi. كiتاپ ساۋداسى تاراتىلدى. قازiر مەملەكەتتiك كiتاپ دۇكەندەرi اتىمەن جوق. كiتاپحانالار جابىلدى. وسىلايشا رۋحانيات قۇلدىرادى. بۇعان كiم جاۋاپتى، جازۋشى اۋىلىنداعى بiر تۇيتكiل - وسى. قالام-قارماققا iلiنەر وسىناۋ ءسوز از ايتىلمايدى، الايدا ماسەلە شەشiمiن تاپپايدى. سوندا نە كەدەرگi? بەلگiسiز. بiلە دە المايسىز اقيقاتىن.

بiر دانىشپان: «ءومiر - شەڭبەر»، - دەگەن ەكەن. شەڭبەر دەگەنiڭiز دوڭگەلەك پە، ەندەشە، قازاق جازۋشىلارى - سول «دوڭگەلەكتi» اينالۋدان بiر تانباي جۇرگەن جۇرت.

- قوعاباي اعا، «ەلباسى» لاۋازىمىن زاڭ جۇزiندە بەكiتiپ الماقشى بولعان ادامعا تiكەلەي جولىعا قالۋدىڭ ءساتi تۇسسە، قانداي «دات» ايتار ەدiڭiز؟

- ەلباسىمەن جولىعۋدىڭ ءساتi تۇسسە، ايتار «دات» جەتەدi. سونىڭ شەتiن سۋىرتپاقتايىن:

ا) مەملەكەتتiك تiلدi ۇيرەنۋدi ەندi ون جىلعا شەگەرiپ قويدىق، ءماسiموۆتiڭ «بۇل ءادiسi» - قاي ءادiس؟ ءا) مەملەكەتiمiز «قازاقستان رەسپۋبليكاسى» دەپ اتالادى. وسىنداعى قازاق سوزiنە قوسىلعان «ستان» سوزiنەن قاشۋ ءۇشiن ەل اتاۋىن «قازاقيا» دەۋگە بولماس پا؟

ب) «قازاق» گازەتiنiڭ جاي-جاپسارىن ايتار ەدiم. سودان سوڭ كiتاپ شىعارۋ iسi, قالاماقى جايى، مەرزiمدi ءباسپاسوز، كiتاپ ساۋداسى توڭiرەگiن­دەگi ويلارىمدى ورتاعا سالار ەدiم. مەملەكەت باسشىسىنىڭ الدىنا بارعاندا، مەملەكەتتiك دەڭگەيدەگi ءسوز ايتىلۋعا تيiستi...

- اڭگiمەڭiزگە راقمەت!

جۇقامىر شوكە،

«D»

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 20 (57) وت 19 مايا 2010 گ.