ء«ار جەردىڭ سالتى باسقا، يتتەرى قارا قاسقا» دەمەكشى (قازاق ماقالىن ازداپ وزگەرتكەنىم ءۇشىن اعايىندار ايىپ ەتپەس دەپ ۇمىتتەنەمىن), قىزمەت جايىمەن الماتىدان استاناعا اۋىسقانىما بيىل ءۇشىنشى جىل بولسا دا، ءوز باسىم ءالى ۇيرەنە الماي ءجۇرمىن. كىم بىلەدى، «كارى ورىس مۇسىلمان بولمايدى» دەگەندەي، الدە شىنىمەن قارتايا باستادىق پا؟!

«بىرەۋ تويىپ، بىرەۋ توڭىپ سەكىرەدى»، جۇرت جەتە الماي ءجۇر، ال ءسىز بولساڭىز... دەرسىز!.. 

ءيا، نەگە؟ ەندەشە تىڭداڭىز!..  

بىرىنشىدەن – بۇل جەردىڭ حالقى ءبىر ءتۇرلى، ال استاناڭىز ۇلكەن «بازار-ۆوكزال» سياقتى. ەگەر بارار جەرىڭىزگە قالاي جەتەرىڭىزدى بىلمەي، كوشەدە بىرەۋدەن ءجون سۇراي قالساڭىز ء(جيى جول سۇراۋعا تۋرا كەلەدى، سەبەبىن سوسىن ايتامىن), ون ادامنىڭ توعىزى نە بىلمەيمىن دەيدى، نە مەڭىرەۋ ادامداي مەلشيىپ تۇرا بەرەدى. سوسىن امال جوق، «بۇل دا وزىمدەي جاڭادان كەلگەن بىرەۋ شىعار» دەپ ويلايسىڭ... «نە ادامي مەيىر-شاپاعات پەن مىنەز-قۇلىقتان ماقۇرىم قالعان بىرەۋ!..».  

بۇنى ءبىر دەڭىز!.. ال ەندى نەگە جول تاپپاي، ءجيى اداساتىنىڭىزدى ايتايىن. مۇنداعى باعدارلىق كولىكتەر (اۆتوبۋستى ايتامىن) كورىنىپ تۇرعان جەرگە مەڭدۋانا جەگەن مالداي، ءجۇز اينالىپ زورعا جەتكىزەدى. ال ايالدامالار اتاۋىن قالاي بەلگىلەپ، قالاي جۇيەلەگەنىنە ءتىپتى تاڭىم بار. ايتالىق، ءسىز قابانباي كوشەسىمەن كەلە جاتىرسىز جانە وعان ءبىراز ۋاقىت بولعان، الدىڭىزداعى ايالداما «قابانباي كوشەسى» دەپ اتالادى.  

تاعى ءبىر تاڭ قالاتىنىم – ايالدامالاردىڭ كوبى عيماراتتىڭ، ساۋدا ءۇيىنىڭ، بانكتىڭ، دۇكەننىڭ، بازاردىڭ ت.ب. اتىمەن اتالادى. جانە وسىنداي اتاۋلار ءجيى كەزدەسەدى، قايتالاۋ كوپ. جاڭا كەلگەن ءسىز تۇگىل، وسى قالادا تۋىپ-وسكەن بايىرعى تۇرعىنداردىڭ ءوزى بارار باعىتىن زورعا اجىراتادى. تۇسىنەمىن، قالا كۇن ساناپ ءوسىپ كەلە جاتىر... دەگەنمەن، ءتارتىپ بولۋ كەرەك قوي؟! دۇكەندەر مەن بانكتەردىڭ، عيماراتتار مەن ساۋدا ۇيلەرىنىڭ اتاۋى سان رەت وزگەرۋى مۇمكىن، سوندىقتان ەڭ دۇرىسى – كوشە اتىمەن اتاۋ (قيىلىسقان).  

كوشە اتىنا بايلانىستى تاعى ءبىر تۇسىنىكسىز جايت – ءجۇرىپ كەلە جاتقان كوشەڭىز كەلەسى بۇر بۇرىلىستان كەيىن، كۇتپەگەن جەردەن باسقاشا اتالادى. ءبىر كوشە – ەكى ءتۇرلى ات. بۇل نە، كوشە سانىن قولدان كوبەيتۋ مە؟ الدە ەشكىمنىڭ كوڭىلى قالماسىن دەگەن نيەت پە؟! قىزىق!.. 

ەكىنشى ءبىر ەرەكشە توقتالاتىن ماسەلە – جول ازابى. «جول ازابى – كور ازابى» دەيدى. ونىڭ ۇستىنە ءدال قازىرگىدەي قالت-قۇلت ەتىپ، شىقپا جانىم شىقپا دەپ زورعا كۇن كورىپ جۇرگەن داعدارىس كەزەڭىندە.

جاسىراتىن نە بار، جوعارىداعىلاردى بىلمەيمىن، قاراپايىم حالىقتىڭ ءجاي-كۇيى – تاپ وسىنداي! تىم بولماسا ىستەپ جۇرگەن جۇمىسىمنان ايىرىلىپ قالمايىن دەپ، تاڭ اتپاي جىن قۋعان ادامداي جانىعا باستايسىڭ. سەبەبى، جەتۋ قيىن. ادەيى مە، الدە باسقا شارۋاسى جوق پا تۋرا سول ءار مينۋت التىننان قىمبات قاربالاس شاقتا الا تاياق ۇستاعان ماي قىزمەتكەرلەرى قۇمىرسقاداي قاپتايدى. باعدارشام جايىنا قالادى. بار بيلىك سولاردىڭ قولىندا.

جانىققان كولىك، جۇقارعان جۇيكە، توسىلعان جول، قوسىلعان دابىل – ازان-قازان ايقاي-شۋ قۇلاق تۇندىرادى. جۇما كۇنى قوناەۆ كوشەسىندەگى «قازاقستان تەمىر جولى» ايالداماسىنان 12-ءشى اۆتوبۋسقا وتىرىپ، تۇران داڭعىلىمەن كەنەسارى كوشەسىنە جەتكەنشە قانشا ۋاقىت كەتەر ەكەن دەپ ەسەپتەپ وتىردىم. جۇرگەنىمىزدەن تۇرعانىمىز كوپ بولدى. ال باعدارشام ىسكە قوسىلعان كەزدە، قوزعالىس قايتادان جاندانا باستادى.

راس، مۇنداي جاعداي الماتىدا دا بولاتىن... بىراق ءدال وسىنداي تۇراقتى ەمەس جانە ىلعي جۇمىس كۇندەرى.

كوڭىلگە كىربىڭ ۇيالاتىپ، كوندىگە الماي جۇرگەن تاعى ءبىر ءجايت – جاستار ماسەلەسى. اسىرەسە، جاستار مادەنيەتى. ءوز باسىم قازىرگە دەيىن قاسىمدا ۇلكەن ادام تۇرەگەپ تۇرسا، بايىز تاۋىپ وتىرا المايمىن. تۇرىپ، ورىن بەرگىم كەلىپ تۇرادى. ال ءبىزدىڭ بۇگىنگى جاستار – ءمىز باقپايدى. تاۋەلسىزدىككە يە بولعان 25 جىلدا جەتكەن جەتىستىگىمىز – وسى!..

كەلەسى اڭگىمە – قارا قازاقتىڭ قول جەتپەس ارمانىنا اينالعان باسپانا جايى. نەسىن جاسىرايىن، جەر ورتاسىنان اسقاندا «جەلىگىپ» استانالىق بولايىن دەگەن ەشتەڭەم جوق ەدى. ءوزىمنىڭ دە، بالالارىمنىڭ دا جۇمىسى وسىندا اۋىسىپ، كوشۋ قاجەت بولعان سوڭ «اقىرى، الماتىدا دا ءۇي جالداپ ءجۇرمىن عوي، ء«ۇمىتسىز – سايتان»، كوشىرگەن وزدەرى، كومەكتەسەر... تىم بولماسا، ەرتەلى-كەش ارەندالىق باسپانا بولسا دا بىردەڭەگە قولىمىز جەتەر» دەگەن ۇمىتپەن كەلىپ ەم!.. ودان بەرى قانشا سۋ اقتى! قانشاما دۇنيە وزگەردى. كوشىپ كەلگەن جۋرناليستەر جايى ءبىر-ەكى رەت ءسوز بولدى دا، سول كۇيى اياقسىز قالدى.

بۇنىڭ ءبارىن نە ءۇشىن جازىپ وتىر دەرسىز؟ قىزىعى الدا...

استاناعا كەلگەن ءۇش جىلدا ءۇش پاتەر اۋىستىردىم. قوجايىنداردىڭ ەركىمەن. پاتەراقى باعاسى 130 مىڭنان باستالىپ، سوڭى 170-كە جەتتى. وعان تاعى كوممۋنالدىق قىزمەتتى قوسىڭىز. ايتپاعىم ول ەمەس، قازىرگىدەي قىمباتشىلىق كەزەڭدە بۇل ءتىپتى ءسوز ەتۋگە تۇرمايدى.

ءۇش پاتەردىڭ ۇشەۋى دە سول جاعالاۋداعى ساۋران كوشەسىندە ورنالاسقان، مەملەكەتتىك باعدارلاما بويىنشا سالىنىپ، مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەرگە بەرىلگەن ۇيلەر. بىراق ءبارى جالعا وتكىزەدى.

قايران قالاتىنىم – باسپاناعا ءزارۋ بولسا، نەگە وزدەرى تۇرمايدى؟! جانە ءبىر عاجابى – بايقاعانىم، مۇنداي پاتەرلەر وتە كوپ.

قايبىر جىلى ۇلەسكەرلەر ۇيىنە قاتىستى ايقاي-شۋ شىققاندا اشارشىلىق جاريالاپ، ولمەي ءۇيىمدى ەشكىمگە بەرمەيمىن دەپ ەسىك الدىنا كولدەنەڭ جاتىپ العان قۇندىز ىشىكتى قازاق كەمپىردىڭ كەيىن ءبىر ۇيدەن ون ەكى پاتەر الماقشى بولعانىن ەستىپ، جاعامدى ۇستاپ ەم!.. قاسىنداعى سەرىگى ۇسىككە شالىنسا، قاسقىر ىشىكتى جولاۋشى كۇناسىن كوتەرەدى دەۋشى ەدى. سونداي-اق، مۇسىلماندىق داستۇردە دە، وسىمقورلىق ۇلكەن كۇنا سانالادى.

ال بىزدە ءبارى – كەرىسىنشە!..

ەندى، سوڭعى سەبەپ!.. وكىنىشكە قاراي، ءبىر قاراعاندا استانا قازاقي قالا سياقتى كورىنگەنمەن، شىن مانىندە ءبارى – مۇلدە باسقاشا. اۋەلدە ايتتىق، وننىڭ توعىزى ءتىل قاتپايدى دەپ. سونىڭ دەنى – ءۇمىتى ءۇزىلىپ، جىگەرى جاسىعان، سەنىمى ءسونىپ، تاۋى شاعىلعان «جولاۋشى» قازاقتار. ءوز ەلىندە ءوزى قوناق. ءۇيسىز-كۇيسىز جۇرگەندەر دە، ايلىقتان-ايلىققا ازەر جەتىپ تىرىسىپ جۇرگەندەر دە، قارا سۋىقتا قۇرىلىستا ءبۇرىسىپ جۇرگەندەر دە، بازار جاعالاپ بوسىپ جۇرگەندەر دە، قار كۇرەپ، قوقىس تاسىپ جوسىپ جۇرگەندەر دە – تۇگەل قازاقتار. تويىس، ءوزىمىز! ەڭسەسى – تومەن، رۋحى – ءپاس. جانىندا جالىن، كوزىندە وت جوق. بار مەن جوقتىڭ، اش پەن توقتىڭ، باي مەن كوپتىڭ اراسى – جەر مەن كوكتەي. جوعىنىڭ ويلايتىنى – اماندىق، توعىنىڭ ويلايتىنى – جاماندىق. سوسىن قايدان سەنىم بولسىن؟ بۇدان وتكەن قورلىق بولا ما؟!

ايتپاقشى، ۇمىتىپ بارادى ەكەم!.. ەسكە تۇسكەندە ايتا كەتەيىن. تاعى ءبىر قىزىقتى ەرەكشەلىك قۇرىلىس سالاسىنا قاتىستى. قالادا درەناج جۇيەسى، سۋ اعار ارىقتار مەن جيەكتەر جوققا ءتان. ال جاۋىن-شاشىن الماتىداعىدان ارتىق بولماسا، كەم ەمەس. ءسال جاڭبىر تامسا – كوشە بىتكەن توپان-سۋ. اياق باسار جەر تاپپاي اقساق تاۋىقتاي سەكەڭدەپ جۇرەسىڭ. جاياۋ جۇرەتىن جۇرت بار دەپ ويلاماعان سەكىلدى، نە ولاردى مۇلدە ساناتقا قوسپاعان!..

جارايدى، ءجىپتى قىلعا ءتىزىپ، جوقتى-باردى تەرمەلەپ ەزە بەرگەن ەشكىمگە ابىروي اپەرمەيدى. «كەڭ بولساڭ – كەم بولمايسىڭ»...

بالكىم، «زورلاپ ۇستاپ وتىرعان ەشكىم جوق قوي، ۇناماسا نەگە كەتپەيسىڭ؟» دەرسىز؟..

كەتە المايمىن. ەندى كەش!.. ءيا، سوسىن قايدا بارامىن؟! جەر – مەنىكى، ەل – مەنىكى. «تال دا ءبىر جەردە كوگەرەدى». نە بولسا دا كوپپەن بىرگە كورەمىن. تويىس، ەلمەن!..

انا جاعى – اق وردا، مىنا جاعى – حان شاتىر،

ورتاسىندا سوزىلىپ نۇرلى سارا جول جاتىر!..

بىلگىڭ كەلسە ەلىڭنىڭ بار تىرلىگىن شەشەتىن –

باس قالاڭىز سول، باتىر!..

وڭ جاعىندا – ۇكىمەت، سول جاعىندا «قازمۇناي»،

وسىندا كەپ جايعاسقان ەل ۇستاعان ءبار قۇداي!..

...سەنى كورىپ تاڭ قالدىم، جەل ايداعان قاڭباقتاي –

قايدان كەلدىڭ، سورلىم-اي؟!

قوقىس تەرىپ، قار كۇرەپ قور بولدىڭ-اۋ ەسىل ەر!..

ءبىر پەندە جوق بۇگىندە «قۇداي-اۋ، بۇل نەسى؟» دەر...

ءتاڭىرى ءوزى جار بولسىن، جەتىمەك تە جەتىلەر –

ارمان ەتكەن قازاقتىڭ استاناسى وسى جەر!..

بار مەن جوقتىڭ بۇل جەردە باسەكەسى، ءباسى ءبىر!..

شىندىقتى اشىپ ايتپاسا قۇر ماقتاننىڭ نەسى جىر؟!

زورلىق پەنەن قورلىقتى ءبىر قاۋىزعا سىيعىزعان –

ەلورداڭىز وسى ءدۇر!..

اششى ايتساق ايىپ ەتپەسسىز!.. «دوس جىلاتىپ ايتادى...» ماقتاعىشتار مەنسىز دە از ەمەس، بىزدىكى تەك – دۇرىس بولسا دەگەن تىلەك!..

تۇرماعانبەت كەنجەباەۆ – اقىن، قازاقستان جازۋشىلار جانە جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى.

اbai.kz