حVIII. وتان سوعىسىنداعى ءىرى جەڭىستەر

جوڭعارلار قازاق جەرىنىڭ شىعىسى مەن جەتىسۋدى جانە سىرداريانىڭ ورتا اعىسى ءوڭىرىن باسىپ العاننان سوڭ  ۇلىتاۋعا قاراي بەت بۇرعان. ورداباسى قۇرىلتايى جىگەرلەندىرگەن بىرىككەن قازاق اسكەرلەرى ابىلقايىر حاننىڭ قولباسشىلىعىمەن تۇركىستان–تاشكەنت القابىنداعى ونداعان قازاق قالاسىن قايتادان جاۋدان تازارتىپ، ەلدىڭ ورتالىق ايماعىنا بەتتەگەن جوڭعار قولىنا شەشۋشى سوققى بەرۋگە ازىرلەندى.

باس قولباسشى ابىلقايىر حاننىڭ باسشىلىعىمەن قازاق باتىرلارى 1726 جىلدىڭ سوڭىندا جانە 1727 جىلى اسكەري قيمىلداردى ۇيلەسىمدى ءارى ۇتىمدى جۇرگىزە وتىرىپ، تورعاي دالاسىنىڭ وڭتۇستىك-شىعىس بولىگىندە ءىرى جەڭىستەرگە جەتتى.  ۇلىتاۋ ماڭىنداعى بۇلانتى مەن بىلەۋتى وزەندەرىنىڭ جاعالارىندا وتكەن شايقاس ەل ايبىنىن ەرەكشە اسقاقتاتتى. قازاق جاساقتارى جوڭعارلارمەن اۋەلى قارساقپاي قىراتتارىنان باستالاتىن سول قوس وزەن قۇيىپ جاتقان شۇبار-تەڭىز كولى ماڭايىندا سوعىسقان. تالقاندالعان باسقىنشىلار كولدەن ارمەن قاشقاندا، اتالعان ەكى وزەن ارالىعىنداعى قاراسيىر (ونى «شوقى» ماعىناسىن بەرەتىن قاراسيرە دەپ تە اتايدى) جازىعىندا ولارعا قاتتى سوققى بەرىپ، تاماشا جەڭىسكە جەتتى. دۇشپان ويسىراي ۇتىلعان بۇل ۇرىس تاريحقا بۇلانتى-بىلەۋتى شايقاسى دەگەن اتپەن ەندى. وسى ءىرى جەڭىس ناتيجەسىندە قازاق جاساقتارى جوڭعار كۇشىن ۇلىتاۋعا جەتكىزبەي توقتاتتى. شايقاستا قانجىعالى بو­گەنباي، قاراكەرەي قابانباي، شاقشاق جانىبەك، تاما ەسەت، باسەنتيىن مالايسارى، تاراقتى بايعوزى، تايلاق، ساڭىرىق، قابانباي، دەربىسالى، ساتاي، ەسەت، جانىبەك، تىلەۋلى سىندى كورنەكتى قولباسشىلار مەن كوپتەگەن باتىرلار، بارشا ساربازدار كوزسىز ەرلىك كورسەتتى. جوڭعارلار زور شىعىنعا ۇشىراپ، كەرى قاشتى.

بۇلانتى-بىلەۋتى شايقاسىنىڭ تاريحتاعى ماڭىزى ەرەكشە. ويتكەنى اتا جاۋدى تالقانداعان وسىناۋ ۇرىس حالىقتىڭ ەڭسەسىن كوتەرىپ، ازاتتىق ءۇشىن، وتان ءۇشىن  كۇرەسكە ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ  كوتەرىلۋگە جىگەرلەندىرە ءتۇستى. قازاق ساربازدارى بۇدان كەيىن احلاقي جانە رۋحاني ۇستەمدىككە يە بولىپ، جوڭعارلار باسىپ العان جەر-سۋلارىن بىرىنەن سوڭ ءبىرىن ازات ەتە باستادى. بۇل 1727 جىل ەدى. (سول جەڭىستەن كەيىن جازىقتىڭ ورتالىعىنداعى مايدان كىندىگى بولعان توبە «قالماق قىرىلعان» دەپ اتالىپ كەتتى. بۇلانتى القابىنداعى بۇگىندە ء«ۇيتاس» دەپ اتالاتىن، قابىرعالارى­نىڭ قالىڭدىعى قوس قۇلاشتاي، كۇمبەزدەپ ورىلگەن توبەسى قۇلاعان قۇرىلىس وسى ايتۋلى جەڭىس قۇرمەتىنە كەزىندە سالىنعان ەسكەرتكىش بولعان دەسەدى.   ال تاۋەلسىزدىك جىلدارى بابالار ەرلىگىنە شەكسىز ريزالىق تانىتقان يگىلىكتى ۇرپاق تاراپىنان سونداعى شوقىلاردىڭ بىرىنە ەسكەرتكىش تاقتا ورناتىلدى (سۋرەتتە). وسى جىلى كەنەتتەن قونتايشى تسەۆان رابدان (سىبان راپتان) دۇنيە سالدى دا، جوڭعارلاردىڭ قازاق جەرىندەگى كۇشتەرىنە ارتتارىنان قوسىمشا كومەك كەلمەي قالدى. بۇل جاعداي بەلگىلى دارەجەدە رۋحى كۇشەيە تۇسكەن قازاق جاساقتارىنىڭ جەڭىستى شەرۋىنىڭ ساتىمەن جالعاسا بەرۋىنە قولايلى جاعداي تۋعىزعان بولاتىن.

تسەۆان رابداننىڭ ءولىمى حاندىق ىشىندە دۇربەلەڭ تۋعىزدى. تاققا ونىڭ ۇلكەن ۇلى گالدان تسەرەن (قالدان سەرەن) وتىرعان. ول اكەسىنىڭ ويدا جوقتا دۇنيەدەن كەتۋىن وگەي شەشەسى – حان تاعىنا تالاسۋى ىقتيمال ءىنىسى لاۋزان شونونىڭ تۋعان اناسى سەتەرجاب پەن سول شاقتا قالماق حاندىعىنان كەلگەن ەلشىلەردەن كوردى. قاتىگەزدىكپەن جازالاۋلار جۇرگىزدى. سوسىن حاندىقتىڭ شىعىس شەكاراسىنا  نازار اۋدارۋعا ءماجبۇر بولدى. وندا تسين-قىتاي امىرشىلەرى بوعدىحان اۋىسقان (يمپەراتور كانسي قايتىس بولىپ، تاققا يۋنچجەن وتىرعان)  كەزدەگى ۋاعدالاستىقتى جيىپ قويىپ، ەلگە قايتادان قاۋىپ توندىرە باستاعان ەدى. سوعان بايلانىستى  گالدان تسەرەن اسكەرىنىڭ نەگىزگى كۇشىن سول جاققا شوعىرلاندىرۋعا كىرىستى. سودان كوپ ۇزاماي قىتايلىقتارمەن قارىم-قاتىناس شيەلەنىستى دە، جوڭعارلار ولارمەن جاڭا سوعىستى باستادى. وسىنداي جاعدايدا گالدان تسەرەن قازاق جەرىندەگى جاساقتارىنىڭ ءبىراز بولىگىن جوڭعار ەلىنىڭ شىعىسىنداعى مايدانعا سالۋ ءۇشىن كەرى شاقىرىپ العان.  بۇل احۋالدى قازاق ەلىنىڭ قاراتاۋ ءوڭىرى مەن وڭتۇستىگىندەگى جەر-سۋدى باسقىنشىدان تازارتۋ كۇرەسىندە جۇرگەن ابىلقايىر حان مۇقيات سارالاعان دا، 1730 جىلدىڭ كوكتەمىندە جاۋعا اڭىراقاي دالاسىندا شەشۋشى سوققى بەرگەن بولاتىن. اڭىراقاي شايقاسى قازاق حالقىنىڭ 18-ءشى عاسىردا جوڭعار باسقىنشىلارىنا قارسى جۇرگىزگەن وتان سوعىسىنىڭ ەڭ ەلەۋلى بەلەسى، رۋحتى كوتەرىپ، بولاشاققا دەگەن سەنىمدى بەكىتكەن جەڭىستى شىڭى رەتىندە وتە ورىندى تۇردە ماقتان تۇتىلادى. ايگىلى جەڭىس ەل ساناسىنان ەشقاشان وشپەس ءۇشىن تاۋەلسىزدىك ازاماتتارى ۇرىس بولعان دەپ سانايتىن شۋ-ىلە تاۋلارىنداعى جەرلەرگە – سۇڭقار تاۋىنىڭ ەتەگىنە 1998 جىلى جانە ۇستىمىزدەگى عاسىردىڭ باسىندا اڭىراقاي تاۋىنىڭ سولتۇستىك بەتكەيىندەگى المالى كەنتىنىڭ جانىنا، سونداي-اق، الماتىدان بىشكەككە شىعاتىن حالىقارالىق جولدىڭ بويىنا، داڭعىلدىڭ قاسكەلەڭنەن ون شاقتى شاقىرىم ارىدەگى  وڭتۇستىك جاعىنا ارنايى ەسكەرتكىش تاقتالار قويعان.  

ماقسات بەكسۇلتان. "اڭىراقاي شايقاسى".

جۇرتشىلىق ساناسىنا سىڭىرىلگەن مالىمەت بويىنشا – شارتاراپتان جينالعان ساربازداردان بىرىككەن وتىز مىڭدىق قازاق قولى قىرىق مىڭدىق جاۋ اسكەرىمەن ءبىر-ءبىر جارىم ايداي ۋاقىت بويى سوعىسىپ جەڭىسكە جەتكەن. الايدا جەڭىمپاز قازاق جاساقتارى جۇرگىزگەن شايقاستار سونىمەن دوعارىلعان، قازاقتار بۇل سوعىستى ءارى قاراي دامىتا الماعان، سەبەبى «شايقاس سوڭىندا بولات حان جارالانىپ، قايتىس بولعاننان كەيىن» (تاعى ءبىر كوپ تارالعان قيسىن بويىنشا – «دىمكاس بولات حان ناۋقاسىنان دۇنيە سالعان سوڭ»)  باستالعان «تاق ءۇشىن تالاس» وعان كەدەرگى كەلتىرىپتى-ءمىس، كوپشىلىك «بولات حاننىڭ بالاسى جاس ابىلمامبەتتى قولداعان» دا، «بۇعان نارازى بولعان ابىلقايىر مايدان دالاسىن تاستاپ، كىشى ءجۇزدىڭ قولىن باتىسقا،  ورتا ءجۇز قولىن سامەكە حان سولتۇستىككە» الىپ كەتىپتى-ءمىس.

عىلىمي زەرتتەۋلەر بۇل ۇيعارىمداردىڭ جاڭساقتىعىن كورسەتەدى. بىرىنشىدەن، وتكەن تاراۋلاردا ايتقانىمىزداي، بولات حان 1723 جىلعى «اقتابان شۇبىرىندى» باستالعان كەزەڭدە ومىردەن وتكەن. اڭىراقاي شايقاسىنان كەيىن (1730) حان سايلاۋىن جاساۋعا قاجەتتىلىك تۋعان جوق. ويتكەنى سوعىستى جەڭىستى شىڭىنا جەتكىزگەن باس قولباسشى ابىلقايىر ءباھادۇر ءارى اعا حان دا بولاتىن، ونىڭ ۇستىنە،  ابىلقايىرمەن تاق تالاسىنا ءتۇسىپ باسەكەلەسەتىندەي دارەجە جاس جاعىنان دا، بەدەل جاعىنان دا ەشبىر كىشى حاندا بولعان ەمەس.  ەكىنشىدەن، «ابىلقايىر مەن سامەكەنىڭ مايدان دالاسىن تاستاپ» كەتۋى مۇلدەم وزگە سيپاتتا جانە باسقا جاعدايعا بايلانىستى ورىن العان. بۇل جايىندا كەيىنىرەك ءسوز ەتەرمىز...

قۇرامىنا تاريحشى، گەولوگ-گەومورفولوگ، ەتنوگراف، ارحەوگراف، پالەوكليماتولوگ، شىعىستانۋشى، پالينولوگ، گەوگراف عالىمدار ەنگەن زەرتتەۋشىلەر توبى 2005–2007 جىلدارى شۋ-ىلە ايماعىنىڭ ورتاڭعى بولىگىنە بىرنەشە رەت ەكسپەديتسياعا شىققان.   جاساعان دالالىق زەرتتەۋلەرى مەن ىزدەنىستەرىنىڭ ناتيجەلەرىن بىرنەشە سالالىق عىلىمي ينستيتۋت قىزمەتكەرلەرىنىڭ قاتىسۋىمەن وڭدەگەن. ءسويتىپ،  اتاقتى شايقاس وتكەن اڭىراقاي وڭىرىنە كەشەندى تۇردە  جۇرگىزگەن ارنايى زەرتتەۋ ناتيجەلەرىن سىندارلى عىلىمي تىلمەن ەڭبەكتەرىندە بايان قىلىپ، كەيبىر قالىپتاسقان پىكىرلەرگە سىن كوزبەن قاراۋعا ءماجبۇر ەتەتىن قورىتىندىلار جاساعان بولاتىن.

ەكسپەديتسيالار كەزىندە تاريحي وقيعا ايماعى جەر بەتىنەن، سونداي-اق بيىكتەن (ۇشاقتان) سۋرەتكە ءتۇسىرىلدى، اۋماقتاعى نەگىزگى تابيعي جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق وبەكتىلەردى گەوگرافيالىق، گەومەتريالىق تۇرعىدا كورسەتەتىن عىلىمي سىزبالار جاسالدى. جەر بەدەرى مەن سۋ كوزدەرىنىڭ قازىرگى سىرت كەسكىنىنە عىلىمي زەرتتەۋلەر مەن ەسەپتەۋلەر جۇرگىزىلىپ، ولاردىڭ ءۇش عاسىرعا جەتە-عابىل ۋاقىت ۇشىراتقان وزگەرىستەردەن بۇرىنعى كەيپى ەلەستەتىلدى. جەر مەن مەكەن-جايدىڭ تاريحي اتاۋلارى، ءار كەزگى گەوگرافيالىق كارتالار، ولكەنى مەكەندەگەن تايپالاردىڭ تۇرمىستىق جانە مادەني ەرەكشەلىكتەرى، ولاردىڭ تىرشىلىگى مەن قىزمەتىنىڭ ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتكەن ماتەريالدىق قالدىقتارى، بۇرىنعى اڭىراقاي اۋىلى تۇرعىندارىنىڭ ەكسپەديتسيا مۇشەلەرىنە بەرگەن اقپاراتتارى قاراستىرىلدى.  سولاردىڭ ءبارىن ولكەنىڭ اسكەري-ساياسي تاريحىمەن تىعىز بايلانىستا زەرتتەي وتىرىپ، ايماقتىڭ 1730 جىلعى تابيعاتى مەن جورىمال بەينەسىن جانە تاريحي شايقاستىڭ باس-اياعى مەن ءوتۋ رەتىن عىلىمي ادىسپەن قالپىنا كەلتىرۋ ارەكەتى جاسالدى.

قىسقاسى، عالىمدار زەرتتەۋگە الىنعان ءوڭىردىڭ توپوگرافياسىن، گەومورفولوگياسىن، لاندشافىن، پالەوكليماتىن، ارحەولوگياسىن، تاريحي توپونيميكاسىن، كارتوگرافياسى مەن ەتنوگرافياسىن، سول تۇستا ورىن العان ساياسات پەن جاۋگەرشىلىكتەر شەجىرەسىن جان-جاقتى تالداپ، زەرتتەي كەلە، الىنعان دەرەكتەردىڭ پانارالىق سينتەزى نەگىزىندە، اڭىراقاي شايقاسىنىڭ ناقتى بولعان جەرىن، ءدال ۋاقىتىن جانە سونداعى وقيعالاردىڭ قانداي رەتپەن وتكەنىن،  قازاق اسكەري جاساقتارىنىڭ اڭىراقاي تاۋى اۋدانىندا جوڭعارلارعا قارسى ۇستانعان شابۋىلداۋ ستراتەگياسى مەن تاكتيكاسىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن انىقتاعان. ىرگەلەس عىلىمدار وكىلدەرىن تارتا وتىرىپ  ۇيلەسىمدى سيپاتتا جاسالعان زەرتتەۋلەر ناتيجەسىندە وتان تاريحىن بىلۋگە قۇمارتۋشىلار تانىمىنىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتە تۇسەتىن تىڭ جاڭالىقتار اشىلدى، سولاردىڭ ىشىندەگى بىرەگەيى  اڭىراقاي شايقاسىنا قاتىستى ەدى.

فولكلورلىق دەرەك كوزدەرىنە قاراعاندا، وتان سوعىسىنىڭ شەشۋشى شايقاسى بولعان  تاريحي مايدان دالاسى اڭىراقاي جوتالارى مەن الاكول جازىعى ارالىعىندا، ياعني،  اڭىراقاي القابىنىڭ سولتۇستىك-شىعىس بولىگىندە جاتىر. وسىنى نەگىزگە العان زەرتتەۋشىلەر  اڭىراقاي شايقاسىنىڭ تابيعي شەكاراسى وڭتۇستىك-باتىستا – سۋ بولەتىن سالا مەن اڭىراقاي (كونە كارتالاردا – كۇمىستى) جوتالارىنىڭ سولتۇستىك-شىعىس شوقىلارىن، باتىسىندا – قوپالى وزەنى مەن قاراكەمەردىڭ تارماقتارىن، سولتۇستىك-شىعىستا – بەسكول القابىن، ال شىعىستا – سارىبۇلاق وزەنىنىڭ اڭعارىن الىپ جاتقان 210 شارشى شاقىرىمدىق  اۋماق دەپ تاپتى. قازاقتاردىڭ جوڭعار باسقىنشىلارىنا كورسەتكەن جالپىحالىقتىق قارسىلىعىنىڭ قورىتىندى كەزەڭىندەگى باستى اسكەري قيمىلدار وسى اۋداندا ءوتتى. ايگىلى شايقاس دالاسى ايقىن ءۇشبۇرىش ءتۇرىن ەلەستەتەتىنى انىقتالعان. ءۇشبۇرىشتىڭ تابانىندا اڭىراقاي قىرقالارىنىڭ سولتۇستىك-شىعىس باۋرايى، ال قوس قاناتىندا – بيىك جارقاباقتى قوپالى جانە سارىبۇلاق وزەندەرى جاتىر. ەكى سۋ ورتاسىنداعى بەسكول القابىندا بارلىق قورعانىس شارالارى ەسكەرىلىپ سالىنعان مىقتى بەكىنىستى قامال (قازىرگى قالماقتوبە) بوي كوتەرگەن.  (جەتىسۋداعى وسى قالماقتوبە كەشەنى ونداعى قورعانىس قامالى مەن ءوز اسكەرىنىڭ ۇرىس جۇرگىزۋىن جەڭىلدەتۋدى، ال دۇشپاننىڭ ارەكەتىن قيىنداتۋدى كوزدەيتىن بارلىق فورتيفيكاتسيالىق قۇرىلىسىمەن جانە وعان جاردەمىن تيگىزەتىن نىساندارىمەن بىرگە تۇڭعىش رەت 2005–2007 جىلدارى تاريحشى يرينا ەروفەەۆانىڭ باسشىلىعىمەن اشىلىپ، ءىشىنارا زەرتتەلدى).

«قالماقتوبە» جوڭعاردىڭ وڭتۇستىك-شىعىس شەكاراداعى ەڭ ءىرى قاراۋىل بەكەتى ەدى. ونى 1653–1666 جىلدارى بەلگىلى ويرات نويونى (سالقام جاڭگىردى جەكپە-جەكتە جەڭگەن دەلىنەتىن) گالدامبا  سالدىرعان بولاتىن. وسى بەكىنىس پەن ءۇش تاراپتاعى تابيعي شەكارالار سول اۋماقتى  مەكەندەۋشى باسقىنشىلاردى قازاقتاردىڭ ىقتيمال شابۋىلىنان سەنىمدى تۇردە قورعاپ تۇرعان. تەك سولتۇستىك-شىعىس جاعى (قوپالى، قاراكەمەر جانە سارىبۇلاق القاپتارىنىڭ ەڭ تومەن ءارى جازىق بولىكتەرى عانا) ءبىرشاما اشىق، ياعني سىرتقى قارۋلى جاساقتاردىڭ سول جەردەن عانا  كىرە الۋى ىقتيمال ەدى. بەكىنىستىڭ شىعىسىنان 8–10 شاقىرىمداي  جەردەن ۇلكەن قالماق  جولى وتەتىن. وسىناۋ كوش جانە كەرۋەن جولى شۋ-ىلە ايماعىنىڭ وڭتۇستىك بولىگىنەن قازاق دالاسىنىڭ باتىس ايماعى مەن سولتۇستىك-باتىسىنا قاراي سوزىلىپ، جوڭعاريانى ەدىل-جايىق ارالىعىنداعى قالماق حاندىعىمەن  بايلانىستىرىپ جاتاتىن.   سوندىقتان دا ونىڭ قازاق ءۇشىن دە، قالماق ء ۇشىن دە ۇلكەن اسكەري-ستراتەگيالىق ماڭىزى بار بولاتىن.

جالپى، شۋ مەن تالاس وزەندەرى الابىنان  شۋ-ىلە تاۋلارى اۋدانىنا دەيىنگى  گەوگرافيالىق كەڭىستىكتە ويراتتاردىڭ 19 اسكەري-قورعانىس بەكەتى ورنالاسقان، ولار 17-عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان 18-عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندەگى جوڭعار حاندىعىنىڭ شەكارالىق ايماعىن  بەلگىلەپ، ويرات كوشتەرىنىڭ نەگىزگى بولىگىن قازاق حاندىعىنىڭ حالقى ورنالاسقان اۋماقتاردان قورعاپ تۇرعان. (ابىلقايىر حان باسقارعان ازاتتىق شايقاستارى ناتيجەسىندە جوڭعارلاردىڭ العى شەپتەرىندەگى اسكەري-قورعانىس بەكەتتەرى الىنىپ، وڭىرلەر دۇشپاننان تازارتىلعان، العىس سەزىمىنە بولەنگەن قازاق حالقى ەلدى ازات ەتۋشى باس قولباسشىعا ريزاشىلىق ءبىلدىرىپ، وسى وڭىرلەردەگى تالاي جەر-سۋ اتتارىن ابىلقايىر ەسىمىمەن اتاپ كەتتى). قازاق جەرىنە سالىنعان جوڭعار بەكىنىستەرىندەگى قارۋلى جاساقتارعا اسكەرباسى ەتىپ قونتايشى گالدان تسەرەن ءوزىنىڭ كۇيەۋ بالاسى لاتسزان تسەرەندى 1728 جىلدىڭ ورتاسىندا تاعايىنداعان. بىرىككەن قازاق اسكەرى وتان سوعىسىنىڭ اڭىراقاي مايدانىندا سول تاجىريبەلى جوڭعار قولباسشىسى باسقارعان باسقىنشىلارعا قارسى شەشۋشى شايقاسقا شىقتى.

جوعارىدا ايتقانىمىزداي، قىتاي-جوڭعار قاتىناسى قايتا شيەلەنىسىپ، 1729 جىلى تسين يمپەرياسى  جوڭعار حاندىعىنا قارسى جاڭا سوعىس اشقان. سوندىقتان حاندىقتىڭ ءامىرشىسى گالدان تسەرەن قونتايشى 1730 جىلدىڭ باسىندا قازاق ايماعىن مەكەن ەتكەن حالقى ىشىنەن  سوعىسۋعا قابىلەتتى ويراتتاردىڭ كوبىن اسىعىس تۇردە وڭتۇستىك مايدانعا شاقىرۋعا ءماجبۇر بولدى. جەتىسۋداعى اسكەري-قورعانىس بەكەتتەرىندە سانى شاعىن قاراۋىل جاساقتارىن عانا قالدىردى. وسىنشاما قولايلى احۋالدى قازاق ەلىنىڭ وڭتۇستىگىندە ازاتتىق كۇرەسىن جۇرگىزىپ جۇرگەن ابىلقايىر حان پايدالانىپ قالۋعا تىرىستى. ايالداماستان، اسكەري كۇشتەرىن شۋ-تالاس وزەندەرى ارالىعىنان وڭتۇستىك-باتىس بالقاش ماڭى اۋدانىنا باعىتتادى. ءسويتىپ، 1730 جىلعى ءساۋىردىڭ باسىندا، جوڭعاردىڭ قازاق جەرىندەگى اسكەري-ساياسي جۇيەسىنىڭ بەسكول (قالماقتوبە) فورپوستىنا قازاقتاردىڭ بىرىككەن قولى سول كەزگى اسكەري ءىلىم-ءبىلىمنىڭ  وزىق ءتاسىلىن قولدانا وتىرىپ شابۋىل جاسادى.

قازاق جاساقتارى اڭىراقاي ءۇشبۇرىشىنا سولتۇستىكتەگى باستى داڭعىل بولىپ تابىلاتىن ۇلكەن قالماق جولىمەن ەمەس، قاراما-قارسى ەكى باعىتتان (بالقاشتىڭ وڭتۇستىك-باتىس جاعاسى مەن شۋ القابىنان) كەلدى. شابۋىلدىڭ نەگىزگى ماقساتى  اڭىراقايدىڭ سولتۇستىك-شىعىس بۇرىشىنداعى قالماقتوبە بەكىنىسىنە شوعىرلانعان 5-6 مىڭدىق جوڭعار اسكەرىن قورشاپ الىپ، جويىپ جىبەرۋ بولاتىن. باس قولباسشى ابىلقايىر حان شەشۋشى شابۋىلدا قولدانعان ادىسىندە حالىقتىڭ كوپعاسىرلىق ءداستۇرى بار «دالا سوعىسى» ورايىنداعى اسكەري ويعا، ونىڭ «اڭدى جان-جاعىنان قاۋمالاپ اۋلاۋ» تاسىلىنە سۇيەنگەن-ءتىن. جاۋىنگەرلىك سوعىس قيمىلدارىن ايگىلى قازاق قولباسىلارى مەن باتىرلارى قاتىسقان ءۇش اتتى جاساق جۇزەگە اسىردى. ولاردىڭ ەكەۋى  سارىبۇلاق پەن قوپالىداعى جاۋعا وتكەل بولۋى ىقتيمال جازىق تۇستاردى تورىدى ءارى قالماقتوبە بەكىنىسىن شابۋىلدادى. شاقپاقتى، بىلتەلى مىلتىقتارمەن اتقىلاي وتىرىپ،  اۋەلى دۇشپاننىڭ قامالىن  باسىپ الدى، سوسىن بەكىنىستىڭ ماڭىنا توپتاسقان جانە ونى تاستاپ شىققان ويراتتاردى تىقسىرا قۋىپ، تاۋعا قاشۋعا ءماجبۇر ەتتى. قاشقان جاۋدى اڭىراقايدىڭ ورتالىق شاتقالدارىنا بەكىنگەن ساداقشىلار قارسى الدى...

بۇل 1723 جىلعى «اقتابان شۇبىرىندىعا» ۇرىندىرعان جويقىن شاپقىنشىلىقتان بەرى تىنىمسىز ءجۇرىپ كەلە جاتقان، 1726 جىلعى ورداباسى قۇرىلتايىنان كەيىن ايرىقشا سەرپىن العان وتان سوعىسىنداعى شەشۋشى شايقاس بولدى. وسى اۋماقتا قازاق حالقى، قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزىنىڭ ساربازدارىنان قۇرالعان حالىق جاساعى باسقىنشى-جوڭعارلاردى ءبىرجولاتا جەڭدى.  بايىرعى كۇشتى دە قاھارلى قارسىلاسىن وسىعان دەيىن جاۋلاپ العان قازاق جەرىنەن قۋىپ شىقتى. ءسويتىپ، ازاتتىق جولىنداعى قيىندىعى مول كۇردەلى قاھارماندىق داستاندى ءىس جۇزىندە سالتاناتتى جەڭىسپەن اياقتادى.

حIX. وتان سوعىسىنداعى جەڭىس جانە ءبىتىم 

بىرىككەن قازاق اسكەرىنىڭ باس قولباسشىسى ابىلقايىر حان 1730 جىلعى ءساۋىردىڭ سوڭىندا جوڭعار قونتايشىسى گالدان تسەرەنمەن بەيبىت كەلىسىمشارت جاسادى. سول اكتىمەن «اقتابان شۇبىرىندى» قاسىرەتىنەن بەرى ءورشي تۇسكەن قانتوگىستى ازاتتىق كۇرەسىنىڭ شىرقاۋ شىڭىنا اينالعان اڭىراقاي شايقاسىن قورىتىندىلاپ، 1723–1730 جىلدارعى وتان سوعىسىنا جەڭىستى نۇكتە قويدى.  بۇل جەڭىس قازاق حالقىنىڭ جاۋىنگەرلىك رۋحىن نىعايتتى، حالىقتىڭ ەتنوستىق بىرلىگىن، تۇتاستىق سەزىمىن جانە ءوز ەلىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن، جۇزدەر، رۋ-تايپالار اراسىنداعى اۋىزبىرشىلىكتىڭ ماڭىزىن  ارتتىردى.

كوشپەندى حاندىقتار ىشىندەگى اسا قۋاتتى جوڭعار ءامىرشىسى گالدان تسەرەندى جەڭگەن اتاعى ابىلقايىر ءباھادۇردى ساياسي تۇرعىدا قازاقتىڭ اعا حانى مارتەبەسىندە تانىتا ءتۇستى. قادىرلى باتىر-حانىنىڭ ەسىمىن جەڭىستى شايقاستار جۇرگىزگەن تاۋ، وزەن، اڭعارعا بەرگەن (ارقادا «قالماققىرىلعان» دەگەن جەردە «ابىلقايىر وزەنى»، شۋ مەن تالاس وزەندەرىنىڭ اراسىندا «ابىلقايىر دالاسى» بار. سوندا «قالماق قىرىلعان» دەگەن ەكى جەر اتاۋى ساقتالعان. قاراتاۋ قويناۋىندا «ابىلقايىر بۇلاعى» بار. «ۇلكەن وردا قونعان»، «كىشى وردا قونعان» دەگەن جەر اتاۋلارى – ازاتتىق سوعىسىن باسقارعان اعا حان، كىشى حان ستاۆكالارىنىڭ تۇرعان ورنىن كورسەتەدى. ال بالقاشتىڭ وڭتۇستىگىندەگى ايگىلى اڭىراقاي شايقاسى وتكەن وڭىردە، ىلەگە تاقاۋىراقتا  – حانتاۋ، ودان شۋعا قاراي سوزىلىپ جاتقان «ابىلقايىر جالى» دەگەن تاۋ اتاۋى ساقتالعان. بۇگىن ءبىزدىڭ  كوڭىلىمىز قانشاما تارىلىپ، قازاقتىڭ 1723–1730 جىلدارداعى وتان سوعىسىنىڭ باس قاھارمانىنىڭ ەڭبەگىن مويىنداعىمىز كەلمەسە دە، گەوگرافيالىق جەر اتاۋلارىنىڭ ءوزى-اق ونىڭ دا، ءبىزدىڭ دە كىم ەكەنىمىزدى كوزگە شۇقىپ ايتىپ تۇرعان جوق پا؟) ءوز جۇرتىندا عانا ەمەس، كورشى ەلدەردە دە ول ۇلكەن قۇرمەتكە بولەندى. ورتا ازيا حاندىقتارىنىڭ بيلەۋشىلەرى ونىمەن تۋىستىق قارىم-قاتىناسقا جەتۋگە ۇمتىلدى. قولباسشى، ءامىرشى، ساياساتكەر ابىلقايىر حان اڭىراقاي شايقاسىنان كەيىنگى جاعدايدى كورەگەندىكپەن سارالاي بىلگەندىكتەن، جوڭعار قونتايشىسىمەن بىتىمگە كەلدى...

الايدا بۇل تۇجىرىمنىڭ تاريحشىلار اراسىندا: «اڭىراقاي شايقاسىنان كەيىن قازاق بيلەۋشىلەردىڭ اراسىندا جىك تۋدى» دەگەن ماعىنادا كوپتەن قالىپتاسقان، ءتىپتى رەسمي «قازاقستان تاريحىنىڭ» ءۇشىنشى تومى تاڭبالاپ قويعان ەليتا ىشىندە «جوعارعى بيلىك ءۇشىن كۇرەس»   جۇرگەنى جايىنداعى پىكىرگە قايشى ەكەنى تۇسىنىكتى. رەسمي تاريح: «تاۋكەنىڭ ۇلى، قايتىس بولعان اعا حان بولاتتىڭ ورنىنا ورتا جۇزدەن – سامەكە، كىشى جۇزدەن ابىلقايىر ۇمىتتەندى. كوپشىلىكتىڭ تاڭداۋى ابىلمامبەتكە ءتۇستى. سامەكە مەن ابىلقايىر وزدەرىن ەلەۋسىز قالدىردى دەپ تاۋىپ، شايقاس الاڭىنان كەتىپ قالدى، سول ارقىلى قازاق جەرلەرىن جوڭعار باسقىنشىلارىنان ازات ەتۋدىڭ ورتاق ىسىنە وڭدىرماي سوققى بەردى»، – دەپ حابارلايدى. ەلىمىزدىڭ ەڭ باستى تاريح كىتابىنىڭ كۇنى كەشە – 2010 جىلى جارىق كورگەن اكادەميالىق باسىلىمىنىڭ تاپ وسىنداي ەسكىرگەن ماعلۇماتتى شەگەلەپ  تاراتۋى وكىنىشتى-اق. ويتكەنى سودان ءبىر مۇشەل ىلگەرىدە، وتكەن عاسىردىڭ سوڭعى جىلدارىندا،  جەكەلەگەن تاريحشىلار (ايتالىق، ي.ەروفەەۆا) سەنىمدى دەرەككوزدەردى اينالىمعا تارتۋ ارقىلى ونداي بايلامنىڭ قاتە ەكەنىن دالەلدەگەن بولاتىن. بولات حاننىڭ «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» قاسىرەتىنىڭ باستاپقى جىلدارىنىڭ بىرىندە دۇنيەدەن وتكەنىن، ونىڭ ەشقاشان اعا حان بولماعانىن، اعا حان مارتەبەسى 1715 جىلى قايىپقا، 1719 جىلى ابىلقايىرعا تيگەنىن، اڭىراقاي شايقاسىنان كەيىن ەشقانداي دا اعا حان (ۇلى حان) سايلاۋى وتكىزىلمەگەنىن دالەلدەگەن زەرتتەۋلەرىن جاريا ەتكەن ەدى. «سامەكە مەن ابىلقايىر وزدەرىن ەلەۋسىز قالدىرعاندىقتان» ەمەس، كۇن تارتىبىندەگى جاعدايعا بايلانىستى، سوعىس اياقتالىپ،  ءتيىستى ءبىتىم جاسالعاننان سوڭ، وزدەرىنە قاراستى رۋ-تايپالار مەكەندەيتىن اۋماقتارعا كۇن تارتىبىنە شىققان ماسەلەلەردى رەتتەۋ ءۇشىن كەتكەن بولاتىن. دەمەك، «شايقاس الاڭىنان» كەتىپ قالدى دەۋ دە، «سول ارقىلى قازاق جەرلەرىن جوڭعار باسقىنشىلارىنان ازات ەتۋدىڭ ورتاق ىسىنە وڭدىرماي سوققى بەردى» دەپ تۇجىرىمداۋ دا ناقتى تاريحي شىندىققا سايكەس كەلمەيدى.

باس قولباسشى ابىلقايىر حان وڭتۇستىكتە بەلگىلى ءبىر ماقساتتا، بەلگىلى ءبىر مولشەردە اسكەري كۇش قالدىردى. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى «تسين ۇلى ديناستياسىنىڭ حرونيكاسى» دەگەن اتپەن جاريالانعان قىتاي قۇجاتتارى جيناعىندا قازاق حانى ابىلقايىر (ابۋەرحايلي) قازاق جىگىتتەرىنىڭ 70 مىڭدىق اسكەرىن ءوز بۇيرىعىمەن ءىنىسى بۇلقايىرعا (بۋەرحايلي) باسقارتىپ، جوڭعارلارعا قارسى جورىققا شىقتى دەلىنەتىن اقپارات كەلتىرىلگەن.  سونداي-اق ولاردىڭ شۋ-تالاس جەرىندە تۇراتىن ويراتتاردىڭ مىڭ شاڭىراعىن تۇگەل باسىپ العانى جانە جوڭعاريانىڭ وزگە كوشى-قوندارىنان 2–3 مىڭ ات ايداپ اكەتكەنى ايتىلعان. بۇل وقيعا يمپەراتور يۋنچجەن باسقارعان مەرزىمنىڭ 9-شى جىلىنداعى 2-ءشى ايدا ورىن الدى دەپ كورسەتىلگەن. ونى ءبىزدىڭ تاريحشىلار 1731 جىلعى ناۋرىز بەن ءساۋىر ايلارىنىڭ باستاپقى كۇندەرىنە سايكەسەدى دەپ بەلگىلەپ ءجۇر. يمپەراتور كانسي 1722 جىلى قايتىس بولدى، ارتىنشا تاققا يۋنچجەن وتىردى. دەمەك، يمپەراتور يۋنچجەننىڭ بيلىكتى قولعا العان ۋاقىتى 1722 جىل، ال ونىڭ يمپەريانى باسقارعان مەرزىمىنىڭ توعىزىنشى (توعىز ەمەس!) جىلى 1730 جىلعا، ياعني جوڭعارلارعا قارسى وتان سوعىسىن تامامداعان اڭىراقاي  شايقاسى بولعان جىلعا تۋرا كەلەدى. دەمەك يۋنچجەن جىلناماسىنىڭ 9-شى جىلىنداعى 2-ءشى ايدا، ياعني 1730 جىلعى 8 ناۋرىز بەن 6 ءساۋىردىڭ اراسىندا باس قولباسشى ابىلقايىر حان، الدىڭعى تاراۋدا ايتقانىمىزداي، اسكەرىن شۋ-تالاس ايماعىنان اڭىراقاي وڭىرىنە اۋىستىرىپ، جوڭعار كۇشتەرىمەن شەشۋشى شايقاسقا شىعۋعا ازىرلەندى جانە ونى ءساتتى جۇرگىزىپ، سول ءساۋىردىڭ سوڭىنا قاراي گالدان تسەرەننىڭ كۇيەۋبالاسى، تاجىريبەلى اسكەرباسى   لاتسزان تسەرەن باسقارعان جوڭعار جاساقتارىن ءبىرجولا جەڭدى دە،   مامىر ايىندا قونتاشىنىڭ وزىمەن كەلىسسوز جۇرگىزىپ، بىتىمگە كەلگەن.  سودان سوڭ ويراتتاردىڭ ىقتيمال شابۋىلدارىنا تويتارىس بەرۋ ءۇشىن بۇلقايىر سۇلتان قولباسشىلىق جاسايتىن اسكەردى وڭىردە قالدىرىپ، ءوزى باتىس شەكاراعا اتتاندى.

جوعارىدا اتالعان تسين بوعدىحانى يۋنچجەننىڭ جىلناماسىندا «گالدان تسەرەننىڭ ءىنىسى لوبۋتسزيان-شۋنۋ (لاۋزان شونو) قازاق حانى ابىلقايىردىڭ قىزىن ايەلدىككە الدى، قازىر، ىڭعايى، قازاق جەرىندە تۇرادى» دەگەن مالىمەت بار. ءبىز مۇنىڭ اقيقاتى قانداي ەكەنىن ايتا المايمىز، دەگەنمەن، ابىلقايىر حاننىڭ بايبىشەسى قىزىمەن تۇركىستانداعى ورداسىنان 1723 جىلى تۇتقىندالىپ جوڭعارياعا اكەتىلگەنىن ەسكە الساق، لاۋزان شونو حان قىزىن الۋى ىقتيمال دەپ پايىمدايمىز. اتالمىش قىتاي دەرەككوزىندە ودان ءارى: «لاۋزان شونو مۇراگەر رەتىندە اكەسىنىڭ تاعىنا وتىرۋ ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن 1-ءشى ايدا ءوز جاۋشىلارىن  گالدان تسەرەنگە جىبەردى» دەگەن حابار ايتىلادى. بۇل وقيعا، شاماسى، تسەۆان رابدان دۇنيەدەن كوشكەن 1727 جىلدى مەڭزەسە كەرەك. الدىڭعى تاراۋدا ايتقانىمىزداي، گالدان تسەرەن اكەسى تسەۆان رابداننىڭ كەنەتتەن بولعان ءولىمىن ءوزىنىڭ وگەي شەشەسى،  لاۋزان شونونىڭ تۋعان اناسى سەتەرجابتان كورەدى دە، ونى بالالارىمەن، سونداي-اق سول تۇستا قالماقيادان (بالكىم، قىتاي جىلناماسىندا ايتىلعانداي ماقساتپەن  لاۋزان شونودان) كەلگەن ەلشىلەردىڭ كەيبىرىن ولتىرەدى. سوندىقتان، بوعدىحان سارايىنىڭ شەجىرەسىندە ودان ءارى ايتىلعانداي، «گالدان تسەرەن ونىڭ اناسىن، سونداي-اق بىرگە تۋعان ءىنىسى مەن قارىنداسىن ولتىرگەندىكتەن»،  لاۋزان شونو «گالدان تسەرەننەن ءوش الۋدى قاتتى تىلەپ ءجۇر. وعان اسكەري شابۋىل جاساعىسى كەلەدى». بۇنداي احۋالدىڭ ابىلقايىر حاننىڭ ويراتتارمەن دە، قالماقتارمەن دە ءبىتىم جاساۋىنا جاناما تۇردە بولسا دا اسەر ەتۋى مۇمكىندىگىن مويىندايمىز. (تەك  لاۋزان شونو «قازاق جەرىندە تۇرادى» دەگەنى جاڭساق، ول قالماق حاندىعىندا  تۇرعان.  قونتايشى گالدان تسەرەن ءوزىنىڭ تاعىنا باسەكەلەس دۇشپانىن ۇستاپ بەرۋدى قالماق حانى تسەرەن دوندۋكتان تالاپ ەتكەن بولاتىن).

اڭىراقاي شايقاسىنان كەيىن جاسالعان بەيبىت كەلىسىمشارت ەكى جاققا دا ءتيىمدى ەدى. گالدان تسەرەن قازاقتارمەن بىتىمگە كەلۋ ارقىلى تسين-قىتاي جاعىنداعى شەكاراسىنا اسكەري كۇشتەرىن توپتاستىرۋعا مۇمكىندىك الدى. يمپەراتور يۋنچجەن ويراتتارمەن سوعىستى قايتا جاڭعىرتۋ جايىندا 1729 جىلى شەشىم قابىلداعان بولاتىن. قازاقتارمەن 1730 جىلى بىتىمگە كەلىپ، قولىن كۇشەيتۋگە مۇمكىندىك العان قونتايشى سول جىلدىڭ وزىندە قىتاي اسكەرىن باركول ماڭىندا تاس-تالقان ەتىپ، ەندى التايدا سوعىسۋعا ازىرلىك جۇرگىزە باستادى. ال جوڭعارمەن سوعىستى ودان ءارى سوزباي، ءبىتىم جاساۋدى ماقۇل كورگەن ابىلقايىر حان سولتۇستىك-باتىس شەكاراعا جاڭا شابۋىلدارىمەن قايتادان  قاۋىپ-قاتەر ءتوندىرىپ تۇرعاندار كورشىلەرمەن – ورىس مەملەكەتىنە قاراستى كازاكتار قاۋىمىمەن،  قالماق جانە باشقۇرت ەلدەرىمەن ارا-قاتىناستى رەتكە كەلتىرۋگە اتتانعان ەدى. ول ورىس يمپەرياسىمەن شەكاراداعى  مازاسىزدىقتى تىنىشتاندىرۋعا كۇش سالدى.

1730 جىلعى مامىر ايىندا ابىلقايىر حاننىڭ تورعاي ولكەسىندەگى جازعى ورداسىنا كىشى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ باس ادامدارى باس قوستى. بۇل ماجىلىستە ورىس شەكاراسىنا تاقاۋ كوشىپ-قونىپ جۇرگەن  جۇرتقا قىرعيداي ءتيىپ جۇرگەن جايىق جانە ءسىبىر ورىس كازاكتارىنىڭ، ەدىل قالماقتارىنىڭ شاپقىنشىلىق قىلىقتارى، قالماقتارمەن اراداعى قاتىناس، جوڭعاردى جەڭۋگە بايلانىستى، قازىرگى ساتتە ءبىرشاما رەتتەلىپ، تىنشىعانمەن، ءتۇبى ءبىر تۇركى بولسا دا، جەلكەلەرىندەگى وتارشىل اكىمدەرىنىڭ استىرتىن ايداپ سالۋىنا كونىپ، قازاق اۋىلدارىنا تۇتقيىلدان  جورتۋىلداتىپ ايرىقشا  مازا كەتىرىپ جۇرگەن باشقۇرتتار جايى تالقىعا ءتۇستى. وسىناۋ ماجىلىسكە دەيىن ابىلقايىر حانعا باشقۇرت ەلىنىڭ قۇرمەتتى ادامى تارحان الدار ەسەنگەلدين (يسەكەەۆ) جولىعىپ قايتقان. بۇل سودان جيىرما شاقتى جىل بۇرىن ابىلقايىر ءباھادۇردى باشقۇرت تاعىنا شاقىرۋدى ۇيىمداستىرعان، ونىمەن بىرگە ورىسقا قارسى يىق تىرەسە كۇرەسكەن اسكەري-باسشى تۇلعا بولاتىن. بۇل قوس ۇزەڭگىلەس ءباھادۇر ارادىك كەزدەسىپ، ءاردايىم دوستىق پەيىلمەن جىلى سۇقباتتاسىپ وتىراتىن. وسىناۋ كوزقاراستارى ەرتەدەن جاراسقان ەكى ەل اعالارىنىڭ سۇقباتتارى ءاردايىم ءوزارا تۇسىنىستىك راۋىشتە وتەتىن. ەندەشە وسىناۋ قارۋلاس ءام پىكىرلەس قوس ءامىرشىنىڭ قاراماعىنداعى ادامدار نەلىكتەن ءوزارا شابۋىلعا شىعا بەرۋىن دوعارمايدى؟ مۇندا قانداي سىر بار؟ ارينە، ەكەۋارا وتكەن كەڭەستىڭ بۇگە-شىگەسىن بىلمەگەنمەن، شامالاۋعا بولادى: ولار سول ماسەلەنى تۇبەگەيلى شەشۋدەگى كەدەرگىلەردى ساراپتاپ، ولاردى جويۋ جولدارىن اقىلعا سالىستى... 

(كەزىندە يمپەرياعا قارسى تۇرعان باشقۇرت جەتەكشىسىن ءوز جاعىنا ۇتىمدى تارتا العان پاتشا اكىمشىلىگىنىڭ ۇسىنۋىمەن وعان اتالعان تارحان ايىرىم-بەلگىسى بەرىلگەن. جالپى، تارحان اتاعى التىن وردا حاندارى داۋىرىندە شىركەۋ ادامدارىنا ولاردىڭ ءوز شارۋالارىن شەشۋگە ەرىكتى ەكەندىكتەرىن كورسەتۋ ءۇشىن بەرىلىپ تۇرعان. كەيىن ونى ورىس كنيازدەرى دە جەكەلەگەن ادامدارعا الىم-سالىقتان بوساتىلاتىنىن، داۋلى ماسەلەلەردە ەشكىمگە باعىنباي، تەك ۇلى كنيازدىڭ ءوز قۇزىرىنا كەلۋگە حاقىلى ەكەندىگىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن بەرىپ ءجۇردى. ءبىر-ەكى مارتە تارحاندىق بەرۋ مۇلدەم جويىلىپ تاستالدى دا، بودان ۇلتتاردىڭ بەدەلدى ادامدارىن يمپەرياعا سەنىمدى ەتە ءتۇسۋ ءۇشىن، قايتا ەنگىزىلدى. باشقۇرت كوتەرىلىسشىسى الداردى تارحان مارتەبەسىنە كوتەرۋ ارقىلى پاتشا اكىمشىلىگى ونى وزىنە وركەنيەتى تاسىلمەن تاۋەلدى ەتتى. قازاقتار اراسىندا دا تارحان بولعاندار بار).

سول جىلعى مامىردا حاننىڭ جازعى ورداسىنا جينالعان كىشى جانە ورتا جۇزدەر سۇلتاندارىنىڭ، باتىرلارى مەن بەلگىلى ادامدارىنىڭ قۇرىلتايىندا ورىس پاتشاسىنىڭ ۇكىمەتىمەن ونىڭ قولاستىنداعى قالماق، باشقۇرت جانە ورىس كازاكتارىنىڭ قازاق ەلىنە شابۋىلدارىن دوعارتۋدى كوزدەيتىن ءبىتىم جاساۋ جونىندە شەشىم قابىلدانعان... 

رەداكتسيادان: جوعارىداعى تاراۋلار جازۋشى، تاريحشى، كوسەمسوزشى بەيبىت قويشىباەۆتىڭ "قازاق مەملەكەتى تاريحىنا كوزقاراس" اتتى ەڭبەگىنەن جالعاستى تۇردە الىنىپ وتىرعىن ەسكەرتەمىز. باسى مىنا سىلتەمەلەردە: http://abai.kz/post/view?id=4553;  http://abai.kz/post/view?id=4554;  http://abai.kz/post/view?id=4579; http://abai.kz/post/view?id=5256;http://abai.kz/post/view?id=5335; http://abai.kz/post/view?id=5370; http://abai.kz/post/view?id=5371; http://abai.kz/post/view?id=5469; http://abai.kz/post/view?id=5470.   

(جالعاسى بار)

بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz