1710 جىلى ارال تەڭىزىنىڭ سولتۇستىگىندەگى قاراقۇمدا قاراكەسەك قۇرىلتايى ءوتتى. ونى تاريحتا قاراقۇم قۇرىلتايى دەپ تە، قاراكەسەك قۇرىلتايى دەپ تە تاڭبالاي بەرەدى. ويتكەنى بۇل جيىن وتكەن قاراقۇم القابىن نەگىزىنەن قاراكەسەك رۋ-تايپالارى مەكەندەيتىن. وسى حالىق قۇرىلتايىنا شارتاراپتان جينالعان جۇرتشىلىق وكىلدەرى (تورەلەر، بيلەر، رۋباسىلار، وزگە دە ءتۇرلى شونجارلار، اقساقالدار، باتىرلار، ساربازدار) وزدەرىنەن كۇشى باسىم قاھارلى جاۋعا جۇدىرىقشا جۇمىلىپ، بۇكىل ەل-جۇرت بولىپ بىرىگۋ جولىمەن قارسى تۇرامىز دەپ ءبىر اۋىزدان شەشكەن. شەشىم اسا كۇردەلى، قايعىلى-زارلى جان كۇيزەلىسى بۇرقاعان اۋىر احلاقتىق احۋالدا قابىلداندى. قۇرىلتايدا اۋەلدە كۇيزەلىستى ەلدىڭ ءۇمىتىن ۇزە تۇسكەن كۇڭىرەنىس ورناپ تۇردى.

اقىلمان اقساقالدىڭ ءبىرى ماسەلەنى تەرەڭنەن قوزعاپ تولعانعان-دى. قاسىم حان زامانىنان بەرى ءبىز سالت ەتكەن ۇستانىم قانداي ەدى دەپ اھ ۇرعان... اۋىزدان اۋىزعا بەرىلىپ كەلەدى – سوناۋ ۇلى ءامىرشى ءبىزدى دالا ءتولىمىز دەگەن. بىزدە قىمبات مۇلىك جوقتىعىن ايتقان. ءبىزدىڭ بار بايلىعىمىز – جىلقى، سول كەزدە دە، قازىر دە ءبىز ءۇشىن جىلقىنىڭ ەتى مەن تەرىسى اس ءارى كيىم، ءسۇتى سۋسىن. ءالى كۇنگى كوڭىل كوتەرەر ورنىمىز – مال جايىلىمى، جىلقى ۇيىرلەرى. قاشاننان ات كورىنىسىنە سۇيسىنەتىنبىز. بۇگىنگى جاۋ ءبىزدى اتام زاماننان ۇستاپ كەلە جاتقان وسى سالتىمىزدان ايىردى. اتامەكەنىمىزدەن تىقسىرۋدا. جەر-سۋىمىزدى باسىپ الۋدا... جۇرت بوسىپ كەتتى. قايتىپ جان ساقتايمىز؟ ەلدىگىمىز قايدا قالماق؟ دۇشپان اتىنىڭ تۇياعى استىندا تاپتالىپ قالا بەرەمىز بە؟ وپ-وڭاي جان بەرە سالامىز با؟ الدە ءبىر اقتىق سەرپىلىسىمىزدى كورسەتەمىز بە؟ بابالار جولىنا سالساق، كۇرەسكەن ءجون. قاسىق قانىمىز قالعانشا سوعىسۋ ءلازىم. ەلىمىزدى، جەرىمىزدى، اتا-انا، ايەل، قىز-كەلىنشەك، بالا-شاعامىزدى، ءبىر-ءبىرىمىزدى، وشاعىمىزدى ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جاعادان باس شىعارىپ قورعاعان دۇرىس بولماق. بىراق قايتىپ؟ نە ىستەۋ كەرەك بىزگە قازىرگى اسا اۋىر جاعدايدا؟ جان-جاقتان ات سابىلتىپ قاراقۇم قۇرىلتايىنا كەلگەن اعايىن، وسى جايىندا كەلەلى كەڭەس قۇرايىق دەگەندى ايتتى. جيىن بارىسىندا ءتۇرلى داۋىس شىقتى، تورىققان پىكىر ەستىلدى. «توز-توزى شىققان ەل-جۇرتتى ساقتاۋ ءۇشىن، تىم قارسىلاسا بەرمەي، قالماق قونتايشىنىڭ مەيىرىمىنە ءۇمىت ارتايىق، – دەدى الدەبىر باس ادام قويانجۇرەك قورقاقتىق كورسەتىپ، – سوندا قالعان مال-جانىمىزدى امان الىپ قالارمىز، بۇدان ارعى ءومىرىمىز قاۋىپسىزدىرەك بولار». تاپ سونداي كوڭىل-كۇيدەگى ەكىنشى بىرەۋى: «قوي، كەتەيىك بۇل جاقتان، ەدىل اسايىق، شالعايعا قونىس اۋدارايىق، پالەدەن ءسويتىپ قاشىپ قۇتىلايىق»، – دەپ، ۇرەي ۇستىنە ۇرەي قوسىپ جاتتى. ونى ءۇشىنشىسى: «الىسقا ۇدەرە كوشىپ نەمىز بار، جان-جاققا، سەكسەۋىل اراسىنا قويانشا بىتىراي شاشىلىپ كەتسەك تە بولماي ما، توپتالىپ قارسىلىق كورسەتپەسەك ءبىزدى جاۋ ىزدەي دە، الا دا قويماس»، – دەپ تولىقتىرا تۇزەتىپ جاتتى.

وسىناۋ جەڭىلىسكە بەيىل توپتىڭ ايتقاندارى قۇرىلتايعا ءۇمىت ارتا كەلگەن كوپشىلىكتىڭ وي-پىكىرىنە قوبالجۋ كىرگىزگەندەي بولدى. حالىق جينالىسىن شاقىرۋدىڭ بەل ورتاسىندا جۇرگەن ابىلقايىر ءباھادۇر مۇندايدى كۇتپەگەندىكتەن ءتۇيىلىپ وتىر ەدى، ءبىر كەزدە نايزاعايشا جارق ەتىپ، قامىققان جۇرتتىڭ ەڭسەسىن كۇرت كوتەرگەن ءجايت ورىن الدى. ورتاعا بوكەنباي باتىر جۇلقىنا شىقتى. تاۋكە حاننىڭ اقىلىمەن ۇيىسقان جەتىرۋ بىرلەستىگىنىڭ تابىن رۋىن باسقاراتىن، ەرجۇرەكتىگىمەن ەل اۋزىنا كوپتەن ىلىگىپ جۇرگەن باتىر، جىگىت اعاسى.  ول ءماجىلىس قۇرعان جۇرتشىلىققا اينالا قاراپ، قاتتى ايتىس ۇستىندە كيىمىنىڭ ءوڭىرىن  ايىرىپ جىرتىپ جىبەردى. قىلىشىن قىنىنان سۋىرىپ الىپ، كەڭەسكە جيىلعاندار الدىندا ۇيىرە كوتەردى دە، ۇزدىگە سويلەپ، جان ايقايعا باستى: «دۇشپانىمىزدان ءوش الۋىمىز كەرەك! – دەدى ول ەموتسياعا تولى جارقىن دا قوزدىرعىش داۋىسپەن. – تالقانى شىعىپ تونالعان كوشتەرىمىز بەن تۇتقىنعا تۇسكەن ۇرپاعىمىزدىڭ قور بولعانىن شاراسىزدانا باقىلاۋمەن شەكتەلەتىن بەيشارا بولمايىق! ءبىز كەك قايتارۋعا ءتيىسپىز! قولىمىزدان قارۋىمىزدى تاستاماي، قىلىشىمىزبەن دۇشپانىمىزدى شاۋىپ تۇرىپ  جان تاپسىرايىق! قىپشاق جازىعىنداعى، اتا-بابامىز اۋناپ-قۋناعان وسىناۋ قازاق دالاسى توسىندەگى ساربازدار قاي كەزدە جۇرەكسىنىپ ەدى! مەن قولىمدى جاۋ قانىنا مالعاندا – مىنا ساقالعا اق كىرمەگەن ەدى عوي! ەندى مەن پۇتقا تابىنعان جابايىلاردىڭ وكتەم زورلىعىن جايباراقات قابىلداي بەرمەكپىن بە؟! شۇكىر، تابىندارىمىزدا سايگۇلىكتەر جەتكىلىكتى، شايقاسقا مىنەتىن مىقتى تۇلپار ازايعان جوق! بەلدەگى قورامسا وتكىر سۇر جەبەدەن ورتايعان جوق! كەرۋلى ساداقتىڭ قۋاتتى جاعى سەرپىمدىلىگىن جوعالتقان جوق! قىلىش مايىرىلعان جوق! شايقاسامىز!» بوكەنباي باتىردىڭ وسىناۋ جۇرەكجاردى ءسوزى جەڭىلۋگە مويىنسۇنعاندارعا ەلتىگەندەردىڭ كوڭىل-كۇيىن شاپشاڭ ءوز جاعىنا بۇرىپ الدى. جەر-جەردەن جينالعان رۋلار مەن اتالىقتاردىڭ باسشىلارى، اقساقالدار، بيلەر مەن سۇلتاندار بىرىنەن سوڭ ءبىرى سويلەپ، قازاق جەر-سۋىنان جاۋدى قۋىپ شىعۋدى، قايتكەندە جەڭىسكە جەتۋدى ماقسات ەتكەن سوزدەر ايتتى.

قۇرىلتايعا جاڭا سەرپىن ەندى. «قۇپ الدىم بوكەنباي باتىردىڭ ءسوزىن!» – دەپ جاريا ەتتى ەل اعالارىنىڭ ءبىرى. «انت ەتەم جاۋدان ءوش الۋعا!» – دەدى ەكىنشىسى ونى قوستاپ. وسىلاي، سالتاناتتى انت بەرۋ ءراسىمى كەنەتتەن باستالىپ كەتتى دە، جىلدام ۇلعايا ءتۇستى. ءبىر جىگىت ورتاعا سۋىرىلا شىقتى دا، ساپىسىن كوككە كوتەرە جالاڭداتتى. سودان سوڭ بىلەگىن ءتىلىپ جىبەردى. بۇرق ەتىپ  اققان قاندى ورتادا جانعان الاۋعا تامىزىپ تۇرىپ: «انت ىشەم!» – دەگەن سوزدەرمەن، بىلەگىن وتقا كەپتىردى. ونىڭ ۇلگىسىن قولداعاندار كوبەيدى. جىگىتتەر قاندى بىلەكتەرىن ءتۇيىستىرىستى. ءتوس قاعىستىرىستى. اتا جاۋدان قورعانۋ، تۋعان جەردى ازات ەتۋ بارشانىڭ ەسىل-دەرتىن الدى. انت بەرمەگەن جان قالمادى. ءبىرى ورتاعا اقبوز ات جەتەكتەپ اكەلدى، توردەگى اقساقالدان باتا سۇرادى. باتا بەرىلدى. قۇران وقىلدى. جىلقى باۋىزدالدى. قۇرىلتايعا قاتىسۋشىلار ارنايى سويىلعان اقبوز اتتىڭ ەتىن اسىپ جەپ، قۇرعان وداقتارىنىڭ تاباندى دا مىقتى بولماعىن ايتىپ جاتتى.

جەر شالعاي، تاۋكە حان الىستا. ۇلى حاننىڭ ءوز كەلىسىمى بار. ول بۇدان بۇرىن ايماقتاردى باسقارۋعا ءوز وكىلدەرىن تاعايىنداعان، كەيىنگى جىلدارى جاڭا جاعدايدى ەسكەرە وتىرىپ، ءار ايماقتىڭ ءوز  حانىن سايلاۋدى قوش كورگەن. بۇدان بىرەر جىل ىلگەرىدە، شىعىس اۋماقتاعى جۇرتتى باسقارۋعا تاۋكە حاننىڭ باتاسىمەن قايىپ حان سايلانعان بولاتىن. وعان ورتا ءجۇز بەن سول جاقتى مەكەندەيتىن كىشى ءجۇزدىڭ ءبىر بولىگى قارايدى. سول شامادا ۇلى ءجۇز ابدوللا حاندى تاققا وتىرعىزىپ الدى. ەندى وسىناۋ قۇرىلتايدا، وسىناۋ كەڭەيتىلگەن بيلەر كەڭەسىندە كىشى ءجۇزدىڭ حانىن سايلاپ العاندارى ورىندى بولماق.

حان لاۋازىمىنا كۇنى كەشە باشقۇرت تاعىندا بولىپ كەلگەن، جورىقتاردا جيھانگەرلىك جاقسى اتى شىعىپ جۇرگەن ابىلقايىر ءباھادۇردى سايلاۋ ۇسىنىلدى. قۇرىلتاي مۇشەلەرى بۇل ۇسىنىستى قىزۋ قولدادى. سۇلتاندار مەن بيلەر ابىلقايىر ءباھادۇر سۇلتاندى اق كيىزگە وتىرعىزىپ، جۇرتشىلىق الدىنان الىپ ءوتتى: حان كوتەردى. تابىن بوكەنباي باتىر حالىق جاساعىنا جەتەكشىلىك ەتەتىن ساردار رەتىندە تانىلدى. وسىلاي، ويراتتاردىڭ ۇدەي تۇسكەن اگرەسسياسىنا جاۋاپ رەتىندە، قازاق ەلىنىڭ باتىسىنداعى ولكەدە مەملەكەت ىشىندەگى جاڭا اكىمشىلىك بىرلىك – ءوزىنىڭ اسكەرى بولاتىن ابىلقايىر حاندىعى پايدا بولدى. (بۇل – جوشى اۋلەتىنەن شىققان ءىى ابىلقايىر. بۇدان بۇرىن ايتقانىمىزداي، ءى ابىلقايىر اق وردا ءامىرشىسى باراق حان قازا تاۋىپ، نوعاي ورداسى بولىنگەن سوڭ، اق وردانىڭ قالعان بولىگىندە قۇرىلعان «ابىلقايىر حاندىعىن» بيلەگەن). حاندىققا كىشى ءجۇزدىڭ ءالىمۇلى، بايۇلى، جەتىرۋ بىرلەستىكتەرىنىڭ كوپ بولىگى كىردى، ورتا جۇزدەن قىپشاق پەن نايمان رۋلارىنىڭ ءبىراز بولىگى ەندى. ەل ىشىنە كوتەرىڭكى كوڭىل-كۇي ورنادى. باسقىنشىلارعا توسقاۋىل قويۋعا جۇرت تاس-ءتۇيىن ازىرلەندى. وكىلدەرى قۇرىلتايعا قاتىسقان ايماقتاردان جانە قۇرىلتاي شەشىمىن ەستىگەن وزگە جەرلەردەن دە ساربازدار وتان قورعايتىن جورىقتارعا سايلانا باستادى. اۋىل-اۋىلدا ۇستالار، شەبەرلەر، ىسمەرلەر ىسكە كىرىستى. قارۋ-جاراق دايىندادى. دۋلىعا، ساۋىت تىگىپ، جەبە، ساداق، ايبالتا، قىلىش، شوقپار سوعىپ جاتتى. جۇمىس قىزدى.

تاققا وتىرعان بەتتە ابىلقايىر حان كوپتەگەن وزەكتى ماسەلەلەرمەن بەتپە-بەت كەلگەن ەدى. قۇرىلتايدان كەيىن ىلە-شالا وتكەن قاراقۇم شايقاسى قازاقتىڭ وتانشىلدىعى، نامىسى جوعارى ەكەنىن كورسەتتى. دۇشپاندى ۇيىمداسقان تۇردە تۇرە قۋدى. الايدا ەدىل قالماقتارى مەن جايىق كازاكتارى، ءتىپتى كۇنى كەشە مۇددەلەرىن ءوزى ارالارىنا بارىپ قورعاسقان باشقۇرتتار دا ەلدىڭ تەرىستىگى مەن تەرىستىك-باتىسىنداعى قۇنارلى جەر-سۋعا، ەدىل-جايىق ارالىعىنا، ىرعىز، توبىل وزەندەرى القاپتارىنا سول الاپات ۇرىستان كەيىن دە ۇدايى كوز الارتىپ، ءالسىن-ءالسىن قازاقتارمەن قاقتىعىسىپ قالۋلارىن دوعارماي تۇرعان. ال وڭتۇستىكتە تسەۆان راۆداننىڭ جوڭعارلارى تەگەۋىرىندى جورىقتارىن توقتاتا قويماعان ەدى. وسىنداي كۇردەلى احۋال سالدارىنان ابىلقايىر بىرنەشە باعىتتا ءبىر مەزگىلدە ارەكەت ەتۋ جولدارىن ويلاۋعا ءماجبۇر بولدى. حالقى ونى ءتۇسىندى، قولدادى. ءار اتادان ىرىكتەلگەن جىگىتتەر اتقا قوندى.  سوندا ابىلقايىر حان مەن بوكەنباي باتىر باس بولىپ، از ۋاقىتتا قالماقتى قاراقۇم الابىنان اسىردى. جەم وزەنىنەن قۋدى. جايىقتىڭ ارعى بەتىنە دەيىن تىقسىردى. سارىسۋ وزەنىنىڭ سىرتىنا قاشىردى.

ابىلقايىر حاننىڭ قالىپتاسقان جاعدايعا بايلانىستى تاستاعان ۇرانىنا قايىپ حان مەن ابدوللا حان ءوز ۇندەرىن قوستى. تابىن بوكەنباي باتىر باستاعان قاھارمان ساربازدار قاتارىنا ەل ىشىندەگى تاما ەسەت باتىر، قوشقارۇلى شاقشاق جانىبەك، قانجىعالى بوگەنباي، قاراكەرەي قابانباي سىندى ونداعان ايتۋلى باتىرلار قوسىلدى. سولار باستاعان ساربازدار ازاتتىق ءۇشىن الىسىپ، دۇشپان جاساقتارىن ەلدەن قۋىپ شىقتى. جوعالتقان كوشى-قوندىق جەرلەرىن، شۇرايلى جاقسى جايىلىمدارىن قايتارىپ الدى. قازاق حاندىعىنىڭ اسكەرى 1711–1712-ءشى جىلدارى جوڭعار باسقىنشىلارىنا تويتارىس بەرۋمەن، ولاردى حاندىقتىڭ جەر-سۋىنان الاستاپ، شىعىسقا ىعىستىرىپ تاستاۋمەن عانا شەكتەلمەي، ولاردىڭ ەلىنە – جوڭعارياعا باسىپ كىردى. ءساتتى جورىق جاساپ، ولجالى ورالدى. ويراتتاردىڭ قارىمتا قايتارۋ ماقساتىمەن  1713 جىلى جاساعان قارسى شابۋىلىن دا  جەڭىلىسكە ۇشىراتتى. اراعا از ۋاقىت سالىپ، جوڭعارلاردىڭ قازاق ەلىمەن شەكتەسەتىن ۇلىستارىن تاعى شاپتى. سودان كەيىن بىرنەشە جىل بويى قازاق جانە جوڭعار ەلدەرىمەن ەكى ارادا ۇساق قاقتىعىستار عانا ورىن الىپ تۇردى. ءبىراز ۋاقىت تىنىش ءوتتى. تسەۆان راۆدان قونتايشى ازىرگە قازاق ەلىنە ۇلكەن ارمياسىن بۇرا قويمادى. ونىڭ ءىرى شابۋىل جاساماۋىنىڭ ءبىر سەبەبى قىتايمەن ەكى ارالارىندا جاڭا سوعىستىڭ باستالۋىندا جاتقان.  ويراتتاردىڭ نەگىزگى اسكەري كۇشى تسين-قىتاي يمپەرياسى اسكەرلەرىنە قارسى سوعىسقا جۇمىلدىرىلعان بولاتىن.  بۇل 1715 جىل ەدى. قازاقتارعا ىشكى جاعدايدى تۇراقتاندىرىپ، نىعايتا ءتۇسۋ مۇمكىندىگى تۋدى.

وسى رەتتە ۇلان-عايىر ۇلى دالا ءتوسىن الىپ جاتقان قازاق ەلىن زامانا داۋىلدارىنا توتەپ بەرەتىندەي دارەجەدە دامىتىپ، باسقارا الۋدى كوزدەگەن جاڭا جۇيەنىڭ ەنگىزىلگەنى وڭدى بولعانىن ايتا كەتۋ ءلازىم. جۇزدەر ءوز ارالارىندا الدەبىر باسىمدىققا قول جەتكىزۋدى ەشقاشان ماقسات ەتكەن ەمەس، ءبىر دە ءبىر رەت  ءوزارا قاقتىعىستارعا بارعان جوق. كەرىسىنشە، ارالاس-قۇرالاس، اعايىنگەرشىلىكپەن كۇن كەشتى. ال قاجەتتىلىك تۋعاندا، رۋ-تايپالاردىڭ ءبارى ءۇش ءجۇزدىڭ بىرىككەن اسكەرىنە سارباز بەردى، سىرتقى جاۋدان بىرلەسىپ قورعانۋدان ەش ۋاقىتتا باس تارتپادى. تاۋكە حان مەن ونىڭ ۇزەڭگىلەستەرىنىڭ جوعارىدا ايتىلعان ناتيجەگە جەتكىزگەن ساياسي تۆورچەستۆوسى شىن مانىندە  ەل اعالارىنا لايىق دانىشپاندىق پەن كورەگەندىكتى تانىتقان ەدى. الايدا ابدەن قارتايعان تاۋكە حان ءوزىنىڭ وسىناۋ رەفورماسى مۇمكىن ەتكەن جاڭا تاريحي جاعدايداعى ەلىن ۇزاق باسقارا المادى. ول 1715 جىلى دۇنيە سالدى. سۇيەگى قوجا احمەت ياسساۋي كۇمبەزى جانىنداعى قازاق حاندارى پانتەونىندا ماڭگى تىنشۋعا قويىلدى. بۇل كەزدە زامانا قازاق ەلىنە جاڭا سىندارىن اكەلە جاتقان. تاريح عىلىمىندا قالىپتاسقان كوزقاراس تۇرعىسىنان قاراساق، تاۋكە حان قازاق ەلىنىڭ تاريحىنداعى حاندىق ءداۋىر دەپ اتالاتىن تاريحي كەزەڭنىڭ ەڭ سوڭعى جانە ەڭ كەمەڭگەر حانى بولا ءبىلدى، ول قايتىس بولعاننان كەيىن ءبىرتۇتاس مەملەكەتتىڭ دە تاريحى اياقتالدى، ءسويتىپ، قازاق ەلىنىڭ ءار جۇزىندەگى كىشى حاندىقتاردىڭ تاريحى باستالدى – كاسىبي دە، اۋەسقوي دا تاريحشى بىتكەن بۇگىندەرى وسىلاي سانايدى. ايتسە دە، بەلگىلى ءبىر دارەجەدە جانى بار بولعانمەن، بۇل سونشالىقتى ءادىل تۇجىرىمعا جاتا قويماسا كەرەك.  ءبىزدىڭ ويىمىزشا، تاۋكە حان تۇسىندا قازاق حاندىعىنىڭ كونفەدەراتيۆتىك سيپاتتا دامۋ كەزەڭى باستالدى دەۋ ءادىل بولماق.  ال ول قايتىس بولعاننان سوڭ بۇل جوبا قانداي ۇدەرىستەردى باستان كەشتى – بۇل الداعى اڭگىمەلەر ۇلەسىندە...      

ءXىV. الاپات اپات قارساڭىنداعى جاعدايلار

قاراقۇم قۇرىلتايىنان كەيىنگى جىلدارى ابىلقايىر حاننىڭ اسكەري جاساقتارى تەرىستىك-باتىس شەكارانى قورعاۋعا باتىل كىرىستى. ەدىل قالماقتارىمەن، جايىق كازاچەستۆوسىمەن، ءتىپتى باشقۇرتتارمەن دە ءجيى-ءجيى شايقاسىپ قالىپ ءجۇردى.

ابىلقايىر حاننىڭ ءوزى دە ءالسىن-ءالسىن ەل تىنىشتىعىن بۇزۋشىلارعا قارسى شابۋىلدار جاساپ قوياتىن. قازان قالاسىنا دەيىن باردى. جايىق قالاشىعىن ايدان استام ۋاقىت بويى قورشاۋعا الىپ تۇردى. وڭتۇستىك ورال، ەدىلدىڭ ورتا اعىسى جانە ءسىبىر ايماقتارىنداعى قازاق ەلىمەن شەكتەسەتىن جەرلەردە وتە شاپشاڭ، جۇلدىزشا اققان  تۇلپارلارمەن شاپقان قازاق ساربازدارىنىڭ كورىنۋى پاتشا اكىمشىلىكتەرىنە ەداۋىر قوبالجۋ تۋعىزدى. جىگىتتەردىڭ پاتشالىق جەرىنە تەرەڭ سۇعىنا جورىقتار جاساۋى استراحان، قازان، ءسىبىر گۋبەرنيالارى اكىمشىلىكتەرىنە قورقىنىش تۋعىزىپ قانا قويماي، سولاردىڭ باس قولباسشىسى ابىلقايىر حاننىڭ ەسىمىن ابدەن تانىپ الدى. رەسەي گۋبەرنيالارى مەن قازاق حاندىعى اراسىندا ەلشىلەر تولاسسىز ءجۇرىپ جاتتى. ەكى جاقتان الىنعان تۇتقىنداردى بوساتۋدىڭ ياكي ءوزارا الماسۋدىڭ جولدارىن كەلىسۋ، قازاقتار مەن رەسەيلىك بوداندار (جايىق جانە ءسىبىر كازاكتارى، قالماقتار، باشقۇرتتار) اراسىنداعى اسكەري قاقتىعىستاردى، ءتۇرلى وزگە دە كيكىلجىڭدەردى شەشىپ، رەتكە كەلتىرۋ، سونداي-اق ساۋدا-ساتتىق بايلانىستارىن دامىتۋ، كوپەستەردىڭ قازاق حالقى ىشىنە بارۋىنا جاعداي تۋعىزۋ، دالا ۇستىمەن وتەتىن ساۋدا كەرۋەندەرىنىڭ قاۋىپسىزدىگى ماسەلەسىن شەشۋ – كەلىسسوزدەردىڭ نەگىزگى تاقىرىپتارى بولدى. 

1715 جىلى تۇركىستاندا تاۋكە حان دۇنيە سالدى. قازاقتىڭ باس حانىن ارۋلاپ قويۋعا ءۇش ءجۇزدىڭ دە حاندارى، كەيبىر قالالارداعى كىشى حانداردىڭ ءبارى، سۇلتاندار، بيلەر مەن ەل ىشىندەگى وزگە دە باس ادامدار تۇگەل قاتىستى. قارالى استان كەيىنگى ءماسليحاتتا ەل باسقارۋ تىزگىنىن كىم ۇستايتىنى تالقىلاندى. قازاقتىڭ كونە زاماننان كەلە جاتقان جاسى ۇلكەندى سىيلاۋ حاقىنداعى جول-جوراسىنا سايكەس،  جالپىقازاق ءامىرشىسىنىڭ وكىلەتتىلىكتەرى حان تاعىندا وتىرعان مەرزىمى مەن جاسى ەسەپكە الىنىپ، جۇزدەردەگى حانداردىڭ بىرىنە بەرىلگەنى ءجون دەپ شەشىلدى.  سولاي تاڭدالعان اعا حان ءوز ايماعىنداعى بيلىگىمەن قوسا، باسقا ارىپتەستەرىمەن اقىلداسا وتىرىپ ءاز تاۋكەنىڭ مىندەتىن اتقارسىن، سونداي ءتارتىپ ەل بىرلىگىنە ءتيىمدى قىزمەت ەتەدى دەگەن ۇيعارىمعا توقتاستى. ءسويتىپ، قازاقتىڭ اعا حانى  رەتىندە تاۋكەنىڭ كوزى تىرىسىندە ەڭ ءبىرىنشى بولىپ شىعىس ولكەدە حان مارتەبەسىنە كوتەرىلگەن قايىپ حان تانىلدى. وسى وقيعانىڭ ارتىنشا، سول 1715 جىلى، بۇل جايىندا ابىلقايىر حان ورىس پاتشاسىنىڭ توبىل (توبولسك) قالاسىنداعى سىبىرلىك وكىمەتىنە حات جازىپ حابارلادى. قايىپ حاننىڭ ءوزى دە توبىلداعى گۋبەرناتور اكىمشىلىگىنە جىبەرگەن ارنايى ەلشىسى ارقىلى حات جولداپ، ءاز تاۋكەنىڭ ءىزباسارى بولعانىن بايان قىلدى.

ءسىبىر ايماعى وكىمەتىنىڭ باسشىلىعىنا تاعايىندالعان ماتۆەي گاگارين گۋبەرناتور قىزمەتىنە 1711 جىلى كىرىسكەن-ءتىن. ول مۇندا قايىپ  قازا تاۋىپ، ابىلقايىر اعا حان  بولعان 1719 جىلعا دەيىن ىستەدى. گۋبەرنيا اكىمى كەزىندە تاۋكە حانمەن، قايىپ حانمەن، ابىلقايىر حانمەن حات جازىسىپ، ەلشىلەرىن قابىلداپ، ءوزى دە ولارعا ەلشى جىبەرىپ، ءجيى  بايلانىس جاساپ تۇردى. (ول ەرتەرەكتە نەرچينسكىدە ۆوەۆودا بولعان. توبىلدا گۋبەرناتور لاۋازىمىندا وتىرعانىندا سىبىردەگى وبالاردى قازعىزىپ، كونە زامان كوسەمدەرىمەن بىرگە كومىلگەن التىن بۇيىم، اشەكەيلەردى جيىپ العان دا، ءى پەترگە جىبەرىپ تۇرعان. ماسكەۋ مەن پەتربوردا ءزاۋلىم سارايلارى بار، رەسەيدەگى ەڭ باي ادامداردىڭ ساناتىنا جاتاتىن. گۋبەرناتور شاعىندا قىتايمەن جاسىرىن ساۋدا-ساتتىق جاساعانى، سىبىردەن ۇكىمەتكە تولەنۋى ءتيىس الىم-سالىقتى كەم بەرگەنى، ءتىپتى ءسىبىردى دەربەس مەملەكەت رەتىندە ءبولىپ الماق ويى بارى انىقتالعان دا،  پەتر پاتشا ونى 1721 جىلى سىبايلاس جەمقور رەتىندە سانكت-پەتەربۋرگتە دارعا استىرعان. ەلدەگى وزگە كوررۋپتسيونەرلەردى ۇرەيلەندىرۋ ءۇشىن، ءمايىتىن بىرنەشە اي بويى دارعا اسۋلى تۇرعان كۇيى الاڭنان الاڭعا كوشىرىپ، ەل نازارىنا اشىق كورسەتىپ قويىپ وتىرعان دەسەدى). گاگارين اتالعان حانداردىڭ ۇشەۋىنە دە  جوڭعار قونتايشىسىنىڭ قازاق حاندىعىن جاۋلاپ الۋدى كوزدەيتىن  وراسان زور جوسپارى بار ەكەنىن ايتىپ، ورىس پاتشاسىنان قولداۋ ىزدەگەندەرى ءجون دەگەن ماعىنادا كەڭەس بەرگەن. ەگەر ولار رەسەي مەملەكەتىنە باعىنار بولسا، اتالمىش جاۋدان قورعانۋلارىنا ءوزىنىڭ كومەكتەسە الاتىنىن ايتقان. الايدا جەمە-جەمگە كەلگەندە ولاي ەتپەدى. قايىپ حان مەن ابىلقايىر حان جوڭعارعا قارسى ورىس اسكەرىمەن بىرلەسىپ جورىق جاساۋ جايىندا 1717–1718 جىلدارى ۇسىنىس بىلدىرگەن، بىراق قولداۋ تاپپادى. ويتكەنى ورىس ۇكىمەتى، شىنداپ كەلگەندە، جوڭعاريانىڭ السىرەگەنىن قالامايتىن. رەسەيگە بۇل كوشپەندى حاندىق سول شامادا كۇشەيىپ كەلە جاتقان تسين-قىتاي يمپەرياسىنا قارسى كۇش رەتىندە قاجەت ەدى. ءارى، جوڭعارلار دا، ەدىل بويىنداعى قالماق تۋىستارى سەكىلدى، ورىس پاتشالىعىنىڭ بوداندىعىن قابىل ەتەر دەپ تە ۇمىتتەنەتىن. سوندىقتان گاگارين قازاق حاندارىنىڭ جوڭعارعا قارسى بىرلەسىپ قيمىل جاساۋ جايىنداعى ناقتى ۇسىنىسىن قۇرعاق ۋادەمەن الداۋسىراتىپ،   اسكەري كومەك سۇراعان وتىنىشىنە سىرعىتپا جاۋاپ بەرۋمەن شەكتەلدى. ال ورىس ۇكىمەتىنەن اسكەري جاردەم الا الماعان  قازاق ارمياسى 1917 جىلعى جازدا اياگوز  وزەنى ماڭىندا قالماقتاردان ويسىراي جەڭىلدى. بۇگىندە بۇل ءجايتتى تاريحشىلار  قايىپ حان مەن ابىلقايىر حاننىڭ الاۋىزدىعى سالدارىنان ورىن الدى دەپ باعالاۋعا قۇلاعان...

شىعىستا تسەۆان رابدان قونتايشى ورىس ەكسپانسياسىنا ازۋ ءتىسىن كورسەتىپ قالىپ ءجۇردى. گاگارين سىبىرگە اكىم بوپ تاعايىندالار قارساڭدا، ءى پەتردىڭ جارلىعىمەن بيە جانە كاتۋن وزەندەرىنىڭ قۇيىلىسىنداعى قازىرگى بيسك قالاسىنىڭ ورنىنا 1709 جىلى بيكاتۋن قامالى سالىنعان بولاتىن، جوڭعارلار سونى جاڭا اكىم تۇسىندا تاس-تالقان ەتكەن. ودان ولار پەتر پاتشانىڭ ەرتىس ايماعىنان التىن ىزدەۋگە اتتاندىرعان ەكسپەديتسياسىن جويعان. (پودپولكوۆنيك بۋحگولتس باسقارعان ءۇش مىڭ ادامدىق ەكسپەديتسيا  1715 جىلى توبىلدان شىققان ەدى، ونى جاساقتاۋعا گاگارين جاۋاپتى بولاتىن. ەكسپەديتسيا ساتسىزدىككە ۇشىراعان سوڭ، ونى جورىققا دايىنداۋدى ۇيىمداستىرۋ جۇمىسىن ناشار جۇرگىزگەن دەپ، ۇكىمەت گاگاريندى ايىپتايدى). ەكسپەديتسياعا قاتىسۋشىنىڭ ءبىرازى تۇتقىنعا الىنعان-دى. تۇتقىندار ىشىندە  شۆەد ارتيللەريا سەرجانتى يۋحان-گۋستاۆ رەنات بولاتىن. ول 1709 جىلعى پولتاۆا شايقاسى كەزىندەگى سوعىس تۇتقىنى ەدى، سودان ورىس اسكەرىندە قىزمەت ەتىپ، پاتشالىقتىڭ شىعىس شەگىنەن ءبىر-اق شىققان. رەناتتىڭ قولعا ءتۇسۋى جوڭعار حاندىعى ءۇشىن ناعىز ولجا بولدى. ول حاندىقتا 17 جىل قىزمەت ەتتى. زەڭبىرەك قۇياتىن زاۋىتتار سالدى. كەن ءوندىرۋ زاۋىتتارىن اشتى. وق-دارىمەن اتىلاتىن قارۋ-جاراق جاساۋدى جولعا قويىپ بەردى. ءوستىپ، جوڭعار تۇتقىنىندا جۇرگەن رەسەيلىك اسكەري ادامداردىڭ ارقاسىندا، جوڭعار حاندىعىندا سوعىس ءوندىرىسى پايدا بولدى. حاندىقتىڭ اسكەري كۇش-قۋاتى ارتتى. مۇنىڭ ءى پەتردى الاڭداتىپ، ويلاندىرعانى سونداي، ماسەلەنىڭ ناسىرعا شابۋى ىقتيمالدىعىنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن، 1716 جىلى تسەۆان رابدانعا ارنايى ەلشى جىبەرۋگە ءماجبۇر بولدى. سوسىن كازاكتار مەن سولداتتار قايتادان ەرتىس بويىمەن جوعارى ورلەي باستادى. ولار ءار باسقان جەرلەرىنە قامالدار سالىپ، قارۋلى  گارنيزون قالدىرىپ وتىردى. ال جوڭعار قونتايشىسى ورىس سىندى كۇشتى قارسىلاسپەن تىكەلەي ايقاسا كەتۋدەن تارتىندى. اسكەري تەكە-تىرەسكە بارۋدان، سوعىسۋدان قاشقاندىقتان، ورىس ەكسپەديتسياسىنىڭ شىعىسقا قاراي تەك ەرتىس بويىمەن جاساعان ەكسپانسياسىنا كوز جۇما قارادى. ەرتىس پەن وب اراسىندا كوشىپ-قونىپ جۇرگەن التاي كوشپەندىلەرىن ىشكى اۋداندارىنا قونىس اۋدارتتى. سىرتقى ساياسي جاعداي كۇردەلى سيپات الدى.  حاندىعىنا قارايتىن اۋماقتىڭ ءبىرازىنان ايرىلۋعا تۋرا كەلدى. دەگەنمەن جوڭعاريانىڭ ءوز ىشىندە حالىقتىڭ تىعىز بولۋىن قامتاماسىز ەتتى.  1715 جىلدان بەرى جوڭعارلاردىڭ نەگىزگى اسكەري-سوعىس قيمىلدارى ەكىنشى ويرات-تسين سوعىسى مايداندارىنا اۋىسقان بولاتىن. ال 1717 جىلدان باستاپ سوعىس كۋكۋنور (كوك كول) اۋماعى مەن تيبەت جەرلەرىندە ءجۇرىپ جاتتى. كۋكۋنور حاندىعى تيبەتتەگى بۋدديزم ورتالىعىنىڭ ۇستىنەن قارايتىن، ال بۇل تسين-قىتاي بيلەۋشىلەرى ءۇشىن – جول بەرۋگە بولمايتىن ءجايت ەدى، سوندىقتان ولار ءوز اسكەرىن سولاي قاراي باعىتتاپ، 1719 جىلى تيبەتكە باسىپ كىردى. ونىڭ الدىندا ويراتتار تيبەتتى باسىپ الىپ، لحاسانى تالان-تاراجعا تۇسىرگەن. ەندى وزدەرىنە سوعىس اشا كەلگەن تسين اسكەرىن تالقاندادى. سوندا تسين-قىتاي يمپەراتورى كانسي تيبەتكە ارنايى اسكەري ەكسپەديتسيا جىبەرىپ، ويراتتاردىڭ سونداعى حاندىعىن 1720 جىلى مۇلدەم جويدى. ودان حامي، تۇرپان القاپتارىن الدى. جوڭعار حاندىعىنا كىرۋگە دايىندالدى. تيبەتتەگى جەڭىستى شەرۋىنىڭ جالعاسى رەتىندە، 1720–1721 جىلدارى شىعىس تۇركىستانعا جورىق جاسادى. ءۇرىمشىنى باسىپ الدى. جەرى مەن قالاسىن وزىنە قايتارۋ ءۇشىن جوڭعارلارعا ۇلكەن كۇش-جىگەر جۇمساۋعا تۋرا كەلدى. وسى شاقتا قارا ەرتىسپەن جۇزگەن رەسەيدىڭ ەكسپەديتسيالىق  كۇشتەرى جوڭعاريانىڭ تاپ ورتاسىنان شىعا كەلدى.  جوڭعارلار ولاردىڭ وزەن بويىمەن ىلگەرىلەۋىن كورمەگەنسىگەنمەن، تاپ مۇنىسىن كۇتپەگەن بولاتىن. ونسىز دا تسيندەرمەن، حالحالارمەن، قازاقتارمەن سوعىسىپ جۇرگەندىكتەن، ەندى ورىستارمەن ارادا جاڭا مايدان تۋى ولار ءۇشىن  مۇلدەم قولايسىز ەدى. سوندىقتان تسەۆان رابدان شۇعىل اتتاندىرعان ەلشىلىك ءى پەترگە كومەك سۇراي بارادى، الايدا وڭ ناتيجەگە جەتە المايدى.

سول 1721 جىلى  ءى پەتر Cولتۇستىك سوعىسىندا جەڭىسكە جەتىپ، ەل اۋماعىن بالتىق تەڭىزى جاعىنا قاراي كەڭەيتكەن. سودان سوڭ پاتشالىقتى يمپەريا، ءوزىن يمپەراتور دەپ جاريالاعان. ال سەنات يمپەراتورعا ۇلى پەتر دەگەن اتاق بەرگەن. جاڭا مارتەبە ۇلى پەترگە ۇلان-عايىر جاڭا جوسپار جاساتتى. ول وڭتۇستىك-شىعىس باعىتقا نازارىن تىكتى. 1722 جىلدىڭ باسىندا جوڭعار ءامىرشىسى تسەۆان رابدانعا ارنايى ەلشىلىك اتتاندىردى. قۇرامىندا گەودەزيا جانە تاۋ-كەن ءىسى ماماندارى بار، ياعني عىلىمي سيپاتتى بۇل ەكسپەديتسيانى ارتيللەريا كاپيتانى يۆان ۋنكوۆسكي باسقاردى. ۋنكوۆسكي باسقارعان وسىناۋ ەلشىلىكتىڭ الدىنا تەك قانا قونتايشىمەن ديپلوماتيالىق كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋ عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە سىبىردەن ورتا ازياعا باراتىن وزەن جولدارىن زەرتتەپ، التىن كەنىن ىزدەي قايتۋ مىندەتى قويىلعان بولاتىن. ميسسيا كەرۋەنى ەرتە كوكتەمدە توبىلعا كەلدى، ودان جالپاق تابان قايىقتارعا ءمىنىپ، ەرتىس بويىنداعى سەمەيگە، سوسىن ەرتىستىڭ سول جاق سالاسى شار وزەنى اڭعارىمەن قالبا قىرقالارىنا باردى، ۇلكەن قيىندىقپەن قالىڭ قارلى تارباعاتايدان استى. ەمىل وزەنىنەن ءوتتى. سودان كەيىن التىن-ەمىل قىرقالارىمەن ءجۇرىپ،  كۇزدە جوڭعار قاقپاسى ارقىلى جازىققا شىقتى، تاعى ءبىراز جەر-سۋدى ارتقا سالىپ، 1722 جىلعى قاراشانىڭ سوڭىنا قاراي ىلە وزەنىنىڭ ورتا اعىسىنداعى قونتايشى ورداسىنا جەتتى.

بۇل كەزدە تسەۆان رابدان قىتاي قاتەرى جانە قازاق ەلىن شابۋ جايىن ويلاستىرىپ وتىرعان...

رەداكتسيادان: جوعارىداعى تاراۋلار جازۋشى، تاريحشى، كوسەمسوزشى بەيبىت قويشىباەۆتىڭ "قازاق مەملەكەتى تاريحىنا كوزقاراس" اتتى ەڭبەگىنەن جالعاستى تۇردە الىنىپ وتىرعىن ەسكەرتەمىز. باسى مىنا سىلتەمەلەردە: http://abai.kz/post/view?id=4553;  http://abai.kz/post/view?id=4554;  http://abai.kz/post/view?id=4579; http://abai.kz/post/view?id=5256;http://abai.kz/post/view?id=5335; http://abai.kz/post/view?id=5370

(جالعاسى بار)

بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz