1916 جىلدىڭ 25 ماۋسىمىندا رەسەي پاتشاسى ورتا ازيا مەن قازاقستاننىڭ بۇراتانا حالىقتارىنىڭ ەر ازاماتتارىن  رەسەي اسكەرىنىڭ تىل جۇمىسىنا   موبيليزاتسيالاۋ  تۋرالى ۋكاز جاريالادى. بۇل ارەكەت كوتەرىلىستىڭ سەبەبى ەمەس سىلتاۋى بولدى[1]. كوتەرىلىستىڭ سەبەبى قازاقتىڭ جەرلەرىن تارتىپ الىپ ولاردى كازاكتار مەن قارا شەكپەندىلەرگە ۇلەستىرۋ ەدى.

قازاق جۇرتشىلىعى قۋ مەديەن دالا مەن شولگە قۋىلدى. تاريح ينستيتۋتىنىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك 1916 جىلعا قاراي مولشەرى قازاقتان  45 ملن. دەس. جەر ءتۇرلى جولمەن الىنىپ رەسەيدەن كەلگەن كەلىمسەكتەرگە بەرىلىپتى. سول دەرەكتەردى نەگىزىنەن راستايتىن اقپار: 1916 جىلدىڭ باسىنا قازاق ساحاراسىندا 20 ملن. دەسياتين جەر پاتشالىق  رەسەي قۇزىرىمەن يەمدەلىنگەن، ونىڭ ۇستىنە تاعى دا سول كولەمدەگى جەر پەرەسەلەنتس قورىنا كىرگىزىلگەن[2]. زەرتتەۋشى چەكانينسكي ءوزى جاقسى بىلەتىن اششى شىندىقتى بىلاي باياندايدى: «...بولشۋيۋ رول سىگرالا پوليتيكا تسارسكوي ۆلاستي، ۆنەدرياۆشايا ۆ سوزنانيە رۋسسكوگو كرەستيانستۆا، چتو ۆسياكي پودۆلاستنىي روسسي «تۋزەمەتس»  ەست سوۆەرشەننو بەزليچنوە سۋششەستۆو، پولوجەنيە كوتوروگو، پەرەد كاجدىم رۋسسكيم چەلوۆەكوم، دولجنو سۆوديتسيا نە بولەە كاك پرەدستاۆيتەليۋ نيزشەي راسى، كاك ۆيۋچنومۋ جيۆوتنومۋ، ەكسپلۋاتاتسيا كوتوروگو نە وگراجدەنا نيكاكيمي زاكونامي[3].

ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالىسىمەن بۇرىننان كۇشەيىپ كەلە جاتقان سالىق ەزگىسى ۇدەرە ءتۇستى. سالىق اۋىرپالىعى ورىستارعا دا كۇشەيە بەردى، سەبەبى رەسەيدىڭ سوعىستاعى اسكەري جەتىستىكتەرى تىم شامالى بولدى. ءتىپتى بۇل تۇستا رەسەي ءبىراز جەرىن گەرماندىقتارعا بەرىپ العان ەدى. ورىس جۇرشىلىعى موبيليزاتسيا بويىنشا مايداندا جۇرگەندە ولاردىڭ وتباسىلارى تارىعىپ ءجۇردى. قىمباتشىلىقتىڭ دا  كۇشەيگەنى بەلگىلى.

ورىس پەن قازاقتىڭ نارازىلىعى بىرىگىپ كەتپەس ءۇشىن سول زاماندا بەلگىلى ساياسي تەحنولوگيالار پايدالانىلا باستادى: ول قازاق پەن ورىستى ءبىر بىرىنە ايداپ سالۋ، ورىستى قازاق ەسەبىنەن مالداندىرۋ، ماتەريالدىق مۇددە ارقىلى توناۋعا يتەرمەلەۋ. ەسەسىنە قازاق پەن ورىستىڭ اراسىنداعى وشپەندىلىك ۇدەي ءتۇستى.

پاتشا ۇكىمەتى ورىس تۇرعىندارىن قورعاعان بولىپ ولاردى قارۋمەن – ۆينتوۆكالارمەن قامتاماسىز ەتىپ وتىردى. مۇراعات دەرەكتەرىن كەلتىرەيىك: «كرەستيانە سەلا تەپلوكليۋچنينسكوگو پروپۋستيلي چەرەز سەلەنيە تاتار، ا سارتوۆ ي تارانچينتسەۆ ي دۋنگان ۆسەح پەرەبيلي، ۆسەگو سۆىشە 500 چەلوۆەك... ۋ ۋبيتىح تولكو تاشكەنتسكيح تورگوۆتسەۆ بىلو سۆىشە ميلليونا رۋبلەي ناليچنىح دەنەگ، نە سچيتايا يمۋششەستۆا[4].

كوتەرىلىس باستالىسىمەن قازاقتاردىڭ جاعدايى تىم قورعانسىز بولدى. كوتەرىلىستى باسۋعا جىبەرىلگەن كاراتەلدىك جاساقتار تۋرالى تومەندەگى دەرەكتەر كۋا: «...بەسپوريادكي ۆ دجيزاكە، تۋدا پودحوديت كاراتەلنىي وترياد،  سوستوياششي يز ترەح ۆيدوۆ ورۋجيا، پەحوتا، ارتيللەريا ي كاۆالەريا ي ناچالنيك وتريادا وتداەت پريكاز سجيگات ۆسە پوسەلەنيا، ۋنيچتوجات ۆسە تۋزەمنوە ناسەلەنيە بەز رازليچيا پولا ي ۆوزراستا». IV مەملەكەتتىك دۋمانىڭ دەپۋتاتى ا.ف. كەرەنسكي — ترۋدوۆيكتەر پارتياسىنىڭ تالابىمەن بۇل ماسقارا زاڭسىزدىقتار مەن قاتىگەزدىكتى توقتاتۋ جانە قىلمىستى اشكەرەۋ ماقساتىمەن مەملەكتتىك دۋمادا وسى ماسەلەنى كوتەرگەن بولاتىن. سوندا كەرەنسكي بىلاي دەگەن:  «...ا سەلەني لۋگوۆوم، گدە وترياد سولدات ۆمەستە س رۋسسكيمي پوسەلەنتسامي، وتسەپيۆ گرومادنۋيۋ تولپۋ كيرگيز[قىرعىزدار ەمەس – قازاقتار-ءا.ع.] ي ستال گنات يح بەزورۋجنىح ۆىسترەلامي ي ناگايكامي ك ۋتەسۋ، ۆنيزۋ كوتورگو بىلا رەكا ي سبروسيلا ەتيح ليۋدەي.باسقا مىسال: ...رازۆالينى تۋزەمنوگو گورودا دجيزاكا،كوتورىي ناسچيتىۆال 20 تىس ناسەلەنيا، سامي گوۆوريات زا سەبيا... گورود سراۆنەن س زەملەي» [5].

جەتىسۋ وبلىسىنىڭ ۆەرنىي ۋەزىندەگى قازاق بۇقاراسى قازاق بالاسىن سوعىستاعى تىل جۇمىسىنا شاقىرۋىنا نارازىلىق ءبىلدىرىپ ءتۇرلى ارەكەت جاسادى، سولاردىڭ ءبىر بولىگى باسقا ولكەگە كوشىپ كەتۋگە بەل بايلادى. نارازىلاردىڭ ءبىر بولىگى 1916 جىلدىڭ 18 تامىزىندا بالقاش وڭىرىنە جينالا باستادى[6]. تاعى ءبىر قاندى وقيعا الاكول ماڭايىندا بولدى. قىتايعا كوشپەك بولعانداردى كوتىرىلىس-مياتەج دەپ ايىپتاپ ولاردىڭ مالى مەن مەنشىكتەرى تونالدى[7].

1916 جىلداعى كوتەرىلىسكە  بۇل ولكەدە نايماننىڭ ءتورت سادىر بولىستىقتارى (ماقانشى-سادىر، ماقانشى-شىلىكتى، مامبەتاي-قىسقاش، بالقاش-لەپسى)  قاتىسقان ەكەن. كورشى جاتقان قارا كەرەيلەر مەن ماتاي بولىستىقتارىنىڭ جەكە وكىلدەرى (سول ولكەدە ورىستاردا جالشىلىقتا جۇرگەندەر بولۋى مۇمكىن) عانا قاتىسقانعا ۇقسايدى[8]. س.براينين ي ش.شافيرو دەرەكتەرىندە 1916 جىلدىڭ  9 قىركۇيەگىندە لەپسى ۋەزىنىڭ ماقانشى-سادىر جانە مامبەتباي-قىسقاش بولىستىقتارىندا قازاق كوتەرىلىسشىلەرى شابۋىلدارىن باستاعان كورىنەدى. 10 قىركۇيەكتە كوتەرىلىسشىلەردىڭ ۇلكەن بولىگى ساراتوۆ ەلدى مەكەنىنىڭ جانىندا (8 شاقىرىمداي قاشىقتىقتا) شتاب-روتميستر ماسلوۆتىڭ جازالاۋشى جاساعىنا شابۋىل جاسادى. شابۋىلشىلار «الديار» دەپ ۇرانداپ شابۋىلدادى. شتاب-روتميستر ماسلوۆپەن بىرگە بولعاندار جايلى بىلاي دەلىنەدى: «35 كازاكوۆ كونۆويا شەستوي  وپولچەنچەسكوي سوتني سەميرەچەنسكوگو ۆويسكا». ولارعا مۇزداي قارۋلانعان تاعى دا 15 اتتى اسكەر – وپولچەندىكتەر قوسىلماق ەدى. لەپسى ۋەزىنىڭ باسشىسىنىڭ ايتۋىنشا كوتەرىلىسكە قاتىسۋشىلاردىڭ كوپ بولىگى ورىس قوجايىندارىنىڭ جالشى جۇمىسشىلارى. بۇل وقيعاعا قاتىسى بولعان مۇحامەتجان تىنىشاەۆتىڭ جازۋىنشا سول شايقاستا 90 قازاق ولتىرىلگەن، 40 ادام تۇتقىندالىپ اباقتىعا جەتپەي ولتىرىلەن. اباقتىدا بۇرىنعى بولىس سەلەۋ ساۋرىقوۆ قايتىس بولعان[9].

سادىرلار كوتەرىلىستىڭ جەڭىلۋ سەبەپتەرى: لوكالدىق تايپالىق سيپات الۋى، قارۋلانۋى سالىستىرمالى تۇردە تىم جۇپىنى بولعانعا ۇقسايدى.

1918 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا قىزىلدار مەن اقتاردىڭ اراسى اسا شيەلەنىستى. مۇحامەدجان تىنىشباەۆتىڭ ادميرال ا.ۆ.كولچاكتىڭ اتىنا جازعان حاتىندا بىلاي دەپ جازادى: «ەتو وبستوياتەلستۆو رازوزليلو كراسنىح ي وني پرينياليس زا ماسسوۆىە ۋبيستۆا بەزورۋجنىح كيرگيز [قازاقتار -ءا.ع.]، زا سيستەماتيچەسكوە ۋنيچتوجەنيە كيرگيزسكوگو حوزيايستۆا [قازاق شارۋاشىلىعى -ءا.ع.]. تاك ۆ پياتي سادىروۆسكيح ۆولوستياح لەپسينسكوگو ۋەزدا بىلو ۋبيتو سۆىشە 5000 كيرگيز [قازاقتار -ءا.ع.]، يسكليۋچيتەلنو ۆزروسلىح رابوتنيكوۆ. ودنوۆرەمەننو س ەتيمي سوبىتيامي رازرازيلسيا دجۋت».

1918 جىلدىڭ باسىندا  «الاش» ءوزىنىڭ اسكەرىن جيناي باستادى. حالىقتان جىگىت پەن ءمىنىس ات سۇرادى. مەنىڭ اتامنىڭ ايتۋىنشا ولاردىڭ مال سانى ورتايىپ قالعان كەز بولىپتى. سوعان قاراماستان «الاشقا» اسكەر قوسپاسا دا، ءبىر-ەكى باس جىلقى بەرىپتى. ء «بىراز قازاق «الاشقا» جىلقى دا، جىگىت تە بەرمەپتى. ءسال كەيىن ولاردىڭ مالىن اق اتامان اننەنكوۆ تۇگەل تارتىپ الىپتى» دەۋشى ەدى اتام. 1918 جىلدىڭ جازىندا لەپسى ۋەزىنىڭ قازاقتارىنان 10000 جىلقى تاركىلەنىپتى[10].

حح-عاسىردا ەكى راسارالىق (ناسىلارالىق) سوعىس ءوتتى. ول ءبىرىنشى جانە ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستار. تاريحقا بەلگىلى اعىلشىن  – بۋر سوعىسى زامانىمىزدىڭ ەڭ قاتىگەز راسارالىق (ناسىلارالىق)  سوعىس بولدى. سەبەبى سول سوعىستا جارىلاتىن وقتار (دۋم-دۋم) پايدالانعان بولاتىن. العاشقى راسارالىق – ەتنيكالىق ارشۋ (ەتنيچەسكايا چيستكا) سوعىستارىنىڭ ءبىرى 1916 جىلعى قازاق كوتەرىلىسشىلەرىنە قارسى – «تاكتيكا ۆىججەنوي» زەملي اسكەري ارەكەتى پايدالاندى. بەيبىت جۇرتشىلىقتى قىرۋ تاكتيكاسىن كوپ پايدالانعان گەنەرال كۋراپاتكين بولدى. وسى گەنەرال ورىس-جاپون سوعىسىندا  قولباسشى بولىپ ورىس اسكەرىن باسقارعان. بارلىق شايقاستاردا (لياويان، شاحە، ساندەپۋ جانە مۋكدەن) ء وز ەلىنە جەڭىلىس اكەلگەن. ەسەسىنە، ناشار قارۋلانعان قازاقتاردى قىرعىنعا ۇشىراتقان. اسكەري قولباسشىلىقتان باسقا كۋراپاتكين ءوزىن ورىس يدەولوگى رەتىندە كورسەتكەن. ماسەلەنكي، ا.ن.كۋروپاتكين «روسسيا دليا رۋسسكيح. زاداچي رۋسسكوي ارمي»، «جەلتايا وپاسنوست» دەگەن ەڭبەگىندە: « گلاۆنىم وبرازوم ۋسيليامي سلاۆيانسكيح پلەمەن دۆيجەنيە يز ازي نا ەۆروپۋ ازياتسكيح نارودنوستەي — مونگولوۆ، تاتار ي تۋروك — نە تولكو وستانوۆلەنو، نو س ناستۋپلەنيەم سلاۆيان، سەۆەرنايا چاست ازي پەرەحوديت ۆ رۋكي رۋسسكوگو پلەمەني. ...ۆ وبششەم، ەتو بۋدەت سويۋز نارودوۆ بەلوي راسى پروتيۆ نارودوۆ جەلتوي راسى ي چەرنوكوجيح.  دەلەنيە نا ەتي دۆە گرۋپپى بۋدەت بليزكو وتۆەچات ي دەلەنيۋ نا دۆە گرۋپپى پو رەليگيوزنىم ۆەروۆانيام» [11].

سونىمەن ءناسىلشىل، راسيست كۋروپاتكين ءوزىنىڭ گەنوتسيدتىك  ويىن قازاقتاردى قىرىپ جۇزەگە اسىرعان. بيىل 1916 جىلعى كوتەرىلىستىڭ 100 جىلدىق ازالىق يۋبيلەيى بولماق. قىرعىز اعايىندار نامىسشىلدىعىن تاعى دا كورسەتىپ وتىر. قىرعىز حالقىنىڭ ۇلى ۇركىنى –تراگەديالىق وقيعاسىنىڭ – 100 جىلدىعىن جوعارى دەڭگەيدە اتاپ وتپەك. قىرعىز حالقى قازاققا ۇلگى كورسەتىپ تۇر. مەن قازاق پەرزەنتى رەتىندە سادىرلار كوتەرىلىسىندە شاحيد بولعان بابالارىمدى ازا  تۇتامىن. جالپى قازاق حالقىنىڭ سانى 1916 جىلعى قىرعىن مەن ۇركىننەن كەيىن 400 مىڭعا كەمىدى. قازاقتاردا دا  قىرعىز سياقتى شەكارا اسىپ كەتكەندەر از بولعان جوق. ال 1916 جىلى كەتكەندەردىڭ باسىم  كوپشىلىگى كەيىن كوپ ۇزاماي قايتىپ كەلدى. 1930-1932 جىلدارداعى اشارشىلىقتا قازاقتىڭ كوبىسى قىرىلدى: ءبىرازى شەكاراعا (قىتايدى ايتىپ وتىرمىز) جەتە المادى، ءبىرازى شەكارادان وتە المادى، ءبىرازى سول جاقتاعى قاقتىعىستاردا ازىقسىز مەرت بولدى.    

الدىمەن،  1916 جىلعى كوتەرىلىستىڭ 100 جىلدىعى تولعان تۇستا بۇل وقيعانىڭ باسىن قازاق گەنوتسيدىنىڭ باسى دەپ مويىندايمىن. گەنوتسيدتىڭ بەل ورتاسى – ول 1930-1932 جىلدار; قولدان ۇيىمداستىرىلعان اشارشىلىقتان 2 ميلليون قازاقتى قىردى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس بىتىسىمەن يادرولىق قارۋدىڭ پارمەنى مەن اسەرىن قازاققا سىنادى. بۇل گەنوتسيدتىڭ جالعاسى ەمەي نەمەنە؟ قازاقتى قالاعا كىرگىزبەدى. قورىتا ايتساق، گەنوتسيدتىڭ بولعانىن رەسەيگە مويىنداتۋ، ارمياندار، ەۆرەيلەر سياقتى ارنايى زاڭ قابىلداۋ، گەنوتسيدتىڭ ازالىق ەستەلىك مەموريالىن سالدىرۋ سەكىلدى شارۋالاردى قولعا الاتىن كەز جەتتى. ال بۇگىن حالىقتى قازاق قاسىرەتىنە قازاقتىڭ دا، قازاق ەمەستىن دە، باسقا مەملەكەتتەردىڭ دە نازارىن اۋدارتۋ قاجەت دەپ بىلەمىن.  

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر

1.ناتسيونالنو-وسۆوبوديتەلنوە ۆوسستانيە 1916 گودا ۆ كازاحستانە. http://e-history.kz/ru/contents/view/287 ينستيتۋت يستوري ي ەتنولوگي يم.چ.چ. ۆاليحانوۆا كن مون رك، 2013

2.ۆوسستانيە 1916 گودا ۆ كازاحستانە. (دوكۋمەنتى ي ماتەريالى). سوستاۆيتەلي ف.ن.كيرەەۆ، ش.يا.شافيرو. الما-اتا.يزد-ۆو ان كازسسر.1947,س.IV

3.چەكانينسكي يۆ.ۆوسستانيە كيرگيز-كازاحوۆ ي كارا-كيرگيز ۆ دجەتىسۋيسكوم (سەميرەچەنسكوم) كراە ۆ يۋنە –سەنتيابرە 1916 گودا (ك ماتەريالام پو يستوري ەتوگو ۆوسستانيا). كزىل-وردا.1926,c.110

4. يز پروتوكولا دوپروسا سۋدەبنىم سلەدوۆاتەلەم روتميسترا جەلەزنياكوۆا و پريچيناح ي حودە ۆوسستانيا. ۆ كن.: گروزنىي 1916-ي   گود. سب. دوكۋمەنتوۆ ي ماتەريالوۆ. توم 1. الماتى. كازاحستان. 1990,س.143

5. ۆ كن.: گروزنىي 1916-ي   گود. سب. دوكۋمەنتوۆ ي اتەريالوۆ.توم1. الماتى. كازاحستان. 1990, س.180-181,198-199 ەسكەرتۋ: لۋگوۆوە-قازاقستاننىڭ ەلدى مەكەنى، دجيزاك-وزبەكستاننىڭ وبلىس ورتالىعى

6. براينين س.، شافيرو ش. ۆوسستانيە كازاحوۆ سەميرەچيا ۆ 1916 گودۋ. كازاحسكوە كراەۆوە يزداتەلستۆو.الما-اتا. موسكۆا.1936. س.63; namys.kz

7. چەكانينسكي يۆ. ۆوسستانيە كيرگيز-كازاحوۆ ي كارا-كيرگيز ۆ دجەتىسۋيسكوي  (سەميرەچەنسكوم) كراە ۆ يۋنە –سەنتيابرە 1916 گودا... 82بەت

8. ۆوسستانيە 1916 گودا ۆ كازاحستانە. (دوكۋمەنتى ي ماتەريالى) س.135-136

9. ۆ كن.: گروزنىي 1916-ي   گود. سب. دوكۋمەنتوۆ ي ماتەريالوۆ.توم1, c.287-289

10. قاراڭىز: تىنىشباەۆ م.تاڭدامالى.يزبراننوە.الماتى. «ارىس».2001, س.61

11. ا.ن.كۋروپاتكين. «روسسيا دليا رۋسسكيح. زاداچي رۋسسكوي ارمي»، سپب.، 1910, ت. 1- 3. «جەلتايا وپاسنوست»

ءازىمباي عالي

Abai.kz