«جاساندى تۇسىك جاساۋعا زاڭ جۇزىندە تىيىم سالۋ كەرەك!». ءماجىلىس دەپۋتاتى يراك ەلەكەەۆ وسىنداي باستاما كوتەرىپ وتىر. شارانا تىرلىگىنە جانى الاڭ دەپۋتات ۇكىمەت باسشىسىنا دەپۋتاتتىق ساۋال جولداعان بولاتىن. ءبىز وسى ماسەلە توڭىرەگىندە يراك ەلەكەەۆتى سوزگە تارتىپ، جاساندى تۇسىكتىڭ زيانى مەن زالالى تۋرالى ماماندارمەن تىلدەسكەن ەدىك. سونىمەن...

يراك ەلەكەەۆ، ءماجىلىس دەپۋتاتى:

«ۇلتقا قاۋىپ تونبەۋ ءۇشىن جاساندى تۇسىككە تىيىم سالۋ كەرەك»

«جاساندى تۇسىك جاساۋعا زاڭ جۇزىندە تىيىم سالۋ كەرەك!». ءماجىلىس دەپۋتاتى يراك ەلەكەەۆ وسىنداي باستاما كوتەرىپ وتىر. شارانا تىرلىگىنە جانى الاڭ دەپۋتات ۇكىمەت باسشىسىنا دەپۋتاتتىق ساۋال جولداعان بولاتىن. ءبىز وسى ماسەلە توڭىرەگىندە يراك ەلەكەەۆتى سوزگە تارتىپ، جاساندى تۇسىكتىڭ زيانى مەن زالالى تۋرالى ماماندارمەن تىلدەسكەن ەدىك. سونىمەن...

يراك ەلەكەەۆ، ءماجىلىس دەپۋتاتى:

«ۇلتقا قاۋىپ تونبەۋ ءۇشىن جاساندى تۇسىككە تىيىم سالۋ كەرەك»

- جىل سايىن ەلىمىزدە 300 مىڭعا جۋىق جاساندى تۇسىك جاسالادى ەكەن. بۇل - ءجۇز پايىز تۋ كورسەتكىشىنىڭ 80 پايىزى دەگەن ءسوز. جان اۋىرتارلىق جاعداي ەمەس پە بۇل؟ اششى دا  بولسا، شىندىق: ۇلت بولاشاعى ازعىندانىپ بارادى. سەبەبى، بالانى الدىرتۋ كوپ جاعدايدا جاسوسپىرىمدەرگە ءتان. مەكتەپ وقۋشىسى - بالا. دەگەنمەن، اسىرەسە، جوعارى سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ ءبارىنىڭ بىردەي بويىنان بالالىق بايقالمايدى: ەرتە ەسەيىپ كەتكەن. مامانداردىڭ ايتۋىنشا، جاساندى تۇسىك جاساتۋشىلاردىڭ جاس شاماسى 14 جاستان باستالادى، ءتىپتى 12 جاستاعى وقۋشىلاردىڭ دا كەزدەسەتىندىگىن ايتادى. ەڭ باستى وكىنىش، مىنە - وسى. سوندىقتان، جاساندى تۇسىك جاساتۋعا قازىردەن باستاپ زاڭ بويىنشا تىيىم سالماساق، ۇلتقا قاۋىپ تونەدى. ار تازالىعى دەگەن بار. ءبىزدىڭ كەلەشەگىمىز وسى قۇندىلىقتان ادا بولىپ جاتقان جوق پا؟ ال ارىن بىلعاعان قىزعا قانداي ءۇمىت ارتۋعا بولادى؟ ولار ەرتەڭگى ۇلت بولاشاعىن قالاي تاربيەلەيدى؟ «ىستىق سۇتكە اۋزى كۇيگەن سالقىن سۋدى دا ۇرلەپ ىشەدى» دەگەن بار. الايدا مۇنداي ساقتىقتىقتى ادامي قۇندىلىقتاردان ايىرىلعان پەندەنىڭ ويلاي قويۋى ەكىتالاي.

- دەمەك، جاساندى تۇسىك جاساتۋعا تىيىم سالۋدىڭ قوعامداعى كەلەڭسىزدىك - جەزوكشەلىككە جول بەرمەۋگە دە بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە ىقپالى بار عوي؟

- ارينە، سولاي. جاساندى تۇسىككە زاڭ جۇزىندە تىيىم سالساق، زيناقورلىقتى دا، جەزوكشەلىكتى دە اۋىزدىقتاۋعا بولادى. قىزدار ەرىككەننىڭ ەرمەگى، قولجاۋلىعى بولماس ەدى. ءارى كەيبىر ەر ازاماتتاردىڭ دا ساناسى سىلكىنىپ، ۇيلەنگەندە ارلى قىزدى تاڭدار ەدى. جاسىراتىنى جوق، سوڭعى كەزدە جىگىتتەردىڭ تالعامى تومەندەپ كەتتى. «ومىرلىك سەرىگىم» دەپ تاڭداعان جارى انا بولۋ باقىتىنان ايىرىلعان بولىپ شىعادى. ال مۇنداي سور، ياعني بەدەۋلىك كوپ جاعدايدا ءبىرىنشى بالاعا تۇسىك جاساتۋدان بولادى. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى: جاساندى تۇسىك - وتباسىن ويران ەتەدى.

- مۇمكىن، زاڭ بويىنشا تىيىم سالماس بۇرىن تەمىرقازىق - تاربيەنى ساناعا ءسىڭىرۋ كەرەك شىعار. كورگەندى ۇرپاق ارسىزدىققا بارمايدى ەمەس پە؟

- بۇل ءسوزىڭىزدىڭ جانى بار. بىراق تاربيەلەيمىز، ساناعا سىڭىرەمىز دەسەك، ۋاقىت ءولتىرىپ الامىز. ونىڭ ۇستىنە، ءار شاڭىراق دەمەسەك تە، قازاقتىڭ كوپ شاڭىراعى قىزىنىڭ قىلىقتى بولىپ وسكەندىگىن قالايدى. مەكتەپتە دە سانالى جاس قابىلدايتىنداي تاربيە بەرىلىپ جاتىر. بۇگىنگى جاس جەتكىنشەك - ەرتەڭ ءبىر وتباسىنىڭ دىڭگەگى. سول دىڭگەك ءالسىز بولسا، ول قانداي ماۋەلى اعاش بولادى؟ سوندىقتان، كەش بولماۋى ءۇشىن زاڭ بويىنشا تىيىم سالۋ كەرەك. زاڭ -  ەتەك-جەڭدى جيناۋعا نەگىز بولادى.

- زاڭمەن تىيىم سالىنسا، شەتەلگە بارىپ تۇسىك جاساتۋشىلار كوبەيەدى. جانە ەلىمىزدە زاڭسىز تۇسىك جاساۋ بيزنەسى قىزادى دەگەن پىكىر ايتۋشىلار بار.

- شەتەلگە بارىپ تۇسىك جاساتۋشىلار كوبەيمەيدى. سەبەبى، الگىندە ايتتىم، مۇنداي ارەكەتكە كوبىنە جاس قىزدار بارادى. مەكتەپ جاسىنداعى، بولماسا، كەشە عانا مەكتەپ ءبىتىرىپ، اۋىلدان ارمان قۋىپ كەلگەن قىزدار ۇرىنادى. ال ولاردىڭ شەتەل اسۋعا اقشالارى جوق. زاڭسىز وپەراتسيا جاساۋشىلار كوبەيەدى دەۋشىلەرگە ايتارىم، دارىگەردىڭ ءبارى يمانسىز ەمەس. زاڭ بويىنشا قانداي جازا قولداناتىنىن بىلە تۇرا ولار باستارىن قاۋىپكە تىكپەيدى. سەبەبى، «ەل قۇلاعى - ەلۋ»، «وتىز تىستەن شىققان ءسوز وتىز رۋلى ەلگە جايىلادى» دەگەن بار. تاۋەكەلگە بارىپ، پايدا تاپقىسى كەلەتىندەردىڭ بىلىعى تۇبىندە اشكەرە بولادى.

ايتا كەتۋ كەرەك، مەن جاساندى تۇسىك جاساۋشىلاردىڭ بارىنە بىردەي قارسى بولىپ وتىرعان جوقپىن. ايەلدىڭ دەنساۋلىعىن ەسكەرۋ كەرەك. ياعني، تەك ءبىر عانا جاعدايدا ومىرىنە قاۋىپ توندىرەتىن بولسا، جاساندى تۇسىك جاساتۋعا رۇقسات بەرۋ كەرەك.

- ال بالاباقشادا كەزەكتىڭ كوپتىگىن سىلتاۋ ەتىپ، تاستاندىلاردىڭ كوبەيەتىندىگىن العا تارتۋشىلارعا قانداي ءۋاج ايتاسىز؟

- مەن دەپۋتاتتىق ساۋالىمدا ءبىراز جايتتى ايتقان ەدىم. ءبارى سايىپ كەلگەندە، قوعامداعى ءالسىز توپ - بالالار تۋرالى بولاتىن. مىسالى، تاڭنان كەشكە دەيىن كابينەتتەردە قامالىپ جۇمىس ىستەپ جاتقان ۇيلەنبەگەن جىگىت پەن تۇرمىسقا شىقپاعان قىزدارعا الاڭداۋشىلىق ءبىلدىردىم. ولار سوندا كىم ءۇشىن، نە ءۇشىن ەڭبەكتەنىپ جاتىر؟ راسىندا، «قارا باسى ءۇشىن يت تە تىرلىك ەتەدى» ەمەس پە؟ بىزدە بالا - ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز دەگەن ورتاق تۇسىنىك جوق.

جاس ءسابيلى انالاردىڭ قۇقىعى قورعالماعان. ەگەر بالاسىنا قانداي دا ءبىر جاعداي بولعان ايەل جۇمىستان سۇرانسا، جۇمىس بەرۋشى وعان قىرىن قارايدى.  ال بالا ەرتەڭگىسىن تۇماۋ ءتيىپ اۋىرىپ تۇرسا قايتەدى: بالاباقشا المايدى، تاستاپ كەتەتىن اتا-اجەسى، اپكەسى جوق. مۇندايدا باسشىلىق قىزمەتكەرگە بالانى كۇتىپ ۇيدە وتىرۋدى، بولماسا، جۇمىس ىستەۋ كەرەكتىگىن ەسكەرتەدى.

ال جۋرناليستەر سونىڭ ىشىندە جاساندى تۇسىك جاساۋعا زاڭ بويىنشا تىيىم سالۋ كەرەكتىگى تۋرالى ۇسىنىسىمدى ءىلىپ اكەتىپتى.

راس، بالاباقشاعا بارۋ ءۇشىن كەزەك كۇتىپ جۇرگەن بۇلدىرشىندەر جەتەرلىك. تاستاندى سابيلەردىڭ دە سانى ازايماي وتىر. بىراق مۇنى جەلەۋ ەتكەندەردىڭ پىكىرلەرى - نەگىزسىز. سوندا ءتىرى جاندى جاتىردا تۇنشىقتىرا بەرۋىمىز كەرەك پە؟ يسلام دىنىندە قۇرساقتاعى شارانا اللانىڭ ۇمبەتى سانالادى. ونى الىپ تاستاۋ - كۇنا.

ەلباسى بيىلعى جولداۋىندا قۇزىرلى ورگاندارعا «بالاپان» باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋدى تاپسىردى. وسى مەملەكەتتىك باعدارلامانىڭ ارقاسىندا 2020 جىلى ەلىمىزدە بالاباقشامەن قامتىلماعان بالدىرعان بولمايدى. ەكونوميكاسى مىقتى دامىعان كەيبىر وبلىستاردا بالاباقشا ماسەلەسى بەلگىلەنگەن مەجەدەن بۇرىن شەشىلەدى.

ەلباسى جولداۋىندا انا مەن بالا ءولىمىن مەيلىنشە ازايتۋعا كۇش سالۋ كەرەكتىگىن تاپسىردى. انا مەن بالانىڭ دەنساۋلىعىن قورعاۋ جونىندە ارنايى باعدارلاما دا بار. 500 گرامدىق شارانانىڭ ءومىرىن اراشالاپ قالۋ ءۇشىن دارىگەرلەر جۇمىلىپ ەڭبەك ەتىپ جاتىر. جىل سايىن بالا  كۇتىمى ءۇشىن بەرىلەتىن جاردەماقى كولەمى دە ارتىپ كەلەدى. ياعني، انا مەن بالاعا مەملەكەت تاراپىنان كوڭىل ءبولىنىپ وتىر.

قازاقتا: «قوي ەگىز تۋسا، ءبىر ءتۇپ جۋسان ارتىق شىعادى» دەگەن ناقىل بار. سوندىقتان، الەۋمەتتىك جاعدايعا بايلانىستى بالانى الدىرتۋ - بەكەرشىلىك. قانداي قيىن جاعداي بولسا دا، انا باۋىر ەتى - بالاسىنان بەزىنبەۋى ءتيىس. ال تاستاندىلار كوبەيەدى دەپ دابىل قاعۋ - كەرتارتپالىق. سەبەبى، ءبىز بۇل جەردە ءتىرى جاننىڭ ءومىرىن اراشالاۋ تۋرالى  اڭگىمە قوزعاپ وتىرمىز. تاستاندىلار تاعدىرى - بولەك  ماسەلە. بۇل پروبلەمانى پاترونات وتباسىلاردىڭ سانىن كوبەيتۋ ارقىلى شەشۋگە بولادى. ال مۇنداي وتباسىلارعا قارجى اۋدارۋعا، ءسويتىپ جەتىم بالالار پروبلەماسىن شەشۋگە ەلىمىزدىڭ الەۋەتى جەتەدى.

ارينە، تۇسىك جاساتۋعا زاڭمەن تىيىم سالماساق، دەموگرافياعا دا كەسەلى تيەدى.

70-جىلدارى قازاقستان مەن وزبەكستاندا حالىق سانى بىردەي ەدى. قازىر ولاردا 25 ملن. ادام بار. ال ءبىز 16 ميلليوننىڭ اينالاسىندا ءجۇرمىز.

جاساندى تۇسىككە زاڭ بويىنشا تىيىم سالۋدى ادامنىڭ جەكە قۇقىعىنا قول سۇعۋ دەپ ەمەس، ۇلت قاۋىپسىزدىگىن ساقتاۋ ءۇشىن ىستەلگەن ارەكەت دەپ ءتۇسىنۋىمىز كەرەك.

ماقاش ءتاتىموۆ، دەموگراف:

«جاساندى تۇسىككە تىيىم سالماساق، كوبەيمەيمىز!»

- جاساندى تۇسىك جاساتۋعا زاڭ بويىنشا تىيىم سالاتىن مەزگىل جەتتى. بۇدان ءارى سوزۋعا بولمايدى. سەبەبى، اۋرۋ اسقىنىپ بارادى. ال اسقىنعان دەرتكە داۋا جوق. تىيىم سالۋعا بايلانىستى قوعامداعى ادامداردىڭ ءارتۇرلى پىكىردە بولۋىنىڭ ءوزى وسى - اۋرۋدىڭ اسقىنىپ بارا جاتقانىنىڭ كورىنىسى. ايتپەسە، كەرتارتپاۋشىلىقتار بولماۋى كەرەك-ءتى.

ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ بۇدان 5-6 جىل بۇرىن جاساندى تۇسىك جاساتۋعا حالىق قارسى بولسا، ءوزى دە قولداۋ ءبىلدىرىپ، وسىعان قاتىستى ۇكىم شىعاراتىندىعىن ايتقان ەدى. راسىندا، جاساندى تۇسىككە تىيىم سالماساق، قازاقتىڭ سانى وسپەيدى.

مۇسىلماندارى باسىم ەل ءبىز تۇگىلى، پورتۋگاليا مەن پولشا سىندى كاتوليك ەلدەر العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ تۇسىك جاساتۋعا تىيىم سالدى. مۇنىڭ ءبارى سايىپ كەلگەندە، اتالعان مەملەكەتتەر ازاماتتارىن قورعاۋدى جان-جاقتى قاراستىرادى.

دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، ءبىزدىڭ ەلدە جاساندى تۇسىك جاساۋشىلاردىڭ دەنى - جاس قىزدار. بالاۋسا ارمانىنىڭ ورىندالاتىنىنا سەنىم ارتىپ، اۋىلدان قالاعا كەلگەن قىزداردىڭ كوپشىلىگى سول ىزگى ماقساتتارىن وزدەرى كۇل-تالقان ەتەدى. ايەل باقىتى - باۋىرىنداعى ءسابي. وكىنىشكە وراي، قىز-كەلىنشەكتەردىڭ بارىنە بىردەي بۇل باق بۇيىرمايدى. مۇنىڭ سەبەبىن دارىگەرلەر تۇرلىشە تۇسىندىرەدى. ال ەڭ باستىسى، وسى باقىتسىزدىقتارى ءۇشىن كوپ ايەلدىڭ وزدەرى كىنالى: كوبىنە ءبىرىنشى شارانانى الدىرتىپ تاستاعاندار بالالى بولا المايدى. اياعى اۋىر بولىپ قالعان قىز نەكەسىز بالالى بولۋدى ار سانايدى. قىزىنىڭ ەكىقابات ەكەنىن اناسى بىلسە، ۇيات دەپ تۇسىنەدى. ەكى جاق تا دەرەۋ بالادان قۇتىلۋدىڭ قامىن جاسايدى. مۇنداي ارەكەتكە باستايتىن - تومەن تۇسىنىك، سانانىڭ جوقتىعى، رۋحتىڭ جۇتاڭدىعى. سەبەبى، شىن ارشىل ۇياتتى ارسىزدىققا بارماستان بۇرىن ويلايدى. اردى  اتتاعاننان كەيىنگى «قىسىلۋ» - جالعان نامىس. سول سەبەپتى، نەكەسىز تۋىلاتىن بالا بولسا دا، بەيكۇنا، پەرىشتەنىڭ جارىق دۇنيەگە كەلۋىنە قىساستىق جاساماۋ كەرەك. اكەسى نەمەسە شەشەسىنىڭ اعاتتىعى ءۇشىن، بالكىم ورتانىڭ ورتاق كىناسى ءۇشىن ەڭ ءالسىز، ەڭ قورعانسىز جان جازالانباۋى ءتيىس. سوندىقتان، اسىرەسە، ءبىرىنشى بالانى الدىرتۋعا جول بەرمەۋىمىز كەرەك.

جاساندى تۇسىك جاساۋعا قۇلشىنىپ تۇراتىن حيرۋرگتەر دە جوق ەمەس. اقشا جاساۋدى ماقسات تۇتقان ولار قۇرساقتاعى بالا ءۇشىن، انانىڭ دەنساۋلىعى ءۇشىن جانى اۋىرمايدى. مەنىڭشە، جالعان دياگنوز قويۋ ارقىلى پايدا جاسايتىن دارىگەرلەرگە قاتاڭ جازا قولدانۋ كەرەك.

قازىر ەلىمىزدە بالا تۋ كورسەتكىشى جاقسى. بىراق بۇل ءوسىم 2015 جىلى شارىقتاۋ شەگىنە جەتەدى، ازايادى. سەبەبى، ەلىمىزدە 90-شى جىلدىڭ اياعىندا دۇنيەگە كەلگەن بالالار از. سوندىقتان، كورسەتكىش تومەندەۋ بولادى. قازىر كوپ بولاتىنى،  دەموگرافيالىق تاسقىننىڭ كەزىندە دۇنيەگە كەلگەن بالالاردىڭ ەسەبىنەن بولىپ تۇر. سوندىقتان، بۇگىنگى كورسەتكىشكە توقمەيىلسىمەي، جاساندى تۇسىك جاساتۋعا زاڭ بويىنشا قاتتى تالاپ قويۋ كەرەك.

باۋىرجان ەسماحان، وبلىستىق «نۇر عاسىر» مەشىتىنىڭ باس يمامى:

«يسلام ءدىنى جاساندى تۇسىككە تۇبەگەيلى قارسى»

- قاسيەتتى قۇران كارىمدە («شۋرا» سۇرەسى، 49-50): «اللا قالاعان پەندەسىنە قىز بەرەدى، قالاعان پەندەسىنە ۇل بەرەدى. قالاعان پەندەسىنە ۇلدى دا، قىزدى دا ءناسىپ ەتەدى. سونداي-اق قالاعان پەندەسىن بەدەۋ قىلادى» دەپ ايتىلعان. ياعني، بالا ءسۇيۋ -  اللانىڭ سىيى. تاعى دا قاسيەتتى قۇران كارىمنەن مىسال كەلتىرەيىن: «راسىندا ءبىز ادامدى ناعىز بالشىقتان جاراتتىق. سودان كەيىن ونى جاتىردا تۇراتىن تامشى سۋ قىلدىق. سول تامشىدان ۇيىعان قان جاسادىق. ۇيىعان قاننان كەسەك ەت جاساپ، كەسەك ەتتەن سۇيەك جاسادىق تا، سۇيەكتەرگە ەتتى قاپتادىق. سونان كەيىن ونى باسقا ءبىر جاراتىلىس قىلىپ، جان سالدىق. اللا شەبەر جاراتۋشى»، - دەگەن ايات بار. يسلام عۇلامالارى وسى اياتقا بەرگەن تۇسىنىكتەمەسى بويىنشا، 120 كۇننەن كەيىن جان بەرىلەدى. ءبىر عانا جاعدايدا بالانى الۋ حارام بولمايدى. ەگەر بالانى بوسانۋ ايەلدىڭ ومىرىنە ايتارلىقتاي قاۋىپ توندىرىلەتىن بولسا، وندا دا 120 كۇنگە دەيىن الىنۋى ءتيىس. ودان كەيىنگىسى، ياعني جان بەرىلگەننەن كەيىن - ادام ولتىرۋمەن تەڭ بولادى. ال يسلام دىنىندە ادام ءولتىرۋ كەشىرىلمەس كۇنا. پايعامبارىمىزدىڭ (س.ا.ۋ.) حاديسىندە: «اللادان قورقىڭدار جانە پەرزەنتتەرىڭنىڭ بارىنە بىردەي مەيىربان بولىڭدار!» دەلىنگەن. جانە پايعامبارىمىز: «نەكە قيدىرىپ ۇيلەنىڭدەر، پەرزەنتتى بولىپ كوبەيىڭدەر. ارينە، مەن سەندەردىڭ كوپتىكتەرىڭدى قيامەت كۇنى باسقا ۇمبەتىمنىڭ الدىندا ماقتانىش ەتەمىن» دەپ وسيەت ەتكەن.

قورىتا ايتقاندا، يسلام ءدىنى جاساندى تۇسىك جاساتۋعا تۇبەگەيلى قارسى.

دامەتكەن قوجانوۆا، ادام رەپرودۋكتسياسى مەن وتباسىن جوسپارلاۋ ورتالىعىنىڭ باس دارىگەرى:

«جاساندى تۇسىك -  انا ومىرىنە قاۋىپتى»

- جاساندى تۇسىك - ءتىرى جاندى ءولتىرۋ دەگەن ءسوز. دەگەنمەن، ايەلدىڭ ءوز ەركىمەن تۇسىكتى جاساۋىنا ءبىزدىڭ ەلدە ەش كەدەرگى جوق. بالاسىنان بەزىنگەن ايەلدەر مەديتسينالىق تاسىلمەن شارانانى الدىرتىپ قۇتىلعانىمەن، ايىقپاس دەرت جامايدى. ءتىپتى، ومىرىنە قاۋىپتى, - دەيدى دامەتكەن مۇقانقىزى.

ول جاساندى تۇسىكتەن كەيىن قابىنۋ پروتسەسى باستالاتىندىعىن ايتادى.  قابىنۋ اۋرۋلارى ايەلدىڭ جىنىس مۇشەلەرىندە تۇسىك جاساتقانعا دەيىن انىقتالماسا، تۇسىكتەن كەيىن ورشەلەنە تۇسەدى ەكەن.

- وسى جاعدايدان سوڭ الدىن الا ەمدەۋ جۇرگىزگەننىڭ وزىندە ناتيجەسى از. ەڭ وكىنىشتىسى، قابىنۋدىڭ سالدارىنان ايەل بالا ءسۇيۋ باقىتىنان ايىرىلۋى ابدەن مۇمكىن. سونىمەن قاتار سوزىلمالى اۋرۋلارعا ۇشىرايدى. اۋرۋلاردىڭ ەمى ناتيجەسىز بولسا، ءبىرازدان كەيىن جاتىردا، انالىق بەزدەردە ىسىك پايدا بولادى.

تۇسىكتەن كەيىن ايەلدىڭ جۇيكە جۇيەسىندە ايتارلىقتاي وزگەرىستەر بولادى. ايەلدىڭ اعزاسى جۇكتىلىككە دايىن بولعان كەزدە پروتسەستى توقتاتىپ تاستاۋ كۇيزەلىسكە ۇشىراتادى.

جاساندى ءتۇسىرۋ -  حيرۋرگيالىق ءادىس بولعاندىقتان، جىنىس مۇشەسىنىڭ زاقىمدانۋى مۇمكىن. سونىڭ سالدارىنان، جاتىر تەسىلۋى، ونىڭ موينىنىڭ جىرتىلۋى جانە تارىلۋى مۇمكىن, - دەيدى باس دارىگەر. دامەتكەن مۇقانقىزىنىڭ ايتۋىنشا، جاساندى تۇسىكتەن كەيىنگى جۇكتىلىك قالىپتى، قيىندىقسىز وتكەننىڭ وزىندە بوساناتىن ۋاقىتتا اسقىنۋلار كوبەيىپ كەتەدى.

- ايەلدەردىڭ ەمشەك بەزى راگىنە ۇشىراۋىنىڭ ەڭ باستى سەبەبى - جاساندى تۇسىك.

جاساندى تۇسىك ادەتتە 12 اپتاعا دەيىن جاسالادى. ال ايەلدەردىڭ دەنساۋلىعى بالا كوتەرۋگە جاراماعان جاعدايدا 22 اپتاعا دەيىن جاسالادى. وپەراتسيا نەعۇرلىم كەش جاسالسا، سوعۇرلىم زاردابى كوپ.

جاساندى تۇسىك جاساتقاننان كەيىنگى جۇكتىلىك انا جاتىرىنداعى بالانىڭ ءوسۋىن 3,7 ەسەگە دەيىن ازايتىپ جىبەرەدى. ونداي بالالاردىڭ ءاربىر ءۇشنشىسى، جەڭىل سالماقپەن دۇنيەگە كەلىپ، نارەستەلەردىڭ 77 پايىزى قانازدىق جانە ەكسسۋداتيۆتىك ديوتەز دەرتىنە شالدىعادى, - دەيدى دامەتكەن قوجانوۆا.

ەلىمىزدە سوڭعى جىلدارى «مەديكامەنتوزدى ابورت» ءتاسىلى ەنگىزىلىپ وتىر. حيرۋرگيالىق تۇسىككە قاراعاندا ونىڭ اسقىنۋى تومەن. بىراق دامەتكەن مۇقانقىزى ايەلدەردىڭ بۇل ءتاسىلدى دە قولدانۋىن قۇپتامايدى:

- دۇرىسى، قىز-كەلىنشەكتەر بالانى قالاماسا، بالا كوتەرمەۋ ءۇشىن ساقتانۋ كەرەك. «مەديكامەنتوزدى ابورتتان» سوڭ اۋرۋحاناداعى گينەكولوگيالىق بولىمشەلەرگە ءتۇسىپ، قان كەتكەن ايەلدەردىڭ سانى از ەمەس. سەبەبى، كەيبىر ايەلدەر بۇل ءادىستى دارىگەردىڭ باقىلاۋىنان تىس، وزدەرى جاسايدى.  بالا تۇسىرەتىن دارىلەردى  بازاردان ساتىپ الادى. ال ول دارىلەردىڭ تالاپقا ساي كەلىپ، كەلمەيتىندىگىنە، قايدا جاسالعانىنا ءمان بەرمەيدى. اقىرىندا ونىڭ جاناما اسەرى - قان كەتىپ، قابىنۋ پروتسەسىنىڭ سەپسيسكە دەيىن ءورشۋى مۇمكىن. سەپسيستى ەمدەۋ ناتيجەسىز  بولسا، ايەل جاتىردان ايىرىلادى. مىنە، جاساندى تۇسىكتىڭ سالدارى وسىنداي.

دامەتكەن مۇقانقىزى جاساندى تۇسىك جاستاۋشى مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ، اسىرەسە، 14-15 جاستاعى قىزداردىڭ كوپ ەكەندىگىن ايتادى.

- قىزدار كوبىنە قۇربىلارىمەن كەلەدى. انالارىمەن كەلەتىندەرى دە بار. بىراق، ايەلدەر انا بولىپ قىزىنىڭ دەنساۋلىعىنا باس اۋىرتىپ جاتپايدى. ولاردىڭ ساناسىندا ءبىر عانا تۇسىنىك: «بالانى قالايدا الدىرتىپ تاستاۋ كەرەك!». مۇنداي اناعا جاساندى تۇسىكتىڭ زياندى ەكەندىگىن ءتۇسىندىرۋ قيىنعا سوعادى. ولار: «ەلدەن ۇيات» دەپ شىج-بىج بولادى. ۇياتتى ۇياتتى ءىس ىستەگەنگە دەيىن ويلاۋ كەرەك. قىز بالا 13 جاسقا تولعان سوڭ ءار انا بالاسىمەن اشىق اڭگىمەلەسىپ، سىرلاسۋى قاجەت, - دەيدى باس دارىگەر.

دامەتكەن مۇقانقىزى جاس قىزداردان بولەك، جاسى ۇلكەن ايەلدەردىڭ دە بالاسىن الدىرتىپ تاستاۋعا كەلەتىندىگىن ايتادى.

- كەيدە، ءتىپتى جاسى 40-تان اسقان ايەلدەر كەلەدى. ءبىز ولارعا دا جاساندى تۇسىكتىڭ زياندى ەكەندىگىن ەگجەي-تەگجەيلى تۇسىندىرەمىز. وپەراتسيا كەزىندە شارانا جانتالاسىپ پىشاقتان قاشادى. راسىندا، قۇرساقتاعى بالا - كادىمگى  بالادان وزگەشە ەمەس. ەرەكشەلىگى: ول ءالى جارىق دۇنيەگە كەلگەن جوق. بىراق، ون ەكى  مۇشەسى قالىپتاسقان.

نەگىزى، ۇرىق 7-8 اپتادا جەتىلىپ، ادام كەيپىنە كەلەدى. سول كەزدە ۋلترادىبىستىق اپپاراتپەن بالانىڭ جۇرەك سوعىسىن انىقتاۋعا بولادى.13 اپتادا شارانانىڭ باسى، قولى، اياعى، ساۋساقتارى مەن ىشكى مۇشەلەرى، ءتىپتى ءتىس تومپەشىكتەرى دە بولادى. 16-28 اپتادا سالماعى ارتىپ، كىرپىك، قاس، تىرناعى دا وسەدى. ىشتەگى نارەستە 7,5 ايلىعىندا اكە-شەشەسىنىڭ داۋسىن اجىراتا الادى. دەگەنمەن، بالانى الدىرتۋعا كەلگەن ايەلدەردىڭ ىشىندە مۇنىڭ ءبارىن ءتۇسىنىپ، جانىنا جاقىن قابىلدايتىندار از, - دەيدى دامەتكەن قوجانوۆا. ول ءار ايەلگە كونتراتسەپتيۆتىك ءدارى-دارمەكتەردى پايدالانۋعا كەڭەس بەرەدى. بىلتىر وبلىستىق بيۋدجەتتەن جۇكتىلىكتەن ساقتاناتىن دارىلەر الۋ ءۇشىن 8 ملن. تەڭگەدەن استام قارجى ءبولىنىپتى.

- وبلىستا بالا تۋعا قابىلەتتى جاستاعى 250 مىڭنان استام ايەل بار. ءبىزدىڭ ورتالىققا كومەك سۇراپ كەلگەن ايەلدەرگە دارىگەرلەر جوسپارسىز جۇكتىلىكتەن ساقتاندىرۋ ءۇشىن كەڭەس بەرەدى. جۇكتىلىكتى بولدىرماۋدىڭ تاسىلدەرى جەتەرلىك. بىراق  بۇل تۇرعىدان ايەلدەردىڭ ساۋاتى از. سوندىقتان دا، جاساندى تۇسىك جاساتۋشىلار كوپ.

ءبىزدىڭ ماماندار احاج-عا بارىپ، جاس جۇبايلارعا ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەدى. مەكتەپتە سەمينار وتكىزەدى. دەگەنمەن، ءبارىبىر جوسپارلانباعان جۇكتىلىك ازايماي وتىر. سونىڭ سالدارىنان قانشاما بەيكۇنا نارەستەلەر شەيىت بولىپ جاتىر. بىلتىر وبلىس بويىنشا 10 مىڭنان استام ءسابي دۇنيەگە كەلدى. ال جاساندى تۇسىك جاساتقانداردىڭ سانى - 4026. ونىڭ 2696 -سى قالادا جاسالعان. 1808 تۇسىك جەكە ەمحانالاردا جاسالدى. جەكە ەمحانالاردا تۇسىك جاساتۋشىلار نەگە كوپ؟ سەبەبى، جاساندى تۇسىك - كىرىس كوزى. بارلىق دارىگەرلەر جۇمىلىپ جاساندى تۇسىكتى جاساتپاۋعا كىرىسۋى كەرەك. ايەلگە جاساندى تۇسىكتىڭ زيان ەكەندىگىن مامان رەتىندە ءتۇسىندىرۋ ءار دارىگەردىڭ مىندەتى, - دەيدى دامەتكەن مۇقانقىزى.

P.S:

جاساندى تۇسىك جاستاتۋشىلاردىڭ ءبىر توبى الەۋمەتتىك جاعدايدى جەلەۋ ەتەدى. سونى العا تارتىپ، اقتالعانداي بولادى. «انعام» سۇرەسىندە، 151- ايات بىلاي دەلىنگەن: «جارلىقتان بالالارىڭدى ولتىرمەڭدەر. سەندەردى، ولاردى ءبىز ريزىقتاندىرامىز». مىنە، وسىنى، دۇنيەگە كەلگەن ءار ءسابيدىڭ ءوز ىرزىق، نەسىبەسى بولتىنىن جۇمىر باستى پەندە تۇسىنسە ەكەن دەيسىڭ.

P.P.S:

اقتوبە قالاسىنداعى جەكە ەمحانالاردا «مەديكامەنتوزدى ابورتتىڭ» قۇنى - 12 مىڭ تەڭگە. بۇل ءتاسىلدى جاساۋعا ارنالعان دارىلەردىڭ باعاسى 3 مىڭ تەڭگە تۇراتىنىن ەسكەرسەك، «كاسىپكەردىڭ» قانشا پايدا تاباتىنىن ەسەپتەي بەرىڭىز.

P.P.P.S:

سونىمەن، ەلەكەەۆتىڭ دابىل قاعۋىنىڭ ءجونى بار. راسىندا، زاڭ بويىنشا جاساندى تۇسىككە تىيىم سالىنباسا، ۇلتقا قاۋىپ. وندا انا مەن بالانىڭ دەنساۋلىعىن قورعاۋ ماقساتىنداعى مەملەكەتتىك باعدارلامانىڭ ءوز دەڭگەيىندە ورىندالماۋى ابدەن مۇمكىن. انا مەن بالا ءولىمىن مەيلىنشە تومەندەتۋ مەجەسىنە قول جەتكىزۋىمىز ارمان بولىپ قالا بەرمەك. سەبەبى، تۇسىنىكتى: جاساندى تۇسىك بيزنەسى قىزىپ تۇرعاندا شارانا شەيىت بولادى، ال اناسى ايىقپاس دەرتكە شالدىعادى. سوندىقتان، ەرتەڭ كەش بولماۋى ءۇشىن قۇرساقتاعى ءسابيدىڭ بارىنە بىردەي جارىق دۇنيە ەسىگىن اشۋىنا مۇمكىندىك بەرەتىن زاڭ كەرەك.

ءبىزدىڭ دەرەك:

***

دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ مالىمەتى بويىنشا، جىل سايىن 80 ملن.-عا جۋىق ايەل جوسپارسىز جۇكتى بولادى. سونىڭ 20 ميلليونى جاساندى تۇسىك جاساتادى ەكەن. سونىڭ سالدارىنان جىل سايىن 68 مىڭ ايەل كوز جۇمادى.

***

2009 جىلى الەمدە 30 ميلليون جاساندى تۇسىك جاسالسا، سو­نىڭ 300 مىڭى قازاقستانعا تيەسىلى.

***

قازىرگى ۋاقىتتا قازاقستاندا جاساندى تۇسىك جاساتۋشىلاردىڭ جاس ەرەكشەلىگى 14-50 جاس ارالىعىندا.

***

رەسمي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، ەلىمىزدەگى ءجاسوسپىرىم قىزداردىڭ 10 مىڭنان استامى ەكىنشى مارتە تۇسىك جاساتقاندار ەكەن.

گۇلجان بازىلقىزى.