قازاقستان ساق بولىپ، وقيعانىڭ كەز كەگەن بەت بۇرىسىنا دايىن بولۋى كەرەك
استانا. 25 ماۋسىم. قازتاگ - دينا ەرماعانبەتوۆا. الداعى دەمالىس كۇندەرى قىرعىزستان حالقى كونستيتۋتسيانىڭ جاڭا نۇسقاسىنا رەفەرەندۋمدا داۋىس بەرۋلەرى ءتيىس. قىرعىزستاننىڭ قازىرگى باسشىلىعىنىڭ وسى باستاماسىنا دەگەن كوزقاراسىمەن ەقىۇ پارلامەنتتىك اسسامبلەياسى پرەزيدەنتىنىڭ قىرعىزستانداعى جاعدايدى باقىلاۋ جونىندەگى ارنايى وكىلى، قر پارلامەنت سەناتىنىڭ دەپۋتاتى ءادىل احمەتوۆ قازتاگ اگەنتتىگىمەن ءبولىستى.
- قىرعىزستان رەفەرەندۋمنىڭ قارساڭىندا تۇرعانىمەن، ءالى كۇنگە ونى وتكىزۋدىڭ قاجەتى قانشا دەگەن پىكىرلەر ايتىلىپ كەلەدى. وسى رەفەرەندۋم قازىر ەلدىڭ الدىندا تۇرعان پروبلەمالاردى شەشۋگە كومەكتەسەدى دەپ ەسەپتەيسىز با؟
- بۇۇ قازىرگى جاعدايدا رەفەرەندۋم وتكىزۋگە ەرتە دەپ ەسەپتەيدى. قانشاما ادام قازا بولدى، جارالانعاندارى، بوسقىندارى قانشاما! حالىق نارازى. مۇنداي جاعدايدا ولاردان قالايشا وڭ جاۋاپ الۋعا بولادى؟ مەن بۇۇ ۇستانىمىنا قوسىلامىن. الدىمەن جاعدايدى تۇراقتاندىرىپ الىپ، ودان سوڭ رەفەرەندۋم وتكىزگەن قيسىندى بولار ەدى. رەفەرەندۋم قارساڭىندا قانداي دا كۇشتەردىڭ ارالاسۋىمەن ۇلتارالىق قاقتىعىستار بۇرق ەتپەسىنە ەشكىم دە كەپىلدىك بەرىپ وتىرعان جوق.
ەكىنشى جاعىنان رەفەرەندۋم ۋاقىتشا ۇكىمەتتى زاڭداستىرادى. كىم بىلەدى، سول كەزدە جاعداي باسقاشا ءوربيتىن شىعار.
استانا. 25 ماۋسىم. قازتاگ - دينا ەرماعانبەتوۆا. الداعى دەمالىس كۇندەرى قىرعىزستان حالقى كونستيتۋتسيانىڭ جاڭا نۇسقاسىنا رەفەرەندۋمدا داۋىس بەرۋلەرى ءتيىس. قىرعىزستاننىڭ قازىرگى باسشىلىعىنىڭ وسى باستاماسىنا دەگەن كوزقاراسىمەن ەقىۇ پارلامەنتتىك اسسامبلەياسى پرەزيدەنتىنىڭ قىرعىزستانداعى جاعدايدى باقىلاۋ جونىندەگى ارنايى وكىلى، قر پارلامەنت سەناتىنىڭ دەپۋتاتى ءادىل احمەتوۆ قازتاگ اگەنتتىگىمەن ءبولىستى.
- قىرعىزستان رەفەرەندۋمنىڭ قارساڭىندا تۇرعانىمەن، ءالى كۇنگە ونى وتكىزۋدىڭ قاجەتى قانشا دەگەن پىكىرلەر ايتىلىپ كەلەدى. وسى رەفەرەندۋم قازىر ەلدىڭ الدىندا تۇرعان پروبلەمالاردى شەشۋگە كومەكتەسەدى دەپ ەسەپتەيسىز با؟
- بۇۇ قازىرگى جاعدايدا رەفەرەندۋم وتكىزۋگە ەرتە دەپ ەسەپتەيدى. قانشاما ادام قازا بولدى، جارالانعاندارى، بوسقىندارى قانشاما! حالىق نارازى. مۇنداي جاعدايدا ولاردان قالايشا وڭ جاۋاپ الۋعا بولادى؟ مەن بۇۇ ۇستانىمىنا قوسىلامىن. الدىمەن جاعدايدى تۇراقتاندىرىپ الىپ، ودان سوڭ رەفەرەندۋم وتكىزگەن قيسىندى بولار ەدى. رەفەرەندۋم قارساڭىندا قانداي دا كۇشتەردىڭ ارالاسۋىمەن ۇلتارالىق قاقتىعىستار بۇرق ەتپەسىنە ەشكىم دە كەپىلدىك بەرىپ وتىرعان جوق.
ەكىنشى جاعىنان رەفەرەندۋم ۋاقىتشا ۇكىمەتتى زاڭداستىرادى. كىم بىلەدى، سول كەزدە جاعداي باسقاشا ءوربيتىن شىعار.
قازىرگى ۋاقىتتا ۋاقىتشا ۇكىمەت بىرىنشىدەن زاڭسىز. ول بيلىككە زاڭدى جولمەن كەلگەن جوق. اشىعىن ايتقاندا، بيلىكتى وزبىرلىقپەن باسىپ الۋ بولدى. زاڭدى ارەكەتتەردەن گورى زاڭسىز ارەكەتتەر كوپ بولدى.
ەكىنشىدەن، قىرعىزستانعا ءۇش رەت بارىپ، مەن قازىرگى بيلىك ءالسىز دەگەن قورىتىندىعا كەلدىم. سوڭعى وقيعالار ونى ايعاقتاپ تۇر. بيلىك ەلدەگى جاعدايدى باقىلاپ تۇرعان جوق. بالكىم، ولاردىڭ ىقپالى بىشكەك پەن سونىڭ ماڭايىنا عانا تارايتىن شىعار. ەگەر وسىلاي جالعاسا بەرسە ازاماتتىق سوعىس ورىن الۋى دا مۇمكىن. سول كەزدە قىرعىزستان ءوزىنىڭ مەملەكەتتىلىگىن ساقتاي الا ما؟ ەگەر وندا ەشنارسە وزگەرمەسە ءبىز ەكىنشى اۋعانستان الۋىمىز مۇمكىن.
مەن ءبىزدىڭ پرەزيدەنتتىڭ «الدىمەن ەكونوميكا، ودان سوڭ ساياسات» دەگەن تەزيسىن ەسىمە الامىن. قىرعىزستاننىڭ ۋاقىتشا ۇكىمەتى كوپ نارسەلەرگە ۋادە بەردى. ال ەگەر ول ونى ورىنداماسا شە؟ تاعى دا توڭكەرىس، سەبەبى حالىق ساناسىندا ءسال بىرنارسە بولسا، كۇرەك پەن مىلتىقتى الا سالىپ، كوشەگە شىعۋ كەرەك دەگەن ستەرەوتيپ ءسىڭىپ قالدى. ونداي ارەكەت ۋاقىتشا ۇكىمەتكە قاتىستى دا قولدانىلۋى مۇمكىن.
قىرعىزستاندا باسشىلىق كۇشتى بولۋى ءتيىس. بيلىككە تىڭ كۇشتەر: اقىلدى، حاريزمالى ادامدار مەن كوشباسشىلارى كەلۋى كەرەك. وكىنىشكە قاراي ازىرگە مەن وندايلاردى بايقامادىم. ول ادامدار جەكە باستىڭ ماقساتىن كوزدەمەي، ەل بولاشاعىن، مەملەكەتتىلىكتى ساقتاپ قالۋدى جانە تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋدى ويلاۋلارى كەرەك. ەگەر الداعى رەفەرەندۋم قوعامنىڭ بىرىگۋىنە سەپتىگىن تيگىزسە عانا، ونىڭ وڭ ءرولى تۋرالى ايتۋعا بولادى.
- ءسىز رەفەرەندۋمنان سوڭ قىرعىزستانداعى باسقارۋ فورماسى پرەزيدەنتتىكتەن پارلامەنتتىككە اۋىسۋ مۇمكىندىگىنە قالاي قارايسىز؟
- قىرعىزستان حالقى 5 ميلليونداي. ال بۇل رەتتە وندا 104 ساياسي پارتيا بار. ەگەر، ايتالىق، مەملەكەتتى 15-16 پارتيا باسقاراتىن بولسا، كەز كەلگەن ماسەلەنى شەشۋدە قيىندىقتار تۋىنداۋى مۇمكىن. داۋ، تالاس پەن توبەلەستەن كوز اشىلمايتىن بولادى. ءبىز باسقا مەملەكەتتەردە دەپۋتاتتار ءوزارا توبەلەسىپ جاتقانىن ءجيى كورەمىز. ءبىزدىڭ كورشىلەرىمىز وسىنى قالاي ما؟
- ءسىزدىڭ پىكىرىڭىزشە، ەگەر قىرعىزستان پارلامەنتتىك باسقارۋ فورماسىنا وتەتىن بولسا، ۇستەم ساياسي پارتيانىڭ بولعانى مىندەتتى مە؟
- ءتىپتى بولماسا سونداي ەكى-ءۇش پارتيانىڭ بولعانى دۇرىس. مىسالى، انگلياداعىداي، نە باسقا دا باتىس ەلدەرىندەگىدەي.
- ەگەر رەفەرەندۋمدا جاڭا كونستيتۋتسيانىڭ جوباسى قابىلدانباسا ونداعى جاعداي قالاي داميدى؟
- قازىر وعان بال اشۋدىڭ رەتى جوق. ەگەر كونسەنسۋسقا كەلىپ جاتسا، رەفەرەندۋمنان سوڭ جاعداي تۇراقتالا باستايتىن شىعار. ەڭ بولماسا، ۋاقىتشا ۇكىمەت زاڭدى مارتەبەسىن الار ەدى. مىندە سوندا حالىق اتىنان سويلەپ، اۋقىمدى شەشىمدەر قابىلداۋعا بولادى. قازىر ولاردا ونداي مارتەبە جوق، سوندىقتان ولار اسىعۋدا (رەفەرەندۋم وتكىزۋگە - قازتاگ).
- قازاقستان، نە ول مۇشەسى بولىپ تابىلاتىن ۇيىمدار رەفەرەندۋمعا باقىلاۋشىلاردى جىبەرۋدى جوسپارلاپ وتىر ما؟
- بالكىم ەقىۇ پا ءوزىنىڭ باقىلاۋشىلارىن جىبەرەتىن شىعار. بالكىم، ۇقشۇ، شىۇ جىبەرۋى دە مۇمكىن. بىراق مەن ازىرگە ونداي حابار العان جوقپىن. بارلىعى تارتىنىپ تۇر، سەبەبى رەفەرەندۋم قىرعىزستاننىڭ ىشكى ماسەلەسى. بارلىعى دا وسى ەلدىڭ ۇكىمەتىنىڭ تەزىرەك زاڭدى بولعانىن قالايدى، سوندىقتان العاشقىدا ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ جەكەلەگەن ءىس-قيمىلىنا «كوزىن جۇمىپ» قارايدى. بيلىك زاڭسىز بولىپ تۇرعان جاعدايدا ونىمەن حالىقارالىق ۇيىمدار دا، قىرعىزستان حالقى دا ساناسپايدى.
- قىرعىزستانداعى جاعداي ۋشىعاتىن بولسا، قازاقستاندا وعان قانداي دا ارەكەت جوسپارى بار ما؟
- قازاقستان جالعىز ءوزى قانداي دا شەشىمدەر قابىلدامايدى. ەقىۇ توراعاسى رەتىندە ول ۇيىمنىڭ كۇشىن جۇمىلدىرىپ، وسى ەلدەگى قۇقىقتىق ءتارتىپتىڭ قالپىنا كەلۋىن، قىرعىزستان ازاماتتارىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋى ءتيىس. ءوز ەلىمىزدىڭ ىشىندە ءبىز قازاقستان قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە كۇش سالۋىمىز كەرەك. ەگەر كورشىمىزدە ءبىر نارسە بولا قالسا، قازاقستان بارلىق شەكاراسىن، سونداي-اق تاۋ اسۋلارىنداعى سۇرلەۋ جولداردى دا جاۋىپ تاستايدى.
ءبىز ساق بولىپ، بارىنە دايىن بولۋىمىز كەرەك، قازاقستانعا ارانداتۋشى كۇشتەردىڭ ەنىپ كەتۋىنە جول بەرمەۋىمىز كەرەك. ءبىز تەك قىرعىزستاندا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار بارلىق ورتا ازياداعى جاعدايدى تۇراقسىزداندىرعىسى كەلەتىن كۇشتەردىڭ بارلىعىن ۇمىتپاۋعا ءتيىسپىز.
- قىرعىزستانعا مىسالى ۇقشۇ نەمەسە ەقىۇ بىتىمگەرشىلىك كۇشتەرىن ەنگىزۋ قاجەت دەپ ويلايسىز با؟
- ۇقشۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسى پوليتسيانى نەمەسە جەرگىلىكتى پوليتسەيلەردى قارۋلاندىرىپ، ارنايى تەحنيكامەن قامتۋ بويىنشا تەحنيكالىق كومەك كورسەتۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. سونىمەن قاتار، ۇقشۇ مۇنى ىشكى ماسەلە دەپ ساناپ، قىرعىزستانعا بىتىمگەرشىلىك كۇشتەردى اتتاندىرماي وتىر.
مۇنداي شەشىمدى بۇۇ قابىلداۋى مۇمكىن، ويتكەنى بۇل - حالىقارالىق ۇيىم جانە قىرعىزستان ونىڭ مۇشەسى بولىپ تابىلادى. سونداي-اق، جاعدايدىڭ كەرى باعىتتا دامىپ وتىرعانىنا نازار اۋدارۋ قاجەت. بۇل تۇراقسىزدىقتى ۇيىمداستىرىپ وتىرعانداردىڭ ماقساتى - بيلىكتى قايتارۋ.
- قىرعىزستاندا بولىپ جاتقان وقيعالارعا ەكس-پرەزيدەنت قۇرمانبەك بااكيەۆتىڭ قاتىسى بار دەگەن پىكىرگە قوسىلاسىز با؟
- ونىڭ قاتىسى بار دەپ ەسەپتەيمىن. كەم دەگەندە، ونىڭ تۋىستارىنىڭ قاتىسى بار. ونىڭ اعاسى مەملەكەتتىك كۇزەت قىزمەتىن باسقارعان. ولاردىڭ قولدارىندا قارۋ دا، قارجى دا بار. باسقا كۇشتەر دە ارەكەت ەتۋى مۇمكىن، مىسالى ەسىرتكى مافياسى. ولاردى (ەلدىڭ بۇرىنعى باسشىلىعى - قازتاگ) بيلىكتى قولدان شىعارىپ العانى قاتتى مازالاپ وتىر، ولار ونى قايتارعىسى كەلەدى.
باق-تا ەكس-پرەزيدەنت باكيەۆتىڭ جاقىن تۋىستارى - ونىڭ ۇلى ماكسيمنىڭ جانە اعالارىنىڭ ءبىرىنىڭ تەلەفون ارقىلى اڭگىمەسى تۋرالى اقپارات جاريالاندى، وعان سەنسەك، ەكس-پرەزيدەنتتىڭ ۇلى: «500 باسكەسەردى جالداپ، قارۋلاندىرساق بولدى، ءىس ءبىتتى»،-دەگەن. مۇنداي اڭگىمە شىنىمەن دە بولعان سياقتى. قۇرمانبەك باكيەۆتىڭ تەلەارنالاردىڭ بىرىنە بەرگەن سۇحباتىنا نازار اۋدارىڭىزشى. ول «ۋاقىتشا ۇكىمەت قىرعىزستانداعى جاعدايدى رەتتەۋگە قابىلەتسىز» دەدى. بۇل ءسوزدىڭ استارىندا «مەنەن باسقا ەشكىم دە ءتارتىپ ورناتا المايدى» دەگەن ماعىنا جاتىر. بىراق ول تارتىپسىزدىكتەردى كىم جانە قانداي سەبەپپەن ۇيىمداستىرۋى مۇمكىن ەكەنى تۋرالى ەشتەڭە ايتپاعان.
مەنىڭ پىكىرىمشە، باكيەۆ قاشىپ كەتكەننىڭ ورنىنا ءوز قاۋىپسىزدىگىن جانە ەلدەگى تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ شتاب-پاتەرىن وش نەمەسە جالال-اباد وبلىسىنا كوشىرسە، مۇنداي بولمايتىن ەدى.
- وسىلاي جاساسا، باكيەۆ پرەزيدەنتتىك بيلىكتى ساقتاپ قالاتىن ەدى دەپ ويلايسىز با؟
- مۇمكىن. جاپپاي تارتىپسىزدىكتەردەن ءبىر كۇن بۇرىن وپپوزيتسيالىق پارتيالاردىڭ باسشىلارىن قاماۋعا الۋى ونىڭ قاتەلىگى بولدى. وسى ماسەلەلەردىڭ ءبارىن بەيبىت جولمەن شەشۋگە بولاتىن ەدى.
ول بيلىكتەن ءوزى كەتتى، بىراق ءالى كۇنگە دەيىن ەلدى باسقارا الاتىن ەدىم دەگەن پىكىردە. بۇل - ورىندالماس ارمان.
- قىرعىزستاننىڭ ەكس-پرەزيدەنتى اسقار اقاەۆ پەن ونىڭ وتباسى مۇشەلەرى، سونىڭ ىشىندە قىزى بەرمەت وتانعا ورالۋى مۇمكىن. ولار قىرعىزستانداعى جاعدايدى تۇراقتاندىرۋدا قانداي قىزمەت اتقارا الادى؟
- اقاەۆتى باكيەۆپەن سالىستىراتىن بولساق، ول اق، جۇمساق سياقتى. بىراق ونىڭ دا جاساعان قاتەلىكتەرى جەتەرلىك، سوندىقتان قازىرگىدەي جاعدايدا ونىڭ ەلگە ورالۋى ەكىتالاي. ەڭ الدىمەن، قاۋىپسىزدىك تۇرعىسىنان العاندا، ويتكەنى قىرعىزستاندا ونىڭ ساياساتىنا قارسى ادامدار ءالى كوپ. ارينە، باكيەۆپەن سالىستىرعاندا ول دەموكرات بولاتىن.
- قازاقستان قىرعىزستانعا ەلدىڭ قازىرگى باسشىلىعى ايتىپ وتىرعانداي، بۇرىنعى بيلىك ەل اۋماعىنان الىپ شىققان اكتيۆتەردى قايتارۋعا كومەكتەسەدى ما؟
بۇل - ىشكى ماسەلە، ءبىزدىڭ ارالاسپاي وتىرعانىمىز دا سوندىقتان. ول قارجى بانكتەردە جاتىر. ەڭ الدىمەن، ونىڭ قاي بانكتەردە جاتقانىن انىقتاۋ كەرەك، سودان كەيىن حالىقارالىق قۇقىق نەگىزىندە تالاپ ەتۋ كەرەك (ولاردى قايتارۋدى - قازتاگ). بۇل باستامانى قىرعىزستان ۇكىمەتى كوتەرۋگە ءتيىس.
- ەلىمىزدىڭ قىرعىزستانعا كورسەتەتىن كومەگى قانداي بولۋى مۇمكىن، سونىڭ ىشىندە قارجىلاي كومەگىنىڭ كولەمى قانداي بولادى دەپ ويلايسىز؟
- ءبىزدىڭ ارەكەتتەرىمىز گۋمانيتارلىق قانا ەمەس، سونىمەن قاتار، قارجىلاي كومەك كورسەتۋ ءۇشىن ەقىۇ ەلدەرىنىڭ ۇمتىلىستارىن بىرىكتىرۋگە باعىتتالىپ وتىر. قارجىلاي كومەكتى قازاقستان عانا ەمەس، ەقىۇ-عا مۇشە بولىپ تابىلاتىن باسقا دا مەملەكەتتەر، بۇۇ دا كورسەتۋگە ءتيىس. حالىقارالىق ينستيتۋتتاردىڭ ءبارى بۇل ەلگە كومەكتەسكىسى كەلەدى، بىراق ۇكىمەت زاڭسىز بولعاندىقتان، كىممەن جۇمىس ىستەۋ كەرەگىن بىلمەيدى. سونىمەن بىرگە، ولار بۇل كومەكتىڭ وعان مۇقتاج بولىپ وتىرعاندارعا جەتەتىنىنە سەنىمدى ەمەس.
سوندىقتان، تاعى دا قايتالايمىن، قىرعىزستانعا كۇشتى، جاۋاپتى بيلىك كەرەك. الداعى رەفەرەندۋم وتسە، ونىڭ وسىنداي بيلىكتى قۇرۋعا سەپتىگى ءتيسىن دەپ تىلەيمىن. ءوز كەزەگىندە قازاقستان كورشى ەلدەگى باۋىرلاس حالىققا قولداۋ كورسەتەتىن بولادى.
