كەرەكۋ اتاۋى قازاقتاردىڭ ەجەلگى ءداستۇرى بويىنشا، ەلدىمەكەندەرگە تاريحي-جاعرافيالىق ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي قويىلعان كونە اتاۋلاردىڭ ءبىرى بولىپ ەسەپتەلەدى. اتاۋدىڭ ءتۇپ توركىنى قيماق داۋىرىنەن (IX–X ع.ع.) باستاۋ الۋى مۇمكىن. قيماق قاعاندىعىنىڭ ورتالىعى ەرتىستىڭ كەرەكۋ وڭىرىندە بولعانى جانە بىرقاتار ءىرى–ىرى قالالار – ساۋدا ورتالىقتارىنىڭ دا وسى ورتا ەرتىستىڭ بويىندا ورنالاسقانى تاريحتان بەلگىلى.
تاريحي جازبالاردا ەرتىستىڭ كەرەكۋ ءوڭىرىنىڭ ەسكى اتاۋلارى كورسەتىلگەن: «1722, اۆگ. 4 – 1724, دەك. 20 – يز جۋرنالا كاپ. يۆ. ۋنكوۆسكوگو و پرەبىۆاني ەگو ۋ دجۋنگارسكوگو حۋنتايدجي تسەۆان-رابتانا. مەسياتس اۆگ. 1722 گودا... پروشلي ۋروچيششە سكورودۋم يار ي كورياكوۆ يار. پروەحالي ۋستە بەلوۆوديا (قازىرگى اقسۋ – ق.ج.ن.). پروشلي كراسنوي يار، ۆەربليۋجەي يار، تولوكوننىە گورى. دوشلي دو يامىشەۆسكوي كرەپوستي. مەسياتس سەنت. 1722 گودا... پروەحالي چەرنوي يار (قاراجار: قازىرگى چەرنوياركا – ق.ج.ن.). پروشلي درۋگوي چەرنوي يار... پروشلي ۆوحرەنوي يار... پروەحالي كامەننوي يار...».

كەرەكۋ اتاۋى قازاقتاردىڭ ەجەلگى ءداستۇرى بويىنشا، ەلدىمەكەندەرگە تاريحي-جاعرافيالىق ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي قويىلعان كونە اتاۋلاردىڭ ءبىرى بولىپ ەسەپتەلەدى. اتاۋدىڭ ءتۇپ توركىنى قيماق داۋىرىنەن (IX–X ع.ع.) باستاۋ الۋى مۇمكىن. قيماق قاعاندىعىنىڭ ورتالىعى ەرتىستىڭ كەرەكۋ وڭىرىندە بولعانى جانە بىرقاتار ءىرى–ىرى قالالار – ساۋدا ورتالىقتارىنىڭ دا وسى ورتا ەرتىستىڭ بويىندا ورنالاسقانى تاريحتان بەلگىلى.
تاريحي جازبالاردا ەرتىستىڭ كەرەكۋ ءوڭىرىنىڭ ەسكى اتاۋلارى كورسەتىلگەن: «1722, اۆگ. 4 – 1724, دەك. 20 – يز جۋرنالا كاپ. يۆ. ۋنكوۆسكوگو و پرەبىۆاني ەگو ۋ دجۋنگارسكوگو حۋنتايدجي تسەۆان-رابتانا. مەسياتس اۆگ. 1722 گودا... پروشلي ۋروچيششە سكورودۋم يار ي كورياكوۆ يار. پروەحالي ۋستە بەلوۆوديا (قازىرگى اقسۋ – ق.ج.ن.). پروشلي كراسنوي يار، ۆەربليۋجەي يار، تولوكوننىە گورى. دوشلي دو يامىشەۆسكوي كرەپوستي. مەسياتس سەنت. 1722 گودا... پروەحالي چەرنوي يار (قاراجار: قازىرگى چەرنوياركا – ق.ج.ن.). پروشلي درۋگوي چەرنوي يار... پروشلي ۆوحرەنوي يار... پروەحالي كامەننوي يار...».
ورىس اسكەرىنىڭ كاپيتانى ۋنكوۆسكي كورياكوۆ ورنالاسقان القاپتى سول فورپوستىڭ اتاۋىمەن ەمەس، قىستاۋلاردىڭ (ۋروچيششە) اتىمەن اتاعان. بۇل قۇندى مالىمەتتەردەن 1720 جىلى كورياكوۆ اسكەري بەكەتى سالىناردان بۇرىن قازىرگى پاۆلودار قالاسىنىڭ ورنىندا قازاقتاردىڭ كەرەگەجار (كونە تۇركىشە كەرەكۋجار) اتالاتىن قىستاۋى بولعانى، ونى ورىستار «كورياكوۆ يار» دەپ، ورىسشا بۇرمالاپ ايتقانى جانە جاڭادان سالىنعان فورپوستى (اسكەري بەكەت) سولاي اتاعانى بايقالادى. وسى اتالىم ءبىرشاما ۋاقىت قۇجاتتىق اينالىمدا جۇرگەن، تەك كەيىن «يار» تىركەسى الىنىپ تاستالىپ، كورياكوۆ يار – كورياكوۆسكيگە اينالعان. سول كەزەڭدە ەرتىستىڭ وڭ جاعالاۋىندا «جار» تىركەسىمەن اياقتالاتىن قىزىلجار (قازىرگى ەرتىس كەنتىنىڭ ماڭىندا), قاراجار (قازىرگى چەرنويار) ءتارىزدى وزگە دە ەلدىمەكەندەر بولعان.
ال ءتۇبىرى «كەرەگەدەن» تۇراتىن گەوگرافيالىق اتاۋلار وسى جەرلەردە دە، باسقا وڭىرلەردە دە قولدانىلعان، ماسەلەن كەرەگەتاس دەگەن وزەن دە، تاۋ دا بار، قىستاۋلار دا بولعان. كوكشەتاۋ سىرتقى وكرۋگىندە (سىرتقى وكرۋگتەر ورتا جۇزدە 1822 جىلدان كەيىن قۇرىلا باستادى) كەرەگەتاس وزەنى بولعانىن دەرەكتەردەن بايقاي الامىز: «لەتنيە كوچەۆكي پو رەچكام... كەرەگەتاس». اياگوز سىرتقى وكرۋگىندە كەرەگەتاس تاۋلارى بولعان: «زيمنيە (كوچەۆكي – ق.ج.ن.) – پري گوراح كەرەگەتاس». باياناۋىل، اياگوز، قارقارالى وكرۋگتەرىندە كەرەگەتاس اتتى قىستاۋلار بولعان: «لەتنيە كوچەۆكي – س رەچكي چيدەرتى دو سازا; زيمنيە – ۋروچيششە كەرەگەتاش، ۆ 70 ۆەرستاح وت پريكازا (باياناۋلسكوگو – ق.ج.ن.)... زيمنيە – پري ۋروچيششە كەرەيگە-تاش، ۆ 150 ۆەرستاح وت پريكازا».
الايدا، تانىمال زەرتتەۋشى ۆ.ن. پوپوۆانىڭ قانداي دا ءبىر انىقتالعان، ءشۇباسىز دەرەككە سۇيەنبەي-اق، قازاقتار قۇرمانكول، قۇرمانتۇز دەپ اتاعان كورياكوۆ كولى مەن سول كولدىڭ ماڭىنداعى اۋىل اتاۋلارى تارالىق (تارا قالاسىنىڭ تۋماسى) ساۋداگەر، تۇز ءوندىرۋشى ن. كورياكوۆتىڭ اتىنان تۋىنداعان دەپ جازۋى اتاۋدىڭ ەتنونيمى جونىندە قاتە تۇسىنىكتىڭ ورنىعۋىنا نەگىز سالدى. ونىڭ ۇستىنە، ۆ. پوپوۆانىڭ ورىستاردىڭ الگى كولدەن تۇز ءوندىرۋى 1700 جىلى باستالعان دەپ جازعانى دا شىندىقپەن سايكەسپەيدى.
تاريحي مالىمەتتەرگە جۇگىنسەك، قۇرمانكولدە (ورىستارشا: كورياكوۆ كولى) تۇز ءوندىرىلۋى XVIII عاسىردىڭ ورتاسىنان عانا باستالعان: «...رازراباتىۆاتسيا ونو (كورياكوۆسكوە سوليانوە وزەرو – ق.ج.ن.) ستالو س پولوۆينى XVIII ستولەتيا... كورياكوۆسكايا سول سچيتاەتسيا ودنوي يز لۋچشيح ۆ سيبيري...».
دەمەك، ىرگەتاسى 1720 جىلى قالانعان كورياكوۆ فورپوستى قۇرمانكولدەن تۇز ءوندىرىپتى-ءمىس دەلىنەتىن ن. كورياكوۆتىڭ ەسىمىمەن اتالۋى قيسىنعا كەلمەيدى. جانە ءبىر ەسكەرەتىن جايت: ۆ. پوپوۆانىڭ، ت.ب. جازعانىنداي، ەگەر جەرگىلىكتى قازاقتار كورياكوۆ فورپوستىن «كەرەكۋ» دەپ قازاقشالاسا، كورياكوۆ كولىنىڭ ماڭىنداعى اۋىلدى دا نەگە ءدال سولاي قازاقشالاماعان؟ ءالى دە ونى ءوز اتىمەن، – كورياكوۆكا دەپ اتايدى.
ۆ. پوپوۆانىڭ جازعانىن جوققا شىعاراتىن تاعى ءبىر تاريحي قۇجات بار: 1750 جىلى، 21 جەلتوقساندا پاتشا ۇكىمەتىنىڭ «و زاگوتوۆلەني سولي ۆ سيبيرسكيە ماگازينى يز كورياكوۆسكوگو ي پر. وزەر سلۋجيلىمي كازاكامي» اتتى جارلىعى شىقتى، سول كەزدە توبولسك قالاسىندا تۇز ءوندىرىسىن باقىلايتىن ارنايى كوميسساريات قۇرىلىپ، كورياكوۆ فورپوستى رەسمي تۇردە تۇز تاسىمالدايتىن بەكەت رەتىندە تانىلدى.
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى جامبىل ارتىقباەۆ XVIII عاسىردا ن. كورياكوۆ دەگەن ورىس كاسىپكەرى تارا قالاسىندا مۇلدە تۇرماعانىن انىقتادى.
ەگەر، شىنىندا، ن. كورياكوۆ دەگەن ادام قۇرمانكولدە تۇز وندىرسە، XVIII عاسىردىڭ ورتاسىندا عانا كەلىپ ءوندىردى. ال ونىڭ 1720 جىلدان باستاپ كورياكوۆ فورپوستىندا تۇرۋى مۇمكىن ەمەس، ءتىپتى بۇل ولكەگە 1747–1750 جىلداردان بۇرىن كەلۋى دە مۇمكىن ەمەس، ويتكەنى، بۇنى تاريحي دەرەكتەر ايعاقتايدى.
بىرىنشىدەن، 1716 جىلدان باستاپ ەرتىستىڭ وڭ جاعالاۋىنداعى ءبىزدىڭ ولكەمىزدە رەسەيدىڭ اسكەري بەكىنىستەرى سالىنعاننان كەيىن عانا العاش رەت ورىستار (اسكەري كازاكتار) پايدا بولدى: «ودناكو ۆ تەچەنيە ۆسەگو 17 ستولەتيا سترەملەنيۋ رۋسسكيح پرودۆينۋتسيا ۆۆەرح پو يرتىشۋ، ك يۋگۋ وت گورودا تارى نە سۋجدەنو بىلو وسۋششەستۆيتسيا، حوتيا تاكيە پوپىتكي دەلاليس تسارسكيم پراۆيتەلستۆوم نەودنوكراتنو». بۇل دەرەكتى ءسىبىر كازاكتارى تاريحىن زەرتتەۋشى گ.ە. كاتاناەۆ تا قۇپتايدى: «نامەچەننوە بىلو ەششە پري تسارە ميحايلە فەودوروۆيچە پوستەپەننوە زانياتيە رۋسسكيمي وستروجكامي ي پەرەدوۆىمي وتريادامي مەست، لەجاششيح پو يرتىشۋ يۋجنەە گ. تارى پري ۋستياح رەكي ومي، پريشلوس وتلوجيت دو بولەە بلاگوپرياتنوگو ۆرەمەني، وگرانيچيۆشيس ليش ەجەگودنىمي سوليانىمي ەكسپەديتسيامي ۆۆەرح پو يرتىشۋ دو نىنەشنەگو گ. پاۆلودارا…».
ەكىنشىدەن، اسكەري ەمەس تۇرعىندار كورياكوۆقا 1838 جىلى ستانيتسا مارتەبەسى بەرىلگەننەن كەيىن عانا قونىستانا باستادى: «سيۋدا جە پوسلە ۋپرازدنەنيا يامىشەۆسكوي كرەپوستي ۆ 1838 گودۋ بىلي پەرەۆەدەنى ۆسە ۆوينسكيە چاستي، كورياكوۆسكي فورپوست پەرەيمەنوۆالي ۆ كورياكوۆسكۋيۋ ستانيتسۋ، كوتورايا ۆسكورە ستالا تسەنتروم مەنوۆوي تورگوۆلي».
ۇشىنشىدەن، XVIII عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنداعى قازاقتار مەن جوڭعارلار اراسىنداعى سوعىس جاعدايى ورىس كاسىپكەرلەرىنە تۇز وندىرىسىمەن اينالىسۋىنا مۇمكىندىك بەرمەيتىن ەدى. تەك ەكىنشى قازاق-جوڭعار سوعىسى (1739–1741 ج.ج.) قازاقتاردىڭ جەڭىلىسىمەن اياقتالعان سوڭ ورىستار ولاردىڭ كەلىسىمىمەن قۇرمانكول تۇزىن وندىرۋگە كىرىسكەن. ول كەزدە رەسەيدە تۇز توۆار رەتىندە وتە جوعارى باعالاندى: «ۆ تو دالەكوە ۆرەميا گوسۋدارستۆەننوە جالوۆانيە ۆىداۆالوس نە تولكو دەنگامي، نو ي ۆ ناتۋرالنوي فورمە: حلەبوم، وۆسوم، سوليۋ. وسوبەننو ۆىسوكو تسەنيلاس سول، – تاك، ۆىسوكووپلاچيۆاەمىە كازاچي اتامانى پولۋچالي پو تري پۋدا سولي ۆ گود، ۆ يامىشەۆسكوم جە وزەرە ساديلاس نايلۋچشايا، وچەن چيستايا پوۆارەننايا سول»، – دەپ جازادى ومبىلىق ولكەتانۋشى د.ن. فيالكوۆ.
دەگەنمەن، ولكەمىزدىڭ XVIII عاسىردان بۇرىنعى تاريحىنا ۇڭىلسەك، XVII عاسىردان باستاپ ءسىبىر كازاكتارىنىڭ يامىش كولىنە كەلىپ، كەتىپ ءجۇرىپ تۇز وندىرگەنىنە كوزىمىز جەتەدى. ماسەلەن، د.ن. فيالكوۆ بىلاي جازعان: «ۋجە ۆ 1610 گودۋ توبولسكوە ۆوەۆودستۆو زاكرەپيلو زا سوبوي پراۆو دوبىۆات سول ۆ ستەپنىح وزيوراح يۋگا زاپادنوي سيبيري س تسەليۋ سنابجەنيا ەيۋ ۆسەي سەۆەرنوي سيبيري، ا ۆ 1613 گودۋ بىل زالوجەن يامىشەۆسكي پوست دليا دوبىچي ي وتپراۆكي سولي ۆ سيبير».
بىراق بۇل كەزدە ورىس كازاكتارى يامىش كولىنە جىلىنا ءبىر رەت قانا كەلە الدى، ويتكەنى ەرتىستىڭ ارعى جاعىنداعى جانە يامىش كولىنەن وڭتۇستىككە قاراي جەرلەردى جوڭعارلار قونىستانىپ العان بولاتىن. «يامىشەۆسكي پوست... س ودنوي ستورونى وگراجدالسيا بەرەگوم يرتىشا، ا س ترەح ستورون بىل زاششيششەن يسكۋسستۆەننىمي ۋكرەپلەنيامي، نا كوتورىح بىلي ۆىستاۆلەنى پۋشكي... ستويالي ۆرەمەننىە پالاتكي... رابوتى ۆەليس پود پوستوياننوي وحرانوي، تاك كاك نا لەۆوم بەرەگۋ يرتىشا ناحوديليس كالمىكي»، – دەپ جازادى د.ن. فيالكوۆ.
XVII عاسىردىڭ سوڭىندا يامىش كولىنىڭ جاعاسىندا وتەتىن جارمەنكەدە ورىستارمەن ساۋدا جاساعان قالماقتار، تاتارلار، بۇحارالىقتار دا بۇل جەرلەردە تۇراقتى تۇرماعان، ويتكەنى جوڭعارلاردان قاۋىپ تونگەن: «ۆاجنوە زناچەنيە يمەلا يامىشەۆسكايا يارماركا، پروحوديۆشايا ەجەگودنو ۆو ۆرەميا ۋسپەنسكوگو پوستا ۆ تەچەنيە 2-ح يلي 3-ح نەدەل».
ءسوزىمىزدى تۇجىرىمداساق، پاۆلوداردىڭ كونە اتى – كەرەكۋ كۇنى بۇگىنگە دەيىن حالىقتىڭ جادىندا ساقتالسا دا، بۇل ولكەنىڭ توپونيميكاسىندا ساقتالماعان، سەبەبى پاتشا ۇكىمەتى زامانىندا جانە كەڭەس ۇكىمەتى كەزەڭىندە قازاق اتاۋلارىن تاريح بەتتەرىنەن ءوشىرىپ تاستاۋعا ارەكەت جاسالعان. زەرتتەۋشى م. مىرزاحمەتوۆتىڭ ايتۋىنشا، قازاق جەرىنىڭ ورىستاندىرىلۋى پاتشا وكىمەتى تۇسىندا 3 كەزەڭگە بولىنگەن: 1) 1731–1822 ج.ج.، 2) 1822–1867 ج.ج.، 3) 1867–1917 ج.ج.
قازىرگى پاۆلودار وبلىسىنداعى بىرقاتار اۋىلداردىڭ تاريحي اتاۋلارى XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى مەن XX عاسىردىڭ باسىندا، پاۆلودار ۋەزىنە جاپپاي قونىس اۋدارعان ورىس شارۋالارى قونىستانعان سوڭ وزگەرتىلىپ، ميحايلوۆسكي، ترويتسكي، بلاگوۆەششەنسكي، تيحوميروۆسكي، نوۆوسپاسسكي، فەدوروۆسكي، يۆانوۆسكي، ۆوسكرەسەنسكي، بلاگوداتنىي، پوكروۆسكي، ۆوزنەسەنسكي، دۋحوۆنيتسكي سياقتى جاڭا ورىسشا اتاۋلار پايدا بولعان.
كەڭەس ۇكىمەتى كەزەڭىندە دە قالالار، ەلدىمەكەندەر مەن كوشەلەردىڭ اتتارىن وزگەرتۋ ناۋقانى جاپپاي جۇرگىزىلدى. ماسەلەن، ن. حرۋششەۆ بيلەگەن جىلدارى قازاقستان كومپارتياسىنىڭ پاۆلودار وبلىستىق بيۋروسى ءوزىنىڭ ورتالىق كوميتەتكە جولداعان حاتىندا قالانىڭ اتىن حرۋششەۆوگرادقا وزگەرتۋدى ۇسىنعان-دى. تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى يگەرۋ جىلدارى، دالىرەك ايتساق، 1954-1964 جىلدارى تىڭ ولكەسىنە قارايتىن 5 وبلىستا 200 استام اۋىلدىق جانە اۋداندىق كەڭەستەردىڭ اتاۋلارى ورىسشاعا وزگەرتىلدى.
الايدا، قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە دە پاۆلودار، پەتروپاۆەل سياقتى قالا اتاۋلارىنان ارىلا الماۋىمىز – وتارشىلدىق ءداۋىرىنىڭ ىقپالىنان تولىق قۇتىلماعانىمىزدىڭ كورىنىسى سياقتى. وتارشىل پاتشانىڭ بالاسى پاۆەلدىڭ قۇرمەتىنە قويىلعان پاۆلودار قالاسىنىڭ اتى وزگەرتىلمەيىنشە ءوزىمىزدى ەگەمەن ەلدىڭ ازاماتتارى رەتىندە سەزىنۋىمىز قيىن.
ەندى ماسەلە قالا اتاۋىنىڭ وزگەرتىلۋى جونىندە ەمەس، ونىڭ بۇرىنعى اتاۋىنىڭ قايتارىلۋى جونىندە كوتەرىلۋگە ءتيىس. وبلىستىڭ ورتالىعىنا بايىرعى كەرەكۋ اتاۋى قايتارىلۋى كەرەك، تەك ونىڭ بايىرعى نۇسقاسى كەرەگەجار، كونە تۇركىشەسى كەرەكۋجار ەكەنى ەسكەرىلىپ، ءارى بۇل اتاۋدىڭ پەتروپاۆەلدىڭ بايىرعى اتى قىزىلجارعا ۇقساستىعى دا قاپەرگە الىنا وتىرىپ، كەرەكۋ اتاۋىنا تاريحي «جار» دەگەن تىركەس قوسىلىپ بەرىلگەنى دۇرىس دەپ سانايمىز.
قولدانىلعان ادەبيەتتەر:
1.يستوريا كازاحستانا ۆ رۋسسكيح يستوچنيكاح XVI-XX ۆەكوۆ. VIII توم. چاست I. الماتى: «دايك-پرەسس»، 2006.
2.يستوريا كازاحستانا ۆ رۋسسكيح يستوچنيكاح XVI-XX ۆەكوۆ. II توم. الماتى: «دايك-پرەسس»، 2005.
3.ۆ.ن. پوپوۆا. ونوماستيكا. سلوۆار گەوگرافيچەسكيح نازۆاني كازاحستانا. پاۆلودارسكايا وبلاست. چاست I-II. پاۆلودار: نپف «ەكو»، 2001.
4.روسسيا. پولنوە گەوگرافيچەسكوە وپيسانيە ناشەگو وتەچەستۆا. ناستولنايا ي دوروجنايا كنيگا دليا رۋسسكيح ليۋدەي. پود رەد. ۆ.پ. سەمەنوۆا. توم XVIII. كيرگيزسكي كراي. سپب.: يزد. ا.ف. دەۆريەنا، 1903. // ۆ رامكاح پروگراممى «ەتنوكۋلتۋرنىە يسسلەدوۆانيا پاۆلودارسكوگو پريرتىشيا» (2001-2003 گ.گ.). توم XII.
5.يستوريا سيبيري. چ. 1. (سوستاۆيل ۆ.ك. اندريەۆيچ). سپب، 1889.
6.ارتىكباەۆ ج.و. كيماكسكي توپونيم نا تەرريتوري سرەدنەگو پريرتىشيا (وپىت ەتيمولوگيچەسكوگو اناليزا توپونيما «كەرەكۋ يار»). // يستوريكو-كۋلتۋرنوە ناسلەديە كيماكوۆ ي كيپچاكوۆ. سەريا: كوچەۆنيكي. توم 2. پاۆلودار، 2006. س. 168-175.
7.اندريەۆيچ. يستوريچەسكي وچەرك سيبيري. ت. 3. 1742-1762 گگ. تومسك، 1887.
8.مويسەەۆ ۆ.ا. دجۋنگارسكوە حانستۆو ي كازاحي ۆ XVII-XVIII ۆ.ۆ. ا.، 1991.
9.د.ن. فيالكوۆ. پو سلەدام ي.د. بۋحولتسا // يزۆەستيا ومسكوگو وتدەلا گەوگرافيچەسكوگو وبششەستۆا سويۋزا سسر. ۆىپ. 6 (13). ومسك، 1964.
10.حرونولوگيچەسكي پەرەچەن سوبىتي يز يستوري سيبيرسكوگو كازاچەگو ۆويسكا. سوست.: ەساۋل ن.گ. پۋتينتسەۆ. ومسك، 1891.
11.باحرۋشين س. ۆ. وچەركي پو يستوري كولونيزاتسي سيبيري ۆ 16-17 ۆ.ۆ. م: يزد. م. ي س. ساباشنيكوۆىح، 1927.
12.گ.ە. كاتاناەۆ. كراتكي يستوريچەسكي وبزور سلۋجبى سيبيرسكوگو كازاچەگو ۆويسكا س 1582 پو 1908 گود. سپب، 1908.
13.ي.يا. زلاتكين. يستوريا دجۋنگارسكوگو حانستۆا. 1635-1758. م.: «ناۋكا»، 1983.
14.يستوريا كازاحستانا س درەۆنەيشيح ۆرەمەن دو ناشيح دنەي. ۆ 5 توماح. توم. 2. ا.: «اتامۇرا»، 1997.
15.م.س. مۋكانوۆ. يز يستوريچەسكوگو پروشلوگو. ا.: «قازاقستان»، 1998.
16.مىرزاحمەتوۆ م. قازاق قالاي ورىستاندىرىلىندى. ا.: «قازاقستان»، 1993.
17.قر ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتى. 15 قور، 1 تىزبە، 2294 ءىس، 37 پاراق.
18.پەرۆىە ليتسا گوسۋدارستۆا: پوليتيچەسكيە پورترەتى. ا.: يزداتەلسكي دوم «بىلىك»، 2001.
19.ابديرايىموۆا ارداك سەريكباەۆنا. حوزيايستۆەننو-ەكونوميچەسكيە، دەموگرافيچەسكيە ي ەكولوگيچەسكيە پوسلەدستۆيا وسۆوەنيا تسەليننىح ي زالەجنىح زەمەل ۆ كازاحستانە (1950-1990 گ.گ. XX ۆ.). // اۆتورەفەرات ديسسەرتاتسي نا سويسكانيە ۋچەنوي ستەپەني كانديداتا يستوريچەسكيح ناۋك. ا.، 2007.
قايىربولات جاكەنۇلى نۇرباەۆ، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى. پاۆلودار قالاسى.

«ەرتىس ديدارى» گازەتى
http://www.ertisdidary.ucoz.kz/