«اداي كوتەرIلIسI» كەزiندە قىرىلعان قازاقتىڭ سانى بەلگiسiز

قازاق دالاسىنداعى ەركiندiك پەن ازاتتىقتى اڭساعان كوتەرiلiستەردiڭ بiرi جانە بiرەگەيi «اداي كوتەرiلiسi» دەگەن اتاۋمەن بەلگiلi. كەڭەستiك كەزدەن قالعان جۇتاڭ ستاتيستيكالىق دەرەكتەردi سارالاساق، 1926-1939 جىلدار ارالىعىندا قازاق دالاسىن شارپىعان «قىزىل ءورتتiڭ» سالدارىنان حالىق سانى كۇرت قۇلدىراعان. بۇل - سول كەزدەگi قاھارلى كەڭەس ۇكiمەتiنiڭ قولدانعان جىمىسقى ساياساتىنىڭ «جەمiسi».

بابادان قالعان ەن دالاسىن ەركiن كەزگەن قا­-زاق ءۇشiن وتىرىقشىلىققا جەتەلەي­تiن كولحوزداستىرۋ زاڭى توبەدەن تۇسكەن جايمەن تەڭ بولدى. الدىنداعى ازىن-اۋلاق مالىنا قاراپ، ەرتەڭiن وڭاي بولجاپ ۇيرەنگەن دالا حالقىنا بارىن ورتاعا سالىپ، ورتاق ەتۋ ساناعا سىيمايتىن، اقىلدان الىس ۇعىم ەدi. Iشتە تۇتانعان وسىنداي قارسىلىقتىڭ سوڭى قازاق ازاماتتارىن باس كوتەرۋگە، وتارشىلارعا قارسى ارەكەت ەتۋگە ءماجبۇر ەتتi.

«اداي كوتەرIلIسI» كەزiندە قىرىلعان قازاقتىڭ سانى بەلگiسiز

قازاق دالاسىنداعى ەركiندiك پەن ازاتتىقتى اڭساعان كوتەرiلiستەردiڭ بiرi جانە بiرەگەيi «اداي كوتەرiلiسi» دەگەن اتاۋمەن بەلگiلi. كەڭەستiك كەزدەن قالعان جۇتاڭ ستاتيستيكالىق دەرەكتەردi سارالاساق، 1926-1939 جىلدار ارالىعىندا قازاق دالاسىن شارپىعان «قىزىل ءورتتiڭ» سالدارىنان حالىق سانى كۇرت قۇلدىراعان. بۇل - سول كەزدەگi قاھارلى كەڭەس ۇكiمەتiنiڭ قولدانعان جىمىسقى ساياساتىنىڭ «جەمiسi».

بابادان قالعان ەن دالاسىن ەركiن كەزگەن قا­-زاق ءۇشiن وتىرىقشىلىققا جەتەلەي­تiن كولحوزداستىرۋ زاڭى توبەدەن تۇسكەن جايمەن تەڭ بولدى. الدىنداعى ازىن-اۋلاق مالىنا قاراپ، ەرتەڭiن وڭاي بولجاپ ۇيرەنگەن دالا حالقىنا بارىن ورتاعا سالىپ، ورتاق ەتۋ ساناعا سىيمايتىن، اقىلدان الىس ۇعىم ەدi. Iشتە تۇتانعان وسىنداي قارسىلىقتىڭ سوڭى قازاق ازاماتتارىن باس كوتەرۋگە، وتارشىلارعا قارسى ارەكەت ەتۋگە ءماجبۇر ەتتi.

بۇگiنگi تىرباڭ تiرلiگiن تاۋداي ەتiپ، وتكەندi وشiرۋگە ىنتالى قازiرگi قازاقستاننىڭ بيلiگi سوناۋ جىلدارداعى قاندى قىر­عىننىڭ سەبەپتەرiن اشىپ، ۇلت­تىڭ وتارلىق ساناسىن تازالاۋعا تالپىنىس تانىتپاۋى قىنجىلتادى. تاريح قويناۋىنان تام-تۇمداپ جەتكەن دەرەكتەر كوڭiل كونشiتەرلiك بولماسا دا، بiز قازاق دالاسىندا بولعان اتاقتى «اداي كوتەرiلiسiنە» قاتىستى تاقىرىپتى جاڭعىرتۋدى ءجون سانادىق. ايتا كەتەيiك، بiز اكادەميالىق تاريحپەن اينالىسىپ جۇرگەن عالىمدارمەن تالاسا المايمىز. كەرiسiنشە، ولاردىڭ قازاق دالاسىندا بولعان كوتە­رiلiستەرگە قاتىستى ايتارى بولسا، ونى جۇرت ساناسىنا جەتكiزۋگە قۇشتارمىز.

سونىمەن، «اداي كوتەرi­لiسi» - وتكەن عاسىردىڭ 30-شى جىلى قازاقستاندا بولعان ەڭ ۇلكەن كوتەرiلiستەردiڭ بiرi. ەلiمiزدiڭ سولتۇستiك باتىسىندا ورىن العان بۇل كوتەرiلiستiڭ تەكەتiرەسi ۇزاققا سوزىلىپ، قازiرگi اقتوبە، قوستاناي جانە قىزىلوردا ايماقتارىن قامتىدى. «اداي كوتەرiلiسiنiڭ» نە­گiزگi وشاعى اقتوبە وكرۋگi­نiڭ ىرعىز اۋدانىندا تۇتانادى. جوعارىدان جەتكەن كولحوزداستىرۋ بۇيرىعىنا نارازى حالىقتىڭ iشiنەن از عانا ۋا­قىت­تىڭ iشiندە جاساقتالعان التى وترياد قۇرىلدى.

ءار وتريادتى حان بولىپ سايلانعان قاناەۆ ايجارقىن، با­يىمبەتوۆ جۇماعازى، ساماتوۆ مۇقانتاي، ساتىبالدين يساتاي، دوسوۆ اقمىرزا، نۇرلىباەۆ ءتۇ­مەنباي جانە باسقا ازاماتتار باسقاردى. بۇل جاساق، نەگiزiنەن، قوستاناي وكرۋگiنiڭ جەتiقارا اۋدانىنىڭ وڭتۇستiگiنە شوعىرلانادى. باستاپقى كەزدە بولشە­ۆيكتەر جاساقتىڭ ارەكەتiن سىرت­تاي باقىلاپ، قاداعالاۋمەن بولادى، بيلiكپەن بiردەن كيكiل­جiڭگە بارمايدى. حالىق الدىندا ءوز ويلارى مەن قالاۋلارىن ايتۋعا ۇمتىلعان جاساق مۇشەلە­رiنiڭ ارەكەتiنەن تۇك شىقپايدى. سە­بە­بi, ءار جەردە ءوز ادامدارىن ساقاداي ساي ەتiپ ورنالاستىرعان وپگۋ (كەيiنگi كگب جانە كنب) نا­رازى توپتى ەل الدىنا شىعارماۋدىڭ ءتۇرلi ءتاسiل­دەرiن جاساپ باعادى.

1930 جىلدىڭ 25 اقپانىنان باستاپ، كولحوزداستىرۋعا قارسى تولقىعان حالىقتىڭ نارازىلىعىن 8 ناۋرىز كۇنگi ىرعىز اۋدانىنداعى جويقىن سوعىس ۇدەتە ءتۇستi. اشىنعان كوتەرiلiسشiلەر اۋىلداعى سەلسوۆەت ءۇيiن قيراتىپ، ونداعى قۇجاتتاردىڭ كوزiن جويادى. بiرتiندەپ بۇل كوتەرiلiس­شiلەرگە وزگە اۋداندارداعى نارازىلار قوسىلىپ، بارلىعى ىر­عىز اۋدانىنا جينالا باستايدى. قولدارىنا اشا، بالتا، كۇرەك، كەتپەن ۇستاعان قارا حالىقتى وپگۋ-دiڭ مىلتىعى دا سەس­كەن­دiرە المايدى.

ۆينتوۆكا، پۋلەمەتپەن قارۋلانعان بولشەۆيكتەر وتريادى مەن كوتەرiلiسشiلەر اراسىنداعى قانقۇيلى شايقاس 14-15 ناۋرىز كۇندەرi بولادى. وسى كەزگە دەيiن شيتتi جانە قۇسمىلتىقتان وزگە قارۋى بولماعان كوتەرiلiس­شi­لەردi وپگۋ-دiڭ وتريادى بiر ساتكە شەگiنۋگە ءماجبۇر ەتەدi. بiراق سەگiز ديۆيزيون قىزىل اسكەر كوتەرiلiسشi ساربازداردان قاتتى تويتارىس الادى.

كەڭەستiك يدەولوگيانىڭ سارىنىن كۇيتتەگەن تاريحشىلاردىڭ كەزiندە كوتەرiلiسشiلەردiڭ جەڭi­سiن كەمسiتiپ كورسەتۋگە تى­رىسقا­نى كوپتەگەن ەڭبەكتەردەن كورi­نەدi. ماسەلەن، بiر كiتاپ­تا «كو­تەرiلiستiڭ العاشقى اپتاسىندا، ياعني 20 ناۋرىز كۇنi قىزىل ءاس­كەرلەر ايجارقىن حان مەن م.سا­ماتوۆتىڭ وتريادىن تاس-تال­قان ەتتi»، - دەپ جازىلعان.

راسىندا وقيعا سولاي ءوربۋi مۇمكiن. بiراق «تاس-تالقاننىڭ» تاساسىندا قانعا بوككەن قازاقتىڭ تاعدىرى ايتىلماعان سوڭ، ول تاريحتى شىنايى جازبا دەپ قابىلداۋعا بولمايدى. وسى كۇنi ايجارقىن حان قازا تاۋىپ، م.ساماتوۆ قورشاۋدان شىعا الماي، قولعا تۇسەدi. 23 ناۋرىز كۇنگi شايقاستا كوتەرiلiستi باستاعان ي.ساتىبالدين قازا تابادى. ي.ساتىبالديننiڭ وتريادى قاراقۇمعا قاراي ويىسىپ، ارال تەڭiزiنiڭ سولتۇستiگiن بەتكە الادى. 26 ناۋرىزدا ا.دوسوۆتىڭ وتريادى كۇشi باسىم اسكەرمەن شايقاسىپ، جاۋىنا قارۋسىز ۇمتىلعان 100 جiگiتi پۋلەمەتتiڭ وعىنا ۇشادى، 150-دەن استامى جاراقات الادى.

باقايشاعىنا دەيiن قارۋلانعان 300 ادامدىق وتريادتى باستاعان قىزىل كومانديرلەر گۋششين، سيدەلنيكوۆ جانە پەتين قاراقۇمدا باس كوتەرگەن، قولدارىندا قارۋى جوق قايمانا قازاقتى پۋلەمەتپەن قويشا قىرادى. كەزiككەن ااۋىلدارداعى بالا-شاعانى، كارi-جاستى قىرىپ كەتiپ وتىرادى.

ءساۋiردiڭ جەتiسi كۇنi ءۇش باعىتتا شابۋىلداعان قىزىل ءاس­كەر­گە جويقىن تويتارىس بەرگەن قازاقتار پەتين وتريادىنىڭ كۇ­لiن كوككە ۇشىرادى. گۋششين­نiڭ وتريادى باستاعان كولوننانى وسى كۇنi كەرi شەگiنۋگە ءماجبۇر­لەگەن كوتەرiلiسشiلەردiڭ قارقىنى سيدەلنيكوۆ وتريادىن دا ىقتىرادى. ولاي دەيتiنiمiز، 9 ءسا­ۋiر كۇن­گi الاپات قارسىلىققا توتەپ بەرە المايتىنىن تۇسiنگەن سيدەلني­كوۆتiڭ وتريادى قاقتىعىس باستالماي جاتىپ، كەرi قا­شادى. قارۋسىز توپتىڭ مۇنشالىقتى ارىنىنا شىداماعان قى­زىل وتريادتىڭ باسشىلارى ورتالىقتان قوسىمشا كۇش سۇرايدى.

جاعدايدىڭ ۋشىعىپ بارا جاتقانىن سەزگەن ورتا ازيا اسكەري كوماندوۆانيەسiنiڭ باسشىلىعى كوتەرiلiس وشاقتارىنا 700 قىلىشتى سارباز، 30 پۋلەمەت، بiرنەشە زەڭبiرەك جانە بومبالاۋشى سامولەت جiبەرەدi. ال كوتەرiلiسشiلەر وزدەرiنiڭ قورعانىس بەكەتتەرiن تورعاي مەن قارساقبايدا ورناتادى. اقىرى، تە­كەتiرەس ايقاستا كوتەرiلiس­شi­لەردi جەڭە الماعان قىزىلدار ءساۋiر ايىنىڭ سوڭىندا ولاردى بەيبiت كەلiسiمگە كەلۋگە شاقىرادى. قىزىلدار جاعىنان ءالiبي جانگەلدين باستاعان ۇكiمەتتiك كوميسسيامەن كەزدەسۋگە كوتەرi­لiس­شiلەر تاراپىنان ج.بايىمبەتوۆ، د.قاراەۆ، ا.ايمەنوۆ قاراقۇمعا كەلەدi. ەلiن، جەرiن، مال-جانىن قورعاۋدا ەشتەڭەدەن قايمىقپاعان توپتىڭ بيلiككە قويعان تالاپتارى تومەندەگiشە بولادى:

1. زاڭسىز تاركiلەنگەن مالداردى حالىققا قايتارۋ.

2. ار بوستاندىعىن ساقتاۋ. مەشiتتەردi ەلگە قايتارۋ جانە ادامداردىڭ نانىم-سەنiمدەرiنە ارالاسپاۋ.

3. تاركiلەۋدi توقتاتاتىن دەكرەت شىعارىپ، ونىڭ ورىندالۋىن قاداعالاۋ.

4. كۇشتەپ قولحوزداستى­رۋدى توقتاتۋ.

5. اۋىل-ايماقتارداعى جاساندى «تاپتىق كۇرەس» جۇرگiزۋدi توقتاتۋ. سونداي-اق ەلدەگi iشكi ماسەلەلەردi شەشۋ تەتiگiن «وكiلدەردiڭ» ەمەس، اۋىل جينالىستارىنىڭ ەنشiسiنە بەرۋ.

6. سالىق سوماسى مال باسى سانىمەن ەسەپتەلiپ، مالشىلاردان نان سالىعىن الۋ تاجiريبەسiن دوعارۋ.

وسى تالاپتارى ورىندالعان جاعدايدا عانا كوتەرiلiسشiلەر قاقتىعىستى توقتاتاتىندىقتارىن ايتادى. ءالiبي جانگەلدين بارلىق كوتەرiلiسكە قاتىسقان­دار­عا امنيستيا جاريالاتۋعا ۋادە بەرەدi. وسىعان سەنگەن كوتە­رi­لiسشiلەر 1930 جىلدىڭ 30 ءساۋi­رiندە قارۋلارىن وتكiزە باستايدى. بiراق قىزىلدار وزدەرi بەرگەن ۋادەسiن ورىندامايدى. كو­تەرiلiسشiلەر 3-4 مامىردا قا­رۋلارىن تولىق وتكiزiپ بولعان شاقتا، وپگۋ وتريادى كوتە­رi­لiس­تiڭ جەتەكشiلەرi مەن بەلسەن­دiلەرiن تۇتقىنعا الادى. اڭىراعان اۋىلدار باياعى تاز قالپىنا ءتۇسiپ، كۇشتەپ قولحوزداستىرۋدىڭ قۇربانىنا اينالادى. جالپى، قازاقستاندا ساقتال­عان دەرەكتەردە «اداي كوتە­رiلiسi» كە­زiندە قىرىلعان قازاقتىڭ سانى كۇنi بۇگiنگە دەيiن انىقتالماعان.

قازاق تاريحىنداعى وسىنداي iرi كوتەرiلiستiڭ بiرi 1931 جىلدىڭ كوكتەمiن­دە ماڭعىشلاقتا بۇرق ەتەدi. كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ ساياساتىنا نارازىلىق تانىتقان وسى ايماقتىڭ تابىن، اداي رۋلارىنىڭ ادامدارى تۇرiكمەنستان، قارا­قال­پاق، تiپتi كاۆكازعا قاراي اۋادى. قا­زاقتاردى العان باعىتىنان توقتاتپاق بولعان اسكەرلەرمەن تابىن ماڭعىشلاق اۋدانىنىڭ 60 پايىزىن قامتىعان قارۋلى قاقتىعىس تۋىندايدى. كو­تە­رi­لiس­شiلەر فورت-الەكساندروۆتى الۋعا ارە­كەت جاساپ، كوپتەگەن اۋىلدىق كەڭەس­تەردi قيراتادى. كوتەرiلiستi باسۋعا وپگۋ وتريادتارى، ون ءۇش جاياۋ اسكەر پولكi جۇمىلدىرىلادى. وسى جىلدىڭ تامىز-قىركۇيەك ايلارىندا اداي، تابىن ساربازدارىنىڭ كوبi كەسكiلەسكەن شايقاستار كەزiندە وققا ۇشىپ، جۇزدەگەن كو­تەرiلiسشi تۇتقىنعا تۇسەدi. نارازى توپ­تىڭ ۇلكەن بiر بولiگi تۇرiكمەنستان، اۋ­عانستان، يران ەلدەرiنە كەتۋگە ءماجبۇر بولادى.

سونىمەن، 1929-1931 جىلداردا قا­زاق­ستاننىڭ ءارتۇرلi ايماقتارىندا بولعان كوتەرiلiستەر تۇگەلدەي جەڭiلiس تاپ­تى. بۇعان ەڭ باستى سەبەپ - حالىقتىڭ قارۋسىزدىعى مەن اسكەري تالاپقا ساي ۇيىمداستىرىلماعاندىعى ەدi. سونداي-اق كوتەرiلiس قارقىنىن قايتارۋعا اشارشىلىقتىڭ دا اسەرi بولدى. اش-جالاڭاش حالىق سوعىسۋعا قاۋقارسىز بولىپ، باس ساۋعالاپ شەتەل استى.

سايكەستiگi ءدۇدامال دەرەكتەرگە قاراعاندا، 1931-1932 جىلدارى قازاقستاننان 1 ملن.30 مىڭ ادام جەر اۋعان بولسا، ولاردىڭ نەبارى 414 مىڭى ەلiنە قايتا ورالدى. ال 616 مىڭ ادام كەرi قايتپاعان، 200 مىڭنان استامى قىتاي، موڭعوليا، اۋعانستان، يران جانە تۇركياعا كەتتi.

«وپگۋ» دەرەكتەرi بويىنشا، 1929 جىلى قازاقستاندا 350 مىڭ ادامنىڭ باسىن قۇراعان 31 كوتەرiلiسشiلەر وتريادى بولعان. دەموگرافيالىق اپاتتىڭ تاعى بiر كورiنiسi دەپ، وسى جىلدارداعى قازاق جاستارىنىڭ سان جاعىنان ازايۋىن ايتا كەتۋ كەرەك. ماسەلەن، 19 جاسقا تولماعان قازاق جاستارىنىڭ سانى 6,2 پايىز بولسا، 1939 جىلعى حالىق ساناعىندا بۇل كور­سەتكiش 2,7 پايىز تومەندەگەن. سونىمەن قاتار وسى ۋاقىتتاعى قازاقتىڭ ءوز جەرiندەگi ۇلەس سانى 1926-39 جىلدارى 20,7 پايىز ازايعان.

وكiنiشكە قاراي، ءالi كۇنگە دەيiن وسى جىلدارعى ناۋبەتتi كەشەندi زەرتتەۋ جونiندە مەملەكەتتiك باعدارلاما جاسالمادى. رەسەيدiڭ مۇراعاتتارىندا جاتقان كوپتەگەن قۇجاتتارعا وسى كۇنگە دەيiن قو­لىمىز جەتەر ەمەس. ەسەسiنە بiز استانا سالىپ جاتقان «الىپ» ەلمiز، بiزدi بۇتكiل دۇنيە ءجۇزi «بiلەدi». بiراق بiز ءوزiمiزدiڭ وسىدان ءجۇز جىلعا تولار-تولماس بۇرىن­عى تاريحىمىزدى بiلمەيمiز...

مەرۋەرت

حۋساينوۆا،

كوزكورگەن

«ۇكiمەت مالدى ورتاعا جيناپ، بارلىعىن ورتاق ەتiپ، كولحوزداستىرادى دەگەندi ەستiپ، اۋىلدىڭ ازاماتتارى نارازىلىقتارىن بiلدiرمەككە بەل بايلادىق. ءوز ورتامىزدان بوقماش دەگەن شالدى حان ەتiپ سايلادىق. ەكi مىڭنان استام ادام كادiمگi قوي قىرقاتىن قايشىنى ۇزىن تاياقتاردىڭ باسىنا سىممەن، جiپپەن بايلاپ، قو­لىمىزعا قارۋ ەتiپ الدىق. ونان وزگە اشا، وراق سياقتى «قارۋلاردان» باسقا شيتتi مىلتىق iلۋدە بiرەۋدە عانا كەزدەسەدi.

شەكتi جەرiنەن ۇيىمداسقان بiزدiڭ توپتى كوپ ۇزاماي-اق وپگۋ وتريادتارى تۇتقىنعا الدى. تۇتقىندالعانداردى تۇرمەگە قامادى. ول كەزدەگi تۇرمە - سىرتىنان بiرنەشە رەت ارقانمەن بايلاپ تاستالعان كادiمگi كيiز ءۇي. الدەن ۋاقىتتا اتتانداعان داۋىستار شىعىپ، سىرتتا ۋ-شۋ بولىپ كەتتi. وپگۋ ادامدارىمەن حالىق اراسىندا ورىن العان وسى قاقتىعىستا توگiلگەن قاندا ەسەپ جوق. تiرiدەي قولعا تۇسكەندەردi توعىتىپ، بiر كيiز ۇيگە قاماپ، سىرتىنان وت قويىپ، شىجعىرتا جاعىپ جاتتى. ال گۇرسiلدەي اتىلعان وققا ۇشقاندارى قانشاما. ونىڭ iشiندە شىرىلداي جىلاعان نارەستە دە بار، اڭىراعان انالار دا بار...

سارت-سۇرت قيمىلداعان الدەكiمدەر بiزدi قاماۋدان شىعارىپ، جاياۋلاتىپ الىپ كەتتi. قازiرگi ساعىز ستانتسياسىنان ءوتiپ، قۇلسارىعا قاراي ايدادى. جول بويى بiزدiڭ كوزiمiزشە ون-ون بەس ادامدى مىلتىقپەن جايراتىپ سالعانىن كورگەن سوڭ، بۇل ايداۋدان امان شىقپاسپىن دەپ ويلادىم. اتىراۋعا جەتكەندە توپتى ەكiگە ءبولiپ، بiز سوندا قالدىق. ال ەكiنشi توپتىڭ جاعدايى سول كۇيi بەلگiسiز بولىپ قالدى... مۇنان كەيiنگi قۋعىنداۋدىڭ قۇقايى مەن سان قيلى جاعدايلاردى ەسكە الۋدىڭ ءوزi جۇرەككە سالماق تۇسiرەدi. تەك سول كەزدەردەگi,ودان كەيiنگi قولدان جاسالعان سۇمدىق ساياساتتاردىڭ سالدارىنان قازاقتىڭ جازىقسىز توگiلگەن قانى وسى كۇنگە دەيiن كوز الدىمنان كەتپەيدi...».

جازۋشى قۇرال توقمىرزانىڭ «اداي» كوتەرiلiسiنە قاتىسقان قابىلان قالەكەنوۆتەن جازىپ العان دەرەكتەرiنەن.

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا» گازەءتى، № 26 (63) 30 ماۋسىم 2010 ج.