وسىدان تۋرا 45 جىل بۇرىن «قىز جىبەك» ءفيلمى ەكرانعا شىققان. بۇل تۋرالى «سوتسياليستىك قازاقستان» باسىلىمى 1971 جىلدىڭ 18 شىلدەسىندە №165 (13916) سانىندا «قىز جىبەك – ەكراندا» دەگەن تاقىرىپپەن ماقالا شىعارعان بولاتىن،-دەپ جازادى «egemen.kz» پورتالى.

«قىز جىبەك – ەكراندا»

مايدان دالاسى. ءار جەردە شەيىت بولعان ارىس ازاماتتار دەنەسى. مايرىلعان قىلىش، شورت سىنعان نايزا. قۇلىنداعى ءۇنى قۇراققا شىققان مەرتىككەن بەدەۋ، قۇلاق اسپاس مەڭىرەۋ دۇنيە. قاندى كول، ازالى الاڭ. ۇرىككەن ەل، ۇرەيلى بالا. قارالى قاتىن، قاجىعان قارت، قامالعان حالىق… بۇلار جاڭا عانا وتكەن قاندى شايقاس ءزىل-زالانىڭ كۋاسى. وسىعان ىلەسە «جەڭدىك» دەگەن ءبىراۋىز ءسوزدى ەستىگەن قىز جىبەك قۋانىشىندا شەك جوق. التىن القا بىلەزىك، كامار بەلبەۋ، ءىنجۋ ىلگەك، التىن سىرعا، بويىنداعى بار اسىلىن سۇيىنشىگە شاشىپ جان ۇشىرا شاۋىپ كەلەدى… قانشا اۋىر قازا بولعانمەن جەڭىستىڭ اتى جەڭىس. جەڭىس ءاردايىم قۋانىش، تەك ۇزاعىنان ءسۇيسىندىرسىن!

عابيت مۇسىرەپوۆ ستسەناريىن جازعان، سۇلتان حودجيكوۆ ەكرانعا شىعارعان «قىز جىبەك» كينو داستانى وسىلاي باستالادى.

البەتتە، حالىق مۇراسىنا قاي سۋرەتكەر بولماسىن، ول الدىمەن ءوز قوعامىنىڭ بۇگىنگى مۇددەسى مەن ەرتەڭگى مۇراتىنىڭ جارشىسى بولا تۇرا، ءوزى ءومىر كەشىپ وتىرعان ورتانىڭ وي-ساناسىنىڭ وكىلى، تاريحقا بۇگىنگى پاراسات بيىگىنەن، رۋحاني ءومىرىمىزدىڭ يگى تالابىنان قارايتىن زەردەلى زەرتتەۋشىسى، بايسالدى بارلاۋشىسى، ساق ساراپشىسى بولماق. سوندىقتان دا اۆتورلار بارشامىزعا بەلگىلى قيسسانىڭ جالاڭ قابات جەلىسىن قۋالاماي، ونداعى ازاماتتىق اۋەن، ەستەتيكالىق مۇرات، بەرەكە-بىرلىككە قۇشتارلىق، ار-ادىلەتتى تۋ تۇتقان حالىقتىق قاسيەتتەردىڭ فيلوسوفيالىق استارىن اشا، بىزگە «قىز-جىبەك» تۋعان توپىراقتىڭ تەگىن، زامانا تىنىس-تىرلىگىنىڭ الەۋمەتتىك ءارىن، تاريحي تۇرپاتىن، مۇڭ-مۇقتاج، سور-سىڭايىن نەگىزگى كەيىپكەرلەردىڭ تاعدىرىمەن بايلانىستىرا باياندايدى. ءبىز كورگەن «قىز-جىبەك» ءفيلمىنىڭ قۇندىلىعى دا، قۋانىش اكەلگەندىگى دە وسىندا جاتسا كەرەك.

بۇگىنگى قابىرعالى حالىقتاردىڭ ادەبي مۇراسى، ازاماتتىق تاريحىنا زەر سالساق، بىرلىك، ىنتىماق ءۇشىن نەبىر باتىر باعلانى، اياۋلى ارۋى، ارۋاقتى اقساقالى قۇربان بولعان. تاريحتان تالاي وگەيلىك كورگەن قازاق حالقى دا وسىنداي ءبىر كەر كەزەڭدى باسىنان وتكىزگەن.

ونداعى «سىيماي ەمەس، سىيىستىرماي» جۇرگەن كەسەلدىڭ ءبىرى – ۇرۋ تارتىسى. اعايىن اراسىنداعى التى باقان الاۋىزدىق. باۋىردان باقاستىق، جاقىننان ءجابىر شەككەن قور تىرلىك. «باقىتسىز ەلگە باسشى تابىلماي»، باتىر دەگەنى قاراقشىعا، اقساقال دەگەنى اياقشىعا اينالعان سەڭ سوققانداي سەرگەلدەڭ مەزگىل. شەرمەندە شەرلى شەجىرەسى. سىرتتان تورىعان جاۋ ءوز الدىنا، ىشتەگى لاڭنىڭ ءتۇرى وسى. باقساق، بارىنە مويىن ۇسىنا جۇرگەن حالىقتىڭ بويىندا قۇدىرەتتى سەس بار ەكەن. ارۋاعىن تاپتاتپاس ايدىن بار ەكەن. سول زاماننىڭ وزىندە قىرشىنىن جىر ەتە ءبىلىپتى. ارمانىن تۋ ەتە ءبىلىپتى. اتا-بابا قۇدىرەتىن دە ۇمىتپاپتى. ەندى، مىنە، ولاردىڭ ۇزىلمەگەن ءۇمىتى – بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ جەتكەن بيىگى ەكەن. وقيعانىڭ ءوربيتىن ءورىسى وسى.

رەجيسسەر سۇلتان حودجيكوۆتىڭ بۇدان بۇرىنعى ەڭبەكتەرىمەن دە قالىڭ قاۋىم ەكران ارقىلى تانىس. كەيبىرىندە «اتتەگەن-اي» ارالاسقانمەن كوز قۋانتىپ، كوڭىلگە ۇيالاعانى دا از ەمەس. ال «قىز-جىبەك» بولسا بۇل سۇلتاننىڭ بۇرىنعى شىعارمالارىنداعى ىزدەنىس-تولعانىس جولدارىنىڭ توعىسا كەلىپ، ءبىر ارناعا تۇسكەن شاعى سياقتى. سۇلتان «قىز-جىبەكتە» ارعى-بەرگى زامانداعى قازاق حالقىنىڭ تاريحىنا بايلانىستىرا شەجىرە دەرەكتەردى، عىلىمي ەڭبەكتەردى، ەتنوگرافيالىق، سالت-سانالىق، ادەت-عۇرىپتىق، الەۋمەتتىك قارىم-قاتىناسقا بايلانىستى جازبالاردى تەرەڭ زەرتتەگەن بىلىمدارلىعىن تانىتتى. «قىز-جىبەك» فيلمىندە تابيعات كورىنىسىنە كەيىپكەردىڭ كوڭىل-كۇيى كوزىمەن قاراۋ، ادام تاعدىرىن ورتامەن ولشەۋ – سۇلتاننىڭ بەرىك ۇستانعان ءادىسى. تابيعات – ادام – ورتا، وسى ۇشەۋىمەن كىندىكتەس بىرلىك تابا وتىرىپ، زامانا جايلى وي تولعاۋى بار.

…اناۋ كوكجيەكتى كومكەرە تارتقان ءسان ساليحالى كوش – ءداۋىر كوشى. بەرىرەكتە قىزىلدى-جاسىلدى سامساعان سان رەڭدى گۇلدەرمەن بەزەلگەن جومارت جەردىڭ شەكسىز تۇكتى كىلەمى. جەڭىس قۋانىشى، اتا مەكەنگە بەتتەگەن قۋانىشىنا ساي جۇرەككە تۇسكەن عاشىق ۇشقىنى تۇتانا باستاعان جىبەك شات-شادىمان قۇربىلارىنىڭ ورتاسىنان ورتتەن ۇزىلە قاشقان جالىنداي اندا-ساندا جالت-جۇلت ەتەدى. كوك جەلەكتى توبە، ۇكىلى شاتقال، جاراسىمدى ءازىل، جارقىن كۇلكىگە ايناكولدىڭ اققۋى قازى دا ءۇن قوسادى. بۇكىل تابيعات ادام قۋانىشىنىڭ كوشەمەتشىسىنە وسىلاي دا اينالادى ەكەن.

ەندى بىردە، كۇن جالاعان تاز توبەلەر، مىلقاۋ قيا، قىزعىلت جارتاستار، ازا كۇيىن شالعان جاياۋ جەل، جاۋلىعى جەلمەن الىسقان قارالى ايەلدەر، قارا جابۋلى تۇل اتتار… تاعى دا تابيعات، ادام، تاعدىر… وسىنداي ءبىرىن-ءبىرى وسىرە، تولىقتىرا وتىراتىن قات-قابات كورىنىستەر شىعارمانىڭ ءون بويىنا ءتان.

وسى تۇستا رەجيسسەر ويىمەن استارلاسىپ جاتقان وپەراتور ەڭبەگىن اتاي كەتكەن ءجون. رەسپۋبليكالىق سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى اسحات اشراپوۆ – تابيعات اسەرىنىڭ قۇپياسىن، كوركەم سۋرەتتىڭ قۇدىرەتىن ءجىتى اڭعاراتىن سەزىمتال جۇرەك، سەرگەك ويدىڭ سۋرەتكەرى. ول اكتەر جانىنىڭ ەموتسيالىق قۇبىلىسىنداعى ەڭ ءتيىمدى ساتتەردى تاۋىپ، قانداي كادر قاي قيمىلدا ۇتىمدى بولاتىنىن تامىرشىداي تانيدى. ونىڭ تابيعاتتاعى بوياۋ ۇيلەسىمدەرىن وقيعاعا، كەيىپكەر حالىنە ۇندەستىرۋىندە ءاردايىم شىنايى شەبەرلىك جاتادى.

ءفيلمنىڭ ۇلكەندى-كىشىلى رولدەرىن اتقارۋعا قازاق ونەرىنىڭ تالانتتى توبى قاتىسقانى ءمالىم. اۆتور ويىن، رەجيسسەر ماقساتىن ورىنداۋدا اكتەرلەردىڭ كوپ ىزدەنگەندىكتەرى بايقالادى. وقيعاداعى ورنىنا ساي مىنەز-قۇلىق، پيعىلدىڭ ءوز كەيىپكەرلەرىنىڭ بويىنا لايىق بوياۋلارىن تاۋىپ، ارقايسىسى دارا تۇلعا جاساعان.

اڭعارعانى مول، ايتارى كوپ، بىراق قاۋىمداسارى جوق كەنەنباي قوجابەكوۆتىڭ پۇشايمان سىرلىبايى، ارمانى كوپ تە، دارمەنى جوق، قوبىزبەن بەبەۋ قاققان نوعايباەۆتىڭ قارشىعاسى، جىلقىنىڭ تۇياعىن ساناپ، قۇلاعىنان ارعىنى كورمەيتىن كاۋكەن كەنجەتاەۆتىڭ بەزبۇيرەك بازاربايى – ۇشەۋى ءۇش ۇداي جاتقان وبرازدار. شالت اقىن، شاپ بەرمە ءازىلدىڭ شەبەرى شەگەنى ءانۋار مولدابەكوۆ وتتى كوز، ويناقى مىنەز، قارشىعا قيمىلىمەن ءسۇيسىندىردى.

سول ورتانىڭ بۇلىگى بەكەجان وبرازىن جاساۋدا ءاسانالى ءاشىموۆ ءوز ونەرىنىڭ جاڭا بەتىن اشتى. بۇعان دەيىنگى ويناعان رولدەرىمەن سالىستىرعاندا بەكەجان قاي جاعىنان بولسا دا ءاسانالىنىڭ اكتەرلىك امپۋلۋاسىنا جات، جامباسىنا كەلمەس شالعاي ءتارىزدى ەدى. ال اكتەر تالانتى، قىزعانىشىنان قوماعايلىعى، سەزىمىنەن سەكەمشىلدىگى، باتىرلىعىنان باقاستىعى باسىم، جالعان نامىس، جاداعاي سەرتتىڭ ايلالى ارامزاسىن حالىق ۇعىمىنداعى قاندى قاراقشىلىق قالپىنا اپاردى.

شىعارمانىڭ بار بىتىمىندە اۆتورلار، اسىرەسە، قىز-جىبەك پەن تولەگەن وبرازىنا قيسساداعى جەلىستى ساقتاي وتىرىپ، ۇلكەن ازاماتتىق جۇك، الەۋمەتتىك استار بەرگەن. تولەگەن «عاشىقتىڭ جولى ءبىر باسقانىڭ» جولىن قۋماسا، قىز-جىبەك «بەتىمە توزاڭ تيەر دەپ» وڭ جاقتا جىگىت تاڭداپ وتىرعان بايدىڭ ارۋى ەمەس. جاسىنان داۋ-دامايلى جالا-جانجالدى، قىرقىسىپ-تارتىسۋدىڭ نەشە الۋانىن كورىپ وسكەن كوزى اشىقع كوڭىلى سارا حالىقتىڭ قىزى. سوندىقتان دا ول تەك قانا عاشىقتىقتىڭ وڭاشا قىزىعىن ويلاعان جوق، تاتۋلىقتىڭ ۇيىتقىسىن ساقتاۋ ءۇشىن ءوز باسىن بايگەگە دە تىكتى. تولەگەنگە قوسىلۋدان كورى ەل ىنتىماعىنا دانەكەر بولۋدى جوعارى سانايدى. ەگەستى توقتاتىپ جەبە تاڭداۋدىڭ سىرى وسىندا جاتىر. جىبەك بولمىسىن جان-تانىمەن ۇعىنعان جاس اكتريسا مەرۋەرت وتەكەشەۆانىڭ تۇڭعىش قادامى ءساتتى بولعانىندا داۋ جوق. سول زامان قىزىنا ءتان يبا-ءىلتيپات، بيازى مىنەز، جايدارى قىلىق تابۋ – كوپ ىزدەنۋدىڭ ناتيجەسى. انە، كوز بايلاۋلى، قولدا جەبە، قيىن اسۋ، قىل كوپىر. اتتاي تۋلاعان جۇرەك. ءدىرىل قاققان شوق ەرىن، جىبەكتىڭ ءوزى تاڭداعان تۇساۋ – ونى كەسەتىن تەك تاعدىر عانا. جۇمباق تاۋەكەل… شۇكىر، بۇلت تورلاعان ءۇمىت كۇنى قايتا شىقتى… قىز-جىبەكتىڭ سىرتقى سىمباتىنا سۇيسىنە وتىرىپ، پاك جۇرەكتىڭ الاۋلاعان قۋانىشىنا، اڭساي كۇتكەن مۇڭىنا، قان قازاداعى قاسىرەت زارىنا بىرگە كۇيىنەسىڭ.

بارشامىز جاستان قانىق «قىز-جىبەك» وپەراسىنداعى كۇيلەردەن وزگەشە، وزىنشە تىڭ جول تارتقان كومپوزيتور نۇرعيسا تىلەنديەۆ ەڭبەگى بۇل شىعارمانىڭ جۇرەك ءلۇپىلى تارىزدەس. نۇرعيسا وقيعا داۋىرىنە ساي سىرلى سازدار تاپقان. كەيىپكەر كوڭىل كۇيلەرى بىلاي تۇرسىن، دومبىرادان باستاپ، ارقيلى وركەستر، حورعا دەيىن قوسىلعان نۇرعيسا مۋزىكالارىنان تابيعاتقا جان ءبىتىپ، كەي ساتتە كوپ كۇرسىنىپ، تاۋ تەڭسەلگەندەي اسەرلەر پايدا بولادى.

فيلم اجارىن نۇرلاندىرىپ، كوز قۋانتىپ تۇرعان – تالانتتى سۋرەتشى گۇلفايرۋز ىسمايىلوۆانىڭ قولىنان شىققان ۇلگىلەر. كيىم-كەشەكتىڭ نەبىر تاماشا پىشىمدەرى، ساۋىت-سايمان، ەر-تۇرماننىڭ ءارتۇرلى اشەكەي بەدەرى، ءۇي جابدىقتارىنىڭ ويۋ-ورنەكتەرى قانىگى شەبەردىڭ حالىق ونەرىن تەرەڭ بىلەتىندىگىمەن بىرگە وعان دەگەن زور ماحاببات، نازىك تالعامىن سەزدىرەدى.

ءبىزدىڭ اڭگىمە ەتىپ وتىرعانىمىز – ءفيلمنىڭ قازاقشاسى. «كۇندە دە مەڭ بار دەگەندەي»، ورىسشا نۇسقاسىن جاساردا ەكى جايدى ەسكەرسە ەكەن دەيمىز. ءبىرىنشى، ەرسىلى-قارسىلى شابىستىڭ شامادان تىس مولدىعى، تابيعات كورىنىستەرىندەگى ۇتىمدى-اۋ دەگەنىن ءار راكۋرستان كورسەتە بەرۋ شىعارمانىڭ درامالىق بۋىنىن بوساتىپ، دامۋىن السىرەتەدى. ەكىنشى، و باستان ەپيكالىق ارنامەن كەلە جاتقان ءفيلمنىڭ فينالى تىم قوراش، جەڭىل. وسى جاعىن اۆتورلار ءالى دە ويلانا تۇسسە دەگەن تىلەك بار.

سونىمەن، «قازاقفيلم» ستۋدياسىنىڭ تالانتتى توبىنىڭ «قىز جىبەك» ارقىلى ەپيكالىق قۇلاشى كورىنەدى. فيلم تاعدىرى، بۇكىل ادامزات تاعدىرى بىرلىك پەن ىنتىماقتا دەسە، بۇل – ادام بالاسىنىڭ كوممۋنيزمگە دەيىن اۋزىنان تۇسپەس ۇرانى. ونىڭ ۇستىنە بۇل فيلم يدەولوگيالىق مايدانداعى «سوۆەت حالىقتارىنىڭ ءوزىنىڭ وتكەن تاريحىن بايانداۋعا حاقى جوق» دەيتىن بۋرجۋازيالىق ساۋەگەيلەرگە سويىل بولىپ تيەرىنە كامىل سەنەمىز.

قالتاي مۇقامەتجانوۆ
دراماتۋرگ

Abai.kz