قۇقىقتىق مەملەكەت قۇرىپ جاتىرمىز دەپ ويلاۋشى ەدىم. كوڭىلىم كوكتە ەكەن. جاڭاوزەننەن كەيىنگى جىلدارى جەرباۋىرلاپ قالدى. قاناتىنان قايىرىلىپ...

كەيىنگى كۇندەرى كوشەدەگى جۇرگىنشىدەن ساقشىلار سانى كوبەيدى. اناعۇرلىم. قاراعۇرىم. بۇلار ءبىزدى قورعاپ ءجۇر مە؟ كىمنەن؟ الدە باسقالاردى بىزدەن قورعاپ ءجۇر مە؟ ولارى كىم؟ بىزدەن نە قاۋىپ؟..

ءبىراز كۇن بۇرىن ءبىراز جۇرتتى قاماپ تاستادى. ىشىندە كارى دە، جاس تا بار. كەشە دە ءبىراز جۇرتتى ۇستاپ اكەتىپ، ءبىراز اۋرەلەپ بارىپ بوساتىپ جاتتى. ىشىندە كارى دە، جاس تا بار. نە بولسا دا - جاقسىلىق نىشانى ەمەس.

شىنىندا دا، قۇقىقتىق ەل بولۋ - ارمانعا، ال ارمان - ساعىمعا اينالعانى ما؟ بيلىك ءوز حالقىنان ولەردەي قورقاتىن بولعانى عوي؟ نەگە قورقادى؟ سونشالىق قورقاتىنداي نەندەي كىناسى، قانداي قىلمىسى بار ەدى؟ ءوز قۇلقىنىن كوبىرەك ويلاپ، كوبىرەك قىلعىتىپ قويدى ما؟ سودان ۇيقىلارى بۇزىلعان شىعار؟ تىشقانشىلاپ تىققانىنان ەمەس، قازبا قازىنانى تۇگىمەن-بۇگىمەن جۇتىپ، ميلليون-ميللياردتاپ اساعانىنان ايرىلىپ قالۋدان قورقاتىن شىعار. ءالى بويىنا ءسىڭىرىپ بولعان جوق قوي... «يت تە سۇيەكتى ارتىنا قاراپ جۇتادى» دەۋشى ەدى. سونى ەسكەرمەگەن-اۋ...

ءسويتىپ، وزدەرى تويسا دا كوزدەرى تويماي، اراندارى اشىلىپ، ەلىن اشىقتىرىپ الدى ما؟ «اش ادام ۇرىسقاق، اۋرۋ ادام تىرىسقاق» دەگەن ماتەلدى دە بىلەتىن بولعانى عوي؟..

سابيدەي حالىق ەمشەك سۇراپ، بۇلقىنىپ، جىلاي باستاسا قايتپەك كەرەك؟ ەمشەكتىڭ بىرەۋىن وزدەرى ەمىپ وتىر، ال... «ەكىنشىسىن سۇتىمەن قوسا سىرتقا ەندى ساتايىق دەپ وتىرعاندا... جۇرتتىڭ بۇلارى نەسى؟ ساتپاسا بولمايدى عوي؟ وزدەرىنىڭ قامى ءۇشىن ەمەس پە؟.. نەگە تۇسىنبەيدى؟ و زاماندا بۇ زامان، «الاڭعا شىعامىنى» قالاي؟ حالىق ءبۇيتىپ جۇيكەگە تيگەنىن قويسىن. تايراڭداماسىن. الاڭ ول – اۋلەكىنىڭ اكەسىنىڭ ءۇيى ەمەس. ايتپەسە... جاڭاوزەندى ۇمىتايىن دەگەن ەكەن بۇلار...» -دەيتىن سىڭايلى...

مەنىڭ «قارا پيما» دەگەن پوەمامدا ماسكۇنەم اكە ۇيىندەگى بار مۇلكىن اراققا ساتىپ، اقىرىندا بالاسىنىڭ قارا پيماسىنا كوزى تۇسەتىن ەدى عوي. ءبىزدىڭ بيلىك تە قازىنانىڭ ءبارىن شەتەلگە ساتىپ بولعان بولار، ەندىگى قالعان قاسيەتتى قارا جەرگە كوزدەرى ءتۇستى. پوەماداعى ماسكۇنەم اكە بالاسىن ەكى اياقسىز مۇگەدەك ەتۋشى ەدى، مىنا قايىرىمسىز بەتسىزدەر (كەشىرىڭىزدەر، اۋزىما «باسسىزدار» دەگەن ءسوز ءتۇسىپ ەدى، ارەڭ ىركىپ قالدىم) ءوز حالقىن مۇگەدەك قۇلعا اينالدىرايىن دەدى مە؟ «اكە، ماعان ەندىگى جەردە پيماڭنىڭ كەرەگى جوق» دەيتىن ەدى عوي مۇگەدەك ۇل. قۇلعا جەردىڭ كەرەگى نە دەپ جۇرمەسىن. قۇداي بەتىن ءارى قىلسىن!

سوناۋ ءبىر جىلى ءدام تارتىپ، رەسەيدىڭ ۋليانوۆسك قالاسىندا بولدىم. كادىمگى سيمبيرسك، پرولەتاريات كوسەمى تۋعان جەردە ءبىر تۇنەپ شىققان قوناقۇيدىڭ ءىشى-سىرتىنان ءبىزدىڭ قوشقارمۇيىز ويۋ-ورنەكتەردى كورىپ تاڭ-تاماشا قالدىم. سۇراستىرىپ بىلسەم، باشقۇرت حالقىنىڭ ورنەكتەرى ەكەن. سويتسەم، بۇل - رەسەيگە ءوتىپ كەتكەن باشقۇرت جەرى بولىپ شىقتى. بۇرىن باشقۇرتستان جەرى قازاقستانمەن شەكتەسىپ جاتقان ىرگەلى ەل ەدى. بۇل كۇندە رەسەيدىڭ ىشىندەگى الاقانداي ارالعا اينالدى. سەبەپ؟ ونىڭ سەبەبىن ءبىلۋ ءۇشىن لەۆ تولستويدىڭ «ادامعا قانشا جەر كەرەك» دەيتىن اڭگىمەسىن وقىساڭىز كوپ نارسەگە كوزىڭىز اشىلادى. وندا پاحوم دەيتىن ورىس مۇجىعى كەڭقولتىق اڭقاۋ باشقۇرتتاردى شاي-قانت، جىلتىراق شاپان، تارتۋ-تارالعىمەن ءماز قىلىپ، الداپ-سۋلاپ، كەڭ بايتاق جايىلىمدىق جەرلەرىن قالاي سۋ-تەگىنگە ساتىپ العانىن جازعان. ءسويتىپ، اتامەكەن جەرىن ساتقان باشقۇرتتىڭ بۇگىنگى ءحالىن كىسى قىزىعارلىق دەپ ايتا الامىز با؟ بۇل – بىزگە ساباق بولارلىق تاريحي قاتەلىك.

الەم تاريحىندا مۇنداي مىسالدار جەتەرلىك. اراب جەرىن بولشەكتەپ ساتىپ الىپ، ءوز مەملەكەتىن قۇرعان ءيزرايلدىڭ جەرگىلىكتى پالەستينالىقتاردى اتامەكەنىنەن ىعىستىراعانىمەن قويماي، تىزە باتىرىپ وتىرعانىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى؟

ال، قىتايدىڭ جىمىسقى ساياساتى مەن جىمسىما باسقىنشىلىعىن كىم بىلمەيدى؟ سونى كورە-بىلە تۇرا قاقپامىز بەن قۇشاعىمىزدى ايقارا اشىپ، بار مۇنايىمىزدى سولاردىڭ قۇزىرىنا تاپسىرىپ، قايتا-قايتا ميللياردتاپ نەسيە الىپ، قارىزعا بەلشەدەن باتۋىمىز – بوداندىققا اپاراتىن تىكە جولعا ءتۇسۋىمىز ەمەس پە؟ وعان قوسا قىتايمەن بىرلەسكەن ەركىن ەكونوميكالىق ايماق اشۋ دا ويىمىزدا بار. ءوز جەرىمىزدە. قاۋپىمىزدى بىردەن ايتايىق، بۇل - وڭعان جوبا ەمەس. ول ايماققا بۇگىن قانشا جەر بولسەك، ەرتەڭ سونشا جەردەن ايىرىلاتىنىمىزدى ويعا تۇيە بەرىڭىز!

كەزىندە شەكارالىق اۋدانداردى تاراتۋ - ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ ۇلكەن قاتەلىگى بولدى. ينفراسترۋكتۋرالارىنان ايرىلعان تارباعاتاي (اقجار), مارقاكول، كاتونقاراعاي، نارىنقول، ماقانشى، قاپال، ۇيگەنتاس ت.ب. شەكارالىق اۋدانداردىڭ قىزمەتسىز، جۇمىسسىز قالعان ەل-جۇرتى جاقىن قالالارعا قوپارىلا كوشىپ، ەلدى مەكەندەر جەتىمسىرەپ، قوڭىلتاقسىپ قالدى. مىسال رەتىندە، قازاقتىڭ شۆەيتسارياسى اتانعان شىعىستاعى عاجايىپ تابيعاتى بار كاتونقاراعاي اۋدانىنىڭ حالقىنىڭ بۇل كۇندە 50 پايىزعا ازايعانىن ايتسام دا بولار ەدى دەپ ويلايمىن. گەوساياسي جانە ۇلتتىق، مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك تۇرعىسىنان العاندا كەشىرىلمەس بۇل كەمشىلىكتى تەزىرەك تۇزەتۋ قاجەت!

ويتكەنى، ءبىزدىڭ شەكارالىق اۋداندار وسىلاي قاڭىراپ، بوساپ جاتقاندا -شەكارانىڭ ارعى بەتىندەگى قازاقتار تۇراتىن ەلدى مەكەندەردى ىشكى قىتايدان اكەلىنگەن حانزۋ ۇلتىمەن جىلدان-جىلعا نىعاپ، تولتىرىپ جاتىر! كوشىپ كەلىپ ورنىعىپ جاتقاندار نەگىزىنەن اسكەري قۇرىلىسشىلار. ول جەرلەردە قازاق مەكتەپتەرى جابىلۋدا. ەرتىس پەن ىلەنىڭ سۋىن بۇرىپ اكەتىپ جاتقانى بولەك اڭگىمە! وسىنىڭ ءبارىن كورىپ-ءبىلىپ وتىرىپ، شىمىرىكپەي ميللياردتاپ قارىز الىپ، مىزباقپاي جەر بەرۋگە ۇمتىلۋ ءۇشىن اسقان «پاتريوت» بولۋدىڭ قاجەتى بار ما؟!

ال سول قىتاي جاقىندا تاجىكستانعا نەگە اسكەري دوق كورسەتتى؟ سول تاجىكستاننىڭ ورنىندا ەرتەڭ ءبىز بولماۋىمىزعا كىم كەپىل؟ وزبەكستانعا ءوتىپ كەتكەن ءمىرزاشول مەن بوستاندىق، شارباق، ت.ب. اۋدانداردىڭ تاعدىرىن ۇمىتۋعا بولا ما؟

ال سوزاق اۋدانىنىڭ اۋماعىندا رەسەيدىڭ قۇزىرىنا بەرىلگەن ۋران وندىرىستەرىنىڭ ەكولوگيالىق احۋالى تۋرالى دابىل قاعارلىق وقيعالار ورىن الۋدا. الەۋمەتتىك جەلىدە جاريالانعان: «مال ىزدەپ تۇزگە شىققان اۋىل تۇرعىنىنىڭ جولداعى شۇقاناققا سۇعىپ العان اياعى كيسلوتاعا كۇيىپ، مۇگەدەك بولىپ قالدى. ول - ۋراندى كومەتىن قىشقىل ەكەن» دەگەن اڭگىمە تەگىن ايتىلماعان. ويتكەنى، بۇل – شەتەلدىكتەرگە جالعا بەرىلگەن ءوز جەرىمىزدە بولعان وقيعا.

سول وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ ءشاۋىلدىر اۋدانىنىڭ قىرۋار جەرى اراب شەيحتەرىنە كوپ جىلعا جالعا بەرىلگەنى دە قانشاما جىل بويى ايتىلىپ، جازىلىپ كەلە جاتىر. ارنايى بارعان جۋرناليستەردىڭ ءوزى تەمىر توردان ارى جولاي الماي قويدى.

جازۋشى دۋلات يسابەكوۆ اعامىز جاقىندا باق-تاردا جاريالانعان سۇحباتىندا: مينيستر «...ەربولات دوساەۆتىڭ “1 ملن. 700 مىڭ گەكتار جەر ساتىلادى، ودان 2 ملرد. اقشا تۇسەدi, سونىمەن بيۋدجەتتiڭ جىرتىعىن جامايمىز” دەگەن سوزiنەن كەيiن جۇرت ءدۇر سiلكiندi. ونى ءوزiمiز دە كوزiمiزبەن كورiپ، قۇلاعىمىزبەن ەستiدiك»،- دەيدى. قۇداي-اۋ، سوندا ىقىلىم زامانداردان بەرى قانشاما عاسىرلار بويى وسى ۇلان-بايتاق جەردى قورعاپ وتكەن كۇللى اتا-بابالارىمىزدىڭ داريا بوپ توگىلگەن قاسيەتتى قانى مەن وسيەتتى ومىرلەرىنىڭ تاريحي وتەۋىن تەڭگەمەن ەسەپتەگەنى مە؟ بۇل قارجىنى دا جەپ العاننان سوڭ نەسىن ساتار ەكەن؟

دۋلات اعا ءوز سۇحباتىندا جۇرتتى الاڭعا يتەرمەلەيتىن باستى سەبەپتەردى تايعا تاڭبا باسقانداي ەتىپ، انىق ايتىپ بەردى. مۇنىڭ ىشىندە جەرىمىزدىڭ مۇناي-گاز، ۋران، مىس، ت.ب. قازبا بايلىقتارىنىڭ يگىلىگىن ات توبەلىندەي الپاۋىتتار (ىشىندە شەتەلدىكتەر از ەمەس) عانا كورىپ، قارا حالىققا تۇك تامباۋى، ەلىمىزدىڭ كەدەندىك وداقتىڭ كەپىلدىگىندە قالىپ، رەسەيگە باعىتتالعان باتىستىق شەكتەۋلەر مەن سانكتسيالاردان ءبىزدىڭ قاراداي زيان شەگۋىمىز، تەڭگەنىڭ قۇلدىراۋى، باعانىڭ ءوسۋى، ايلىقتىڭ، وتەماقىلار مەن زەينەتاقىنىڭ ماردىمسىزدىعى، جۇمىسسىزدىق، ءبىلىم سالاسىنداعى جويداسىز ەكسپەريمەنت-رەفورمالار، ت.ب. ورشىگەن الەۋمەتتىك ماسەلەلەر از ەمەس. جەرىمىز - باي، ەلىمىز – كەدەي. نەگە؟ قازاق ءۇشىن بۇل - عاسىر سۇراعىنا اينالدى. وسىنىڭ ءبارى جىلدان-جىلعا قوردالانىپ كەلىپ، ەل-جۇرتتىڭ جۇيكەسىنە تيۋدە. جەر ماسەلەسى تەزىرەك شەشىلمەسە - حالىق پەن بيلىكتىڭ اراسى ۋشىعا بەرەدى. جەردى ساتۋدى دا، شەتەلدىكتەرگە جالعا بەرۋدى دە كوپ سوزبالاقتاماي توقتاتۋ كەرەك. موراتوري – ەلگە تۇپكىلىكتى شەشىم ەمەس، ۋاقىتشا الدارقاتۋ سياقتى سەزىلىپ وتىر. بۇل – ايدان انىق كورىنە باستادى. ال مۇنداي شيەلەنىس سوڭى قازىرگى جۇيەنىڭ حالىقارالىق بەدەلىنە وشپەس نۇقسان كەلتىرەتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى.

ءبىزدىڭ قوعامنىڭ باستى دەرتتەرىنىڭ ىشىندە سىبايلاس جەمقورلىققا جول اشاتىن ديلبەرتيزم مەن نەپوتيزمدى ايتپاي كەتۋگە بولمايدى.

كەزىندە «اباي.كز» پورتالىنا بەرگەن، سوندا از كۇن تۇرىپ، ءوشىرىلىپ كەتكەن سۇحباتىما سىلتەمە جاسايىن:

«كىمنەن تاياق جەگەندەي ءبىزدىڭ قازاق بالاسى، الدىرىپ جۇرگەن دۇشپانعا ءوز-ءوزىنىڭ الاسى» دەگەن بۇرىنعىدان قالعان اتالى سوزدە اششى شىندىق جاتىر! الاۋىزدىق پەن الا-قۇلالىق، تىلدىك جانە دىندىك قايشىلىقتاردىڭ ءبارى دە جۇيەسىزدىكتەن، بىلىكسىزدىكتەن، بىلىمسىزدىك پەن دۇمشەلىكتەن شىعىپ وتىر. سوندىقتان قوعامنىڭ، اسىرەسە جاس بۋىننىڭ ساۋاتتىلىق دەڭگەيىن قازىرگىدەن اناعۇرلىم ارتتىرۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. ال ونى ارتتىراتىن وقۋلىقتار ساۋاتسىز قولدان شىقسا نە ايتار ەدىڭ؟

بىزدە كەيدە بايلانىسشى ينجەنەر مادەنيەت سالاسىن باسقارا كەتەدى، ەسەپشى دەنساۋلىق سالاسىن شىرق ۇيىرمەك بولادى، تسيركتەن شىققان ادام سىرتقى ساياساتتىڭ تىزگىنىن ۇستاپ وتىرىپ، ىشكى ساياساتقا ارالاسا بەرەدى، بۇلاردىڭ ءبارىن گينەكولوگ-گەنەرال باسقارماق بولادى. ءبارى دە ءتۇرلى عىلىمداردىڭ دوكتورلىق دارەجەلەرىن قاتتاپ قالتاعا باسىپ العان.

سوندىقتان دا، قۇم باسقان اراب شولىنەن اكەلە جاتقان كەمەلەرىمىز جاعالاۋىمىزعا جەتە الماي سۋعا باتىپ كەتەدى، كورشى ەلدەن ساتىپ العان پويىزدارىمىز رەلسكە ساي كەلمەي، ۆاگوندارى ۋلى بولىپ شىعىپ، تەمىر-تەرسەككە لاقتىرىلادى، دارىگەرلەرىمىز شيەتتەي بالالاردى شىرىلداتىپ، ءوز قولدارىمەن سپيد ەگىپ بەرەدى، شەتەلدەن قىرۋار قارجىعا اكەلگەن الپاۋىت سيىرلارىمىز... پىشاققا دا ىلىكپەي ورتەلەدى... شەكسىز شىعىن... ىسىراپشىلدىق... وعان قىلىمىز قيسايا ما، باي ەلمىز، ءبارى دە ورنىنا كەلەدى... ۇمىتىلادى... دەپ ءجۇرىپ، «كالوشقا» قالاي وتىرعانىمىزدى بىلمەي قالدىق. سول «كالوشتان» «شەتەلدەردەن قارىز الىپ قۇتىلۋ» دەگەن سيقىرلى جوبا ۋاقىتشا قۇتقارىپ تۇرعانداي.

باي ەلمىز، مۇنايىمىز، گازىمىز، ۋرانىمىز، التىن-كۇمىس، مىسىمىز،تەمىر-كومىرىمىز كوپ دەپ كوپىرەمىز، سولاردىڭ قىزىعىن كورىپ جاتقان قازاق جوق. تىم بولماسا تىزگىنىن ۇستاپ وتىرعان ءبىر قانداسىڭ بار ما؟» دەگەن ەدىم.

قازاقستان بۇكىل دۇنيە جۇزىندە التىننان 8-ورىن، مۇنايدان 7-ورىن، كومىر مەن فوسفوردان 6-ورىن،تەمىر مەن كوبالتتان 5-ورىن، مىستان 3-ورىن، ۋران مەن كۇمىستەن، مارگانەتستەن 2-ورىن، تسينك، قورعاسىن مەن حروم، باريدتەن 1-ورىن الادى دەپ ماقتانامىز. وسىنداي بايلىعىمىز بولا تۇرىپ، بۇكىل ەلىمىز بولىپ 155 ملرد. دوللار قارىزعا باتقانىمىزدى كەلەشەك ۇرپاققا قالاي تۇسىندىرەمىز؟

كەشىرىڭىزدەر، بۇل ماعان كلاسسيك جازۋشىمىز ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆتىڭ «قان مەن تەر» شىعارماسىنداعى ولمەس كەيىپكەرى سۋدىر احمەتتىڭ ءبىر بورەنەدەن الدىمەن كەلى-كەلساپ شاپپاق بولىپ، ونى شىعارا الماعاننان سوڭ، استاۋ شابۋعا اۋىسىپ، ونى دا وقساتا الماي، اياعىندا قيسىق قاسىق جونىپ شىعارعانىنداي «شەبەرلىك» بولىپ كورىنەدى. بورەنەدەن قاسىققا دەيىنگى ەسىل ەڭبەكتى ەسكەرەر كىم بار؟

ديلبەرتيزمگە تاعى ءبىر سوعايىق:

«قىزمەتتىڭ جالىنا جارماسقانداردىڭ ءبارى شەتىنەن ءوزىن بەساسپاپ سانايدى، «قولىمنان كەلمەيدى-اۋ، ماماندىعىم سايكەسپەيدى-اۋ» دەگەن ءبىر شىركىن بولساشى! قايدا وتىرعىزساڭ - سوندا قىبىرلاپ، جىبىرلاپ جۇمىس ىستەي بەرەدى. سۋىرىپ اپ سۋعا سال، جۇلىپ الىپ جەرگە ەك، ويعا وتىرعىز، قىرعا شىعار: وعان قۇم با، تاس پا، تۇز با، سور ما، قارا توپىراق پا - ءبارىبىر، ونە بەرەدى، وسە بەرەدى. تەك، وڭعان جەمىس بەرمەيدى. ءتۇبىن قىرقىپ تاستاساڭ - باس جاعىنان دا تامىرلانا بەرەتىن ارامشوپتەن اينىمايدى. جۇيەسىزدىك پەن بىلىكسىزدىك دەپ وتىرعانىم وسى. مۇنى قازىرگى ساياسي تىلدە «ديلبەرتيزم» دەيدى. كاريكاتۋريست سكوتت ادامستىڭ كوميكستەرىندەگى ديلبەرت دەيتىن ءوزىن بەساسپاپ سانايتىن پىسىق، اپەندى كەڭسە كەيىپكەرىنە قاتىستى شىققان تەرمين. كەڭسە تىلىندە ءتىپتى «ديلبەرتتەنۋ» دەگەن ەتىستىك پايدا بولىپتى. بىزدە وسى ديلبەرتيزم ىندەتى جۇقپاعان سالا جوق. مۇنداي تاعايىنداۋلار - تەك ءبىزدىڭ مەملەكەتتە عانا ىسكە اسۋى مۇمكىن كەرەعارلىقتار. كەزىندە ء«بىز - ديلبەرتتەر ەلىمىز» دەگەن ءسوزدى ايتقان مەن ەمەس، كادىمگى ەكس-بانكير مارچەنكو. بىراق، گريشانىڭ ديلبەرتتەر دەپ وتىرعانى تاڭەرتەڭ - قارجى، تۇستە - استىق، كەشكە - بالەت تۋرالى جازاتىن، بىراق سونىڭ ۇشەۋىنىڭ دە مانىنە ءتۇسىنىپ، بويلاي بەرمەيتىن امبەباپ شالاعاي جۋرناليستەر تۋرالى بولاتىن. ال مەن بار بولعانى ول قوزعاعان تاقىرىپتى ارى قاراي دامىتا قاراستىرىپ وتىرمىن.

تۇتقالى، قۇزىرلى ورىنداردا كورىنبەيتىن كرانمەن الدەقايدان كوتەرىلىپ كەلىپ، كەز-كەلگەن بوساعان ورىنتاققا قونجيا قالاتىن قولدىاياقتى ەر-ازاماتتار كوبەيىپ كەلەدى. ولاردىڭ قولىنان كەلمەيتىنى جوق-مىس: وت تا جاعىپ، ەگىن دە سالىپ، مال دا باعىپ، كىلەم دە قاعىپ، ءۇي دە سالىپ، كەن دە قازىپ، مينيسترلىك، وبلىستى دا باسقارىپ، ءتىپتى قاجەت بولىپ قالسا بالا دا تاۋىپ جىبەرەتىن تۇرلەرى بار.

ەڭ باستىسى، كوپ ءتىل بىلەدى، تەك قازاق تىلىنەن باسقاسىن.

ەڭ باستىسى، اتقارمايتىن جۇمىسى جوق، تەك ۇلت شارۋاسىنان باسقاسىن. قازاقستاندا جيىرما بەس جىلدا قالىپتاسقان كادر ساياساتى وسىنداي.

وسىلاردى كورىپ وتىرىپ، «قازاق كوشىن كىم توقتاتتى؟» دەپ اڭىرايامىز.

وسىلاردى كورىپ وتىرىپ، ء«دىنىمىزدىڭ دىڭگەگى نەگە سولقىلدادى؟» دەپ تاڭىرقايمىز.

بىزدە اكىمدەر مەن مينيسترلەردى تاسقاياقتاي قاعىستىرىپ-اۋىستىرىپ جاتادى، ءبىرىنىڭ باستاعان ءىسىن ەكىنشىسى جالعاۋ دەگەن جوق، جاڭا تاعايىندالعان باسشى بۇرىنعى باسشىنىڭ قولعا العان ءىسىن جالعاستىرىپ، اياقتاپ شىقتى دەگەندى ەستىگەنىڭ بار ما؟ كەرىسىنشە، جاڭا باسشى ءوزىن سۇمدىق رەفورماتور رەتىندە كورسەتۋ ءۇشىن، بۇرىنعى ارىپتەسىنىڭ ءبىتىرىپ ۇلگىرمەگەن جۇمىسىن اياقتاماي-اق، كومە سالىپ، كەلە-سالا ءوزىنىڭ جاڭا جوباسىنا كىرىسەدى. بۇل دا بيلىكتەگى جۇيەسىزدىكتىڭ ايعاعى، ساباقتاستىقتىڭ جەتىسپەيتىندىگىنىڭ كورىنىسى.

ال، ساباقتاستىق – كەز-كەلگەن بيلىك ساباق الارلىق مەكتەپ.

تەندەر دەگەن مىڭعىرعان مال بار. ونىڭ جىلما-جىلعى قورىتىندىسى قازاننىڭ قۇلاعىنداعى شەنەۋنىكتەردىڭ ۇپايى تۇگەلدەنگەنشە شىعارىلمايدى. وعان دەيىن جارتى جىل بويى سىرەسكەن قارجى سەڭى جۇرگەنشە ەشكىم تىرپ ەتىپ جۇمىس باستاي المايدى. ءولدىم-تالدىم دەگەندە، ولىمسىرەپ ميزام كەلگەندە مەردىگەردىڭ قولىنا قازانشىنىڭ ىندىنىنان ارتىلىپ قالعان سارقىتتاي ساۋاپتى بۇيرەك-سيراقتار تيە باستايدى. قولعا تيمەي، قورجىنعا تۇسپەي جاتىپ جىرىمدالعان سول قارجىعا قالعان جارتى جىلدا ءول-ءتىرىل، جىرتىل، قايتسەڭ دە ءبىر جىلدىڭ جۇمىسىن تىندىرۋىڭ كەرەك. بۇدان كەيىن ساپا دەگەنىڭ ساندىراق، كوز الداعان ساعىم بولىپ شىقپاعاندا قايتەدى؟ سوڭىرا، جارتى جىلدا جانتالاسىپ تۇرعىزىپ، كىلتىن سىرنايلاتىپ-كەرنەيلەتىپ، كوشباسشىنىڭ وزىنە ابىرويمەن تاپسىرتقان سالتاناتتى سارايداي تۇرعىن ءۇيىڭ جىل وتپەي جاتىپ، ءبىر-اق ساتتە جالپ ەتىپ قۇلاپ قالسا نەسىنە تاڭ قالاسىڭ؟ قيراندىنىڭ استىندا قالماعانىڭا شۇكىر ايتىپ، امان شىققانىڭدى تويلا!..

قازىرگىدەي كەلەڭسىز تەندەر جۇيەسىنەن بۇدان باسقاداي ناتيجە كۇتۋ - اسىلىق.

استاناعا بارساڭ، ءزاۋلىم ۇيلەر مەن ءتۇزۋ كوشەلەرمەن ءجۇرىپ، «حاباردى» قاراساڭ - مەرەيىڭ وسەدى، ال دۇنيەنىڭ بەت-پەردەسىن سىپىرىپ قايتا ءبىر قاراساڭ - جانىڭ قينالادى. سارىارقانىڭ تورىندەگى سامۇرىقتاي قالادا تۇرىپ تىنىسىڭ تارىلادى... وتانىمىزدىڭ جۇرەگى - ءوز حالقى ءۇشىن وتاننىڭ تاس جۇرەگى بولماسا ەكەن دەيسىڭ!

استانا عانا ەمەس، بۇكىل قازاقستانعا قارايىق. دالاسى - كەڭ، قالاسى - تار قازاقتار. قالاداعى - ۇيسىزدەر، دالاداعى - كۇيسىزدەر. اۋىزسۋسىز اۋىلدار، جولسىز شاقىرىمدار، ءبىر زاماندا ۇشاقتار ۇشىپ-قونىپ جۇرەتىن، بۇل كۇندە ادىرا قالعان شالعاي مەكەندەر. شەكارا بويلاي قاڭىراپ قالعان قونىستار. «ەرتىستىڭ ارناسى ءتۇسىپ كەتتى» دەسەڭ، - «وتىرىك ايتپاشى، توپان سۋ قاپتاپ جاتقان جوق پا!؟» دەپ سەنبەيدى. «توتىقۇس قاناتىنا قاراپ تۇرلەنەدى، اياعىنا قاراپ قورلانادى» – دەگەن قاناتتى ءسوز تۇپ-تۋرا بىزگە قاراتىپ ايتىلعان با دەيسىڭ! ديلبەرتتەر باسقارعان ەلدىڭ شىن بولمىسىن كورەتىن كوز كەرەك.

ال ءبىز كاپيتاليستىك قوعامدى تاڭداعان ەكەنبىز، وندا تاپتىق قارىم-قاتىناس قايشىلىعىنا دا دايىن بولۋىمىز قاجەت. الەۋمەتتىك تەڭسىزدىككە اشىنىپ الاڭعا شىققاننىڭ، نەمەسە قارنى اشىپ اقشا سۇراعاننىڭ ءبارىن قاقپايلاپ اپارىپ قاماپ، نەمەسە اۋزىن وقپەن جاپپاق بولۋ – ەسسىزدىك، ۇلكەن قىلمىس ەكەنىن، دەموكراتيا ۇستانىمدارىنا قايشى ارەكەت، ادام قۇقىعىن بۇزۋ بولىپ تابىلاتىنىن ەسكەرەر ادام بار شىعار؟..

تابيعي بايلىق تەڭ بولىنبەي - تەڭدىك بولمايدى. تەڭدىك بولماعان جەردە ىشكى تۇراقتىلىققا كەپىلدىك قايدان بولسىن... بايلىق پەن بيلىك قاشان دا اۋىز جالاسادى، ال اۋزى اپپاق بولعان قارا حالىق قايتپەك؟ ءبىر ءتىلدى بولماي -بىرلىك جوق. وسىنى ەسكەرەتىن كەز ءوتىپ بارادى. ەرتەڭ كوپ ۇزاماي سونىڭ زاردابىن تارتامىز با دەپ قاۋىپتەنەمىن»...

ۆيكيپەديا ەنتسيكلوپەدياسى مەن FORBES.KZ پورتالىنىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا، ءبىزدىڭ قازاقستانىمىز پوليتسەيلىك مەملەكەتتەر قاتارىندا الەمدە 6-ورىندا تۇر ەكەن. ماساتتاناتىن كورسەتكىش ەمەس. مۇنايلى ەلدىڭ ءمۇساپىر مىسكىنى ەدىك، اينالىپ كەلىپ، پوليتسەيلىك ەلدىڭ پۇشايمان پاقىرى بولىپ شىقتىق پا؟ «سوندا «تاۋەلسىزدىگىمىزگە 25 جىل تولدى!» دەپ كەۋدە قاعىپ جۇرگەنىمىز نە؟ ەرتەڭ ونى تويلايمىز دەپ كوشەگە شىعىپ، قاپىدا ۇستالىپ كەتىپ جۇرمەيمىز بە؟» دەگەن وي كيمەلەيدى.

قۇقىقتىق مەملەكەت قۇرىپ جاتىرمىز دەپ ويلاۋشى ەدىم. كوڭىلىم كوكتە ەكەن. كەيىنگى جىلدارى جەرباۋىرلاپ قالدى. قاناتىنان قايىرىلىپ...

جاڭاوزەندە ءوز حالقىنا وق اتقاندار جازاسىز كەتتى. بۇل مىسال بيلىكتىڭ ءوز قولىن ءوزى كەسە المايتىنىن كورسەتتى. ەسەسىنە حالىقپەن اراسى اشىلا ءتۇستى. ەل سودان بەرى بيلىككە سەنىمسىزدىكپەن قاراي باستادى.

پوليتسيامەن ەلدى باسىپ ۇستاپ تۇرامىن دەۋ – ۇلكەن بىلمەستىك. بۇل – بيلىك تاراپىنىڭ ءوز حالقىمەن وركەنيەتتى ديالوگقا ورەسى جەتپەيتىندىگىنىڭ ايقىن ايعاعى عانا. تىعىرىقتان شىعار جول ەمەس. بۇرىنعى وتارشىل جۇيەدە كاتورگا، حالىقتار تۇرمەسى، كارلاگ بولعان قازاقستاندى ەندى تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا باسقاشا ويلايتىن ەركىن سانا يەلەرىن قامايتىن اباقتى-مەملەكەتكە اينالدىرۋعا بولمايدى. ءسوز بوستاندىعىنىڭ جولى جىلدان-جىلعا جىڭىشكەرىپ بارادى.

بەيبىت شەرۋگە شىققان نەمەرەلەرىن قاراقتاپ بارعان كەيۋانالاردى تۇتقىنداپ، جازۋعا بارعان جۋرناليستەرگە دەيىن جاپپاي ۇستاپ، قاماۋ – شەكتەن شىققاندىق... مۇندايدى ءبىز ابدەن ارتتا قالعان افريكا ەلدەرىندە عانا بولاتىن جاعداي دەپ ءبىلۋشى ەدىك. ەندى ءوز باسىمىزعا كەلگەنىنە ءالى سەنگىم كەلمەيدى.

دەموكراتياعا بارار جول مىندەتتى تۇردە اباقتى ارقىلى وتەدى دەپ جۇرگەن بىرەۋ بار ما؟

جۇرتىم دەگەندە جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەيتىن قايراتكەرلەر بىزدە جوق ەمەس. باسشىلىقتا جۇرگەن ازاماتتاردىڭ ىشىنەن بەردىبەك ساپارباەۆتى، يمانعالي تاسماعامبەتوۆتى، اماندىق باتالوۆتى بولە-جارا ايتۋعا ابدەن بولادى. بۇلار باسقارعان سالا دا از ۋاقىتتىڭ ىشىندە بىلىق-شىلىقتان ارىلىپ شىعا كەلەدى. ال باسقا سالالار تۋرالى اۋىز تولتىرىپ ايتار ءسوز تابا الماي قالارىمىز راس. كۇنگەيىنەن كولەڭكەسى باسىم بولا بەرەدى. اسىرەسە، ەلدى قورعاۋعا ءتيىستى ساقشىلارىمىز «شاش ال دەسە باس الۋدان» تايىنبايتىن سياقتى. بۇل - ولاردىڭ ۇلتتىق سانالارىنىڭ، بىلىمدەرى مەن مادەنيەتتەرىنىڭ تومەندىگىن كورسەتەدى.

جوعارىداعى ايتىلعان قوردالانعان ماسەلەلەردىڭ ءوز رەتىمەن وڭتايلى شەشىلمەۋىنىڭ ءوزى بۇگىنگى ءماسىموۆ ۇكىمەتىنىڭ دارمەنسىزدىگىنىڭ ايعاعى.

«سۇلتان ساۋدامەن اينالىسسا - ساۋدا دا، ەل دە بۇزىلادى» دەگەندى ايتقان مەن ەمەس، ءال-حامدين دەگەن ورتا عاسىر ويشىلى. وسى ءسوزدى مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ قابىلداپ جاتاتىن انتىنىڭ ماتىنىنە ەنگىزۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. بۇگىنگىلەرى تۇزەلمەسە، كەيىنگىلەر قاپەرىنە الار.

جەر داۋى – قاشاننان قازاق حالقىنىڭ ايرىقشا نازارىنداعى وزەكتى ماسەلە. سوندىقتان دا حالىق تولقۋىنا ۇشقارى باعا بەرۋگە بولمايدى. بىراق جەر كوميسسياسىنىڭ العاشقى وتىرىستارىنىڭ بيلىكتىڭ ستسەناريىمەن جۇرگىزىلۋى – وسى ءبىر كۇپتى ماسەلەنىڭ وڭدى شەشىلۋىنە الدەن-اق كۇدىك تۋعىزدى. كوميسسيا قۇرامىنا، دەپۋتات نۇرتاي سابيليانوۆ ايتقانداي، لاتيفۋنديستەردىڭ كوبىرەك كىرىپ كەتكەنى بايقالدى. سانى باسىم ولاردىڭ جەردى ساتۋ مەن جالعا بەرۋ باعىتىن جابىلا جان سالا وجەكتەي قولداۋى كوميسسياعا دەگەن سەنىمدى باسەڭدەتىپ، سوڭىندا ءۇمىتىمىزدى سۋ سەپكەندەي باسا ما دەگەن ءدۇدامال قاۋىپ بوي كوتەردى.

مەنىڭشە، ارعى-بەرگى پارلامەنتتەر قۇرامىنداعى لوببيستەر مەن لاتيفۋنديستەردىڭ ارەكەتى - ءبىزدىڭ قازاق ەلىنىڭ تاعى ءبىر سورى. ويتكەنى، حالىققا جاقپايتىن زاڭدار تەك سولاردىڭ كۇش سالۋىمەن قابىلدانۋدا دەسەك قاتەلەسپەيمىز. ال ەلباسىنىڭ ءوزى جاقىندا «حالىققا جاقپايتىن زاڭدار بىزگە دە كەرەك ەمەس» دەگەن جوق پا؟!

قازاقستاننىڭ قىرۋار جەرى ەكس-پرەمەر تەرەششەنكو مەن اكىم كۋلاگين، ماسكەۋلىك ەكس-مەر لۋجكوۆتىڭ ەكس- ايەلى باتۋرينانىڭ قۇزىرىندا ەكەنى اشىق ايتىلىپ جاتىر. تەرەششەنكونىڭ وسىدان 5 جىل بۇرىن يزرايلدىكتەرگە قازاق جەرىن ساۋدالاعانى باق جۇزىندە اشكەرە بولدى. ءتىپتى وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ قىرۋار جەرىن ەۆرەيلەرگە كوپ جىلعا جالعا بەرىپ ۇلگەرىپتى. ال شەتەلدىك لۋجكوۆ قازاق جەرىنە قالايشا يە بولىپ العان؟ وسى ماسەلەلەر جۇرتقا قاراڭعى. جەر ماسەلەسى حالىق پايداسىنا شەشىلمەي - جۇرت تولقۋى باسىلمايتىنى ەندىگى جەردە سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي انىق. باسقا ماسەلەلەر سياقتى بۇعان دا «جابۋلى قازان» دەپ قاراۋعا بولمايدى. «اۋرۋىن جاسىرعان ولەدى» دەگەندى اتام قازاق تەگىن ايتپاعان.

جاقىندا وقىرماندارمەن كەزدەسۋ كەزىندە جوعارىدا ايتىلعان نەپوتيزم، جەرشىلدىك تۋرالى اڭگىمە قوزعالىپ قالدى. ماعان «جەرشىلدىكتەن قالاي قۇتىلامىز؟» دەگەن سۇراق قويىلدى. جەرگە قاتىستى ماسەلە قىزۋ تالقىلانىپ جاتقان كۇندەر ەدى. مەن: ء«بىزدىڭ جوعارعى جاقتاعىلار:  «جەرشىلدىكتەن قۇتىلۋدىڭ ەڭ وڭاي جولى - جەردى ساتۋ» دەپ ۇيعارعان بولۋى كەرەك، «جەردى ساتامىز» دەپ قويماي جاتىر عوي. سوندا جەرشىلدىك تە ءوز-وزىنەن قۇريدى دەپ ويلايتىن بولار؟.. جەر بولماسا جەرشىلدىك قايدان بولسىن!؟» دەپ جاۋاپ بەردىم. ەل دۋ كۇلدى. ءوزىم دە كۇلدىم. ارينە، بۇل اباي ايتقان ىزالى كۇلكى ەدى.

جەر جات جەرلىكتەرگە ساتىلماۋى دا، جالعا بەرىلمەۋى دە كەرەك. بۇل – حالىق تالابى. كوز جۇمىپ قاراۋعا، كۇلبىلتەلەۋگە، بۇلتالاقتاتۋعا، سوزباقتاۋعا، الداپ-سۋلاۋعا كەلمەيتىن تالاپ.

ەلباسىنىڭ جەر ماسەلەسىنە موراتوري جاريالاعانىن حالىق اقجولتاي حابار دەپ قابىلدادى.

سول بۇقارا حالىق قازىرگى جۇمىس ۇستىندەگى جەر كوميسسياسىنا ءالى دە ۇكىلى ۇمىتتەرىن ارتىپ، مالىنا - جايىلىم، ەگىستىگىنە - جەر القابى تيە مە دەپ، ەلەڭدەسىپ وتىرعان جايى بار.

ەلباسى تاراپىنان ءۇش تىلدىلىكتىڭ توقتاتىلارىنان دا ەل ءۇمىتتى.

سول ەل ءوز ەلباسىنىڭ ەندى جەر ماسەلەسىن دە وزىندىك جىگەرىمەن، جاناشىر جاۋاپكەرشىلىگىمەن، ەرەكشە پارمەنىمەن وڭدى شەشكەنىن قالاپ، ءارى كۇتىپ وتىر.

ءبىراز جىل بۇرىن «تاريحتا ءبىز ۇيالاتىن ەشتەڭە جوق!»دەگەن ءسوزدى ايتقان پرەزيدەنتىمىز بۇدان كەيىن دە ۇيالاتىن ەشتەڭە بولماۋىن قاداعالايتىن شىعار دەپ سەنەمىن. ويتكەنى، ءبىزدىڭ بۇگىنىمىز تاريح ءۇشىن ەرتەڭ-اق كەشەگى كۇنگە اينالادى. ال بۇگىنگى تاۋەلسىز زامانداعى جاڭا ۇرپاق تاريحتى بۇرمالاۋدى، نەمەسە قايتا جازۋدى كوتەرە المايدى جانە وعان جىبەرمەيدى دە.

«اياعى لاس ادام ەسىكتەن تورگە دەيىن بىلعايدى،

نيەتى لاس ادام بەسىكتەن كورگە دەيىن بىلعايدى» دەگەن اتالى ءسوز بار. وسىدان ساقتانايىق. كەزىندە:

ءومiر،

ساعان

كەلدiم — كەتتiم،

سوندا نەنi تىندىردىم؟ —

زەرiن تەرiپ زەڭگiر كوكتiڭ،

بوتانانى تۇندىردىم.

ءومiر،

ساعان

باردىم — قايتتىم،

تاڭعى شىقتى مەكەندەپ،

قۇدايىما قايعىڭدى ايتتىم،

قۇلاق تۇرەر مە ەكەن دەپ.

شىققىر كوزدi

اشتىم — جۇمدىم،

شولدىم بيiك، تومەندi,

تiلiن جۇتقان تاس تۇنجىرمىن،

سويلەتپەڭدەر مەنi ەندi! - دەپ ەدىم، امالسىز سويلەۋگە ءماجبۇر بولدىم...

22 مامىر 2016 جىل

(تولىق نۇسقاسى)