1. حح عاسىردىڭ باسىنا، دالىرەك ايتقاندا 1921  جىلعا دەيىن قازىرگى موڭعوليا تۇركىستان دەپ اتالعان.

2. موڭعول يمپەرياسىنىڭ 1331 جىلعى كارتاسىندا قازىرگى ورىس جەرى دە «الاش» قۇرامىنا كىرەتىندىگى، ونىڭ يمپەريانىڭ قيىر سولتۇستىك باتىستاعى اجىراماس بولىگى ەكەندىگى كورسەتىلگەن. الاش پەن قازاق سينونيم جانە الاش قازاقتىڭ ۇرانى ەمەس پە؟

3. شىڭعىس قازان اتامىزدىڭ تەگى قازاق ەكەندىگىنىڭ باستى ايعاعى كۇنى بۇگىنگە دەيىن بىردە-ءبىر ەل شىڭعىستى مەنىڭ اتام دەپ سەنىمدى تۇردە ايتا الماي كەلەدى. ەگەر ونى ءبىز ايتپاساق، ونى ەشكىم ەشقاشان ايتا المايدى. ايتقان كۇندە دە ونى وزدەرىنەن باسقا ەشكىمدى دە سەندىرە  المايدى.

4. شىڭعىسحان قاعاناتىنىڭ اقشاسى تەڭگە دەپ اتالعان. بىزدەر ونى قازىردە دە تەڭگە دەپ اتايمىز. مىنا سولتۇستىكتەگى كورشى ورىستاردىڭ «دەنگي» دەپ جۇرگەندەرى وسى ءبىزدىڭ تەڭگەمىزدىڭ اتاۋىن ورىسشا ترانسكريپتاتسيا جاساعانى.

5. شىڭعىس قاعان يمپەرياسىنىڭ  تەڭگەلەرىندە «قازاق»، «الاش» جانە «اعا حان» دەگەن جازبالار بولعان.

شىڭعىسحاننىڭ ەلى قازاق دەپ اتالماسا، مۇنداي جازبالار بولماعان بولار ەدى. كۇنى بۇگىنگى قولىڭداعى تەڭگەڭدە دە «قازاقستان» دەگەن ەلىڭنىڭ اتاۋى تۇرعان جوق پا؟ بۇكىل الەم ەلدەرى اقشالارىندا ءار ەلدىڭ ءوز اتاۋلارى جازىلادى. نەگىزىنەن مەملەكەتتىڭ اتاۋى مەن اقشا اتاۋى سايكەس كەلمەيتىن جاعدايلاردا كوپ كەزدەسەدى. مىسالى،  نەپال، پاكيستان، ۇندىلەر مەن يندونەزيالىقتاردىڭ ءرۋپيى;  يۋگوسلاۆيا، كۋۆەيت، يراك پەن يوردانيالىقتاردىڭ دينارى;   ورىستاردىڭ ءرۋبلى; قىتايدىڭ يۋانى ت.ت. ايتسە دە، سول ەلدىڭ اقشالارىندا مەملەكەت اتاۋى مىندەتتى تۇردە جازىلادى. اقشالارىنا مەملەكەت اتاۋىن جازبايتىن ەل تاريحتا بولىپ كورمەگەن. تۇسىنە بىلگەن كىسىگە وسى اتاۋلاردىڭ ءبارى سول ەلدىڭ شىققان تەگىنەن (تاريحىنان)   تولىقتاي حابار بەرەدى. مىسالى، رۋپي (رۋپيا), رۋبل دەگەن اتاۋلار قازاقتىڭ رۋ بي، رۋىڭدى ءبىل; دينار – ءدىن (دين) جانە ا; يۋان – مان (مانعىستاۋ) دەگەن ۇعىمداردى قامتيدى.

6. ول زامانداعى مۇڭالدار (موڭعولدار) قازاقتىڭ انا تىلىندە سويلەگەن. قازىرگى موڭعولداردىڭ ءتىلى باسقا. مىسالى، ولار سول شىڭعىسحان زامانىندا مۇڭالداردىڭ وزىمەن جازىلعان «مۇڭالدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» اتتى تاريحي ەڭبەكتى اۋدارماشىسىز وقي دا، تۇسىنە دە المايدى.

سول سياقتى، شىڭعىس قاعانعا باعىنعان ەلدەردىڭ ءبارى دە وسى ءبىز سويلەپ جۇرگەن تىلدە سويلەگەن، ياعني ءبارىنىڭ ورتاق ءتىلى بۇگىنگى قازاقتىڭ انا ءتىلى بولعان.

7. ولاردىڭ سالت-ءداستۇرى، ادەت-عۇرىپتارى ءدال قازىرگى قازاقتاردىكىندەي بولدى. ەشقانداي ايىرماشىلىعى جوق. ال، قازىرگى موڭعولياداعى موڭعولداردىڭ  سالت-ءداستۇرى مەن ادەت-عۇرىپتارىندا ايىرماشىلىق وتە كوپ.

مىسالى، سول "قۇپيا شەجىرەدە" سول ەلدىڭ كەلىندەرىنىڭ ۇلكەن كىسىلەرگە "سالەم ەتكەنى" جازىلعان. ەسكە ۇستا! قازاقتان باسقا ەشبىر ەلدىڭ كەلىندەرى سالەم ەتپەيدى. ءۇش ءجۇز جىلعا جۋىق ورىس بوداندىعى كەزىندە وزگە وڭىرلەردىڭ كەلىندەرى بۇل ءداستۇردى ۇمىتقان كەزدە، قاز ادايدىڭ كەلىندەرى سالەم ەتۋدى ۇمىتقان جوق.

8. قازىرگى موڭعولداردىڭ رۋلىق جۇيەسىندە شىڭعىسحان شىققان ەلدىڭ رۋلىق جۇيەسى جوق. ول جۇيە تەك قانا قازاقتاردا ساقتالعان. شىڭعىسحان ەلىنىڭ رۋلىق جۇيەسى دەمەكشى، ول جۇيە قاز ادايدان باسقا ەشبىر ەلدىڭ قۇرامىندا جوق.

بارلىق جازبا دەرەكتەردە اتامىزدىڭ تەگى ەجەلگى تۇرىكتىڭ قيان (قيات) رۋىنان دەپ كورسەتىلگەن. قيان اتتى رۋ قازاقتىڭ قاراشاڭىراعى ادايدىڭ مۇڭالىنان ءوربيدى. بۇل اداي شەجىرەسىندە ايقىن كورسەتىلگەن. ايگىلى مۇرات اقىننىڭ ء"ۇش قيان" جىرىندا ەسكە الىپ قويىڭىز. داۋ تۋدىرماس ءۇشىن باسىن اشىپ كەتەيىن، قيات رۋى تەك قانا ادايدا ەمەس، قوڭىراتتا دا، وزبەكتە دە، قاراقالپاقتاردا دا ت.ب. كوپتەگەن ەلدەردىڭ ىشىندە بار. بۇلاردىڭ ءبارىنىڭ تەگى، ياعني شىققان جەرى ءبىر. اداي اتادان تارايدى. قيات رۋلارىنىڭ شىققان تەگى قيان. قيات ونىڭ كوپشە تۇردەگى اتاۋى.

9. شىڭعىسحان قاعاناتىنىڭ باس تاڭباسى (گەربى) ء«تىل تاڭبا» بولعان. بۇل تاڭبا بۇگىنگى موڭعولياداعى شىڭعىسحاننىڭ تۋعان جەرى اۆارگاداداعى شىڭعىسحانعا ارنالعان "وبەليسكىگە" سالىنعان.  بۇل ء"تىل تاڭبالى ادايلاردىڭ»  باس تاڭباسى.

وسى ء"تىل تاڭبا" ماڭعىستاۋدىڭ ەجەلگى قورىمدارىنىڭ بارىندە دە كەزدەسەدى. شىڭعىس قاعان يمپەرياسىنىڭ باس تاڭباسى ء«تىل تاڭبا» بولاتىن سەبەبى، ەڭ العاش ۇلى جاراتۋشى - اللا ادام اتا مەن اۋا انانى جاراتقاندا وسى ءبىزدىڭ انا تىلىمىزبەن بىرگە جاراتقان. بۇگىنگى قاز  ادايلار سول العاشقى ادام اتانىڭ قاراشاڭىراعىنىڭ يەلەرى بولىپ تابىلادى. ادايدىڭ قازاق شەجىرەسىنىڭ ەڭ سوڭىندا تۇرعان سەبەبى دە وسى. مىنا باتىس پەن ورىستىڭ ءبىزدىڭ اتالارىمىزدى «يازىچنيكي» دەپ اتاپ جۇرگەندەرىنىڭ دە سىرى وسى.

قازىرگى موڭعول تايپالارىنىڭ اراسىندا شىڭعىسحاننىڭ ء«تىل تاڭباسىن» يەمدەنەتىن بىردە-ءبىر تايپا جوق. ول تاڭبا تەك ادايلاردا عانا ساقتالعان. ولار وزدەرىن كۇنى بۇگىندە دە ء«تىل تاڭبالى ادايلار» دەپ اتايدى.

10. شىڭعىس قاعان اتامىزدى مەنىكى دەپ مەنشىكتەپ جۇرگەن قازىرگى موڭعوليادا دا، نەمەسە وزگە ەلدەردە دە

شىڭعىسحاننىڭ وسيەتتەرى ساقتالماعان. ال، ءبىزدىڭ ارامىزدا اتامىزدىڭ وسيەتتەرى تۇگەلدەي ساقتالعان.

بۇل جەردە دە تۋرا قورقىت بابامىز سياقتى. بۇكىل تۇرىك قورقىتتى مەنىڭ اتام دەيدى. بىراق ونىڭ كۇيلەرى (مىسالى، «قورقىتتىڭ كۇيى») تەك قانا قازاقتاردا ساقتالعان.

11. اتامىزدىڭ لاۋازىمى بارلىق تاريحي دەرەكتەردە قاعان دەپ اتالادى.  ال،  موڭعولدا قاعان دەگەن لاۋازىم جوق.

12. موڭعولدا حان دەگەن دە لاۋازىم جوق. ولار بيلەۋشىلەرىن قونتايشى دەپ اتايدى. ول بۇگىنگى موڭعول اتالعان ەلدىڭ ۇرپاعى بولعاندا قونتايشى دەپ اتالۋعا ءتيىس ەدى. 

13. شىڭعىسحاندى قاعان دەپ جاريالاعان جەر بۇگىنگى قازاقتىڭ سارىارقاسىنداعى  شىڭعىس تاۋى. قازاقتىڭ ايگىلى ون ەكى رۋىنان (ون ەكى اتا بايۇلى)  ءبىر-ءبىر وكىلدەن 12 ادام اتامىزدى سول تاۋدىڭ ۇستىنە اق كيىزگە سالىپ، كوتەرىپ شىعىپ تاۋدى شىڭعىس دەپ اتاپ، اتامىزعا شىڭعىس دەگەن ماداق ات بەرەدى. بۇل دەرەكتەردى شاكارىمنىڭ شەجىرەسىنەن تابا الامىز. ونىڭ رۋىنىڭ مۇڭال ەكەندىگىنىڭ ايداي ايعاعى سول تاۋدىڭ ەڭ بيىك شىڭى كۇنى بۇگىندە دە مۇڭال شىڭى دەپ اتالادى. شىڭعىسحاننىڭ رۋى (اتاسى) مۇڭال بولماسا، شىڭعىس تاۋدىڭ ەڭ بيىك شىڭى مۇڭال شىڭى دەپ اتالماعان بولار ەدى.

تۋرا وسى جاعدايعا بايلانىستى كاۆكاز تاۋىن ۇلگى ەتىپ الۋعا بولادى. قازاقتا ونى ەجەلگى جىر، شەجىرەلەردە «قاپ تاۋى» دەپ اتاعان. «قاپ» تاۋى ۇشى-قيىرى جوق، كوپ جەردى وراپ الاتىن تاۋ، ياعني بيىكتىك ولشەم-مەجەسى بولعان مەكەن جاي.  «قاپ»  تازا قازاق ءسوزى. بۇل ءسوز كۇنى بۇگىندە دە بىزدە قولدانىستا بار. كەز كەلگەن زاتتى ىشىنە سالاتىن ماتادان (كەنەپتەن) جاسالعان ىدىس رەتىندە قولدانىلادى. بۇل، الدىڭعى قاپ ءسوزىنىڭ بالاما ماعىناسى. سوندا «كاپقازدىڭ» تولىق ماعىناسى – قازاقتىڭ ۇلى تاۋى.

«كاۆكاز» تاۋىنىڭ اتى «قاز»، «قازاق» سوزىنەن شىققانىن جانە قازاقتاردىڭ (كاساحي) ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىن كاسپي تەڭىزىنىڭ باتىسىندا تۇراتىن كۇن تايپاسى ەكەنىن چەحوسلاۆاكيا اكادەميگى ب.گروزنىي مەن اكادەميك ي.يا.مارردا كورسەتەدى. 

كاۆكاز – قاپ جانە قاز دەگەن ەكى بىرىككەن سوزدەن تۇراتىن تازا قازاقي اتاۋ. بۇل جەردە قازدىڭ (قازاقتىڭ) قاپ سوزىنەن كەيىن تۇرعانى، قاپتىڭ ءسوز ءتۇبىرى اپ (اپا), ياعني انا دەگەندى ءبىلدىرىپ، قازاقتىڭ ءۇش انانىڭ بالاسى ەكەندىگىن كورسەتىپ تۇر. بۇل تۇجىرىمىمىزدىڭ كىم-كىمدى دە مويىنداتار، تاعى ءبىر بۇلتارتپاس دالەلى،  تاۋ دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى اۋا انامىزدىڭ ەسىمى ەكەندىگى. تاۋ مەنەن اۋا انامىزدىڭ ەسىمىنىڭ «اۋ» دەگەن ءبىر تۇبىردەن  بولاتىنى وسى. ءسوز ءتۇبىرى جاڭىلىسپايدى.

كاپقاز تاۋى مەن قازىرگى قازاق دالاسىنىڭ (ماڭعىستاۋدىڭ) اراسىن كاسپي تەڭىزى ءبولىپ جاتىر. كاسپي ءسوزىنىڭ تولىق اتاۋى قاس بي. كاسپي سوزىندەگى ء«پيدىڭ» تۇپكى ماعىناسى «بي». بۇنىڭ باستى دالەلى، بۇل كۇندە قاپ تاۋىنىڭ ارجاعىندا تۇراتىن البان ەلى (البانيا) قاپ تاۋىن «تاۋ بي» دەپ اتاعان.  سول البانيا مەن قازاقتىڭ ۇلى ءجۇزىنىڭ (اقارىس) قۇرامىنداعى البان رۋىنىڭ تەگى ءبىر، سوعان سايكەس تاڭبالارى دا بىردەي. دەمەك، تاۋ ءبيدىڭ باۋرايىنداعى تەڭىزدىڭ قاس بي اتالۋى وتە ورىندى بولىپ شىعادى. تاۋ بي ء«ۇش انادان تۋعان» قازاقتىڭ لاقاپ اتى. ونىڭ كەيىننەن قاپقازعا، ياعني قازاقتىڭ قاپ تاۋىنا اينالۋىنىڭ سىرى وسى. سوڭعى اتاۋدان ءبىز  ۇلى، بيىك دەگەن سياقتى جالپىلاما اتاۋدىڭ انىقتالىپ، ناقتى قازاق اتىمەن اتالعانىن كورەمىز.

ەندى مىنا جاعدايعا كوڭىل بولەيىك. وسى تاۋدىڭ  بيىك شىڭدارىنىڭ ءبىرى ەلبۇرىس، تاعى ءبىرى اداي شىڭى دەپ اتالادى. بۇل جەردە دە تاۋدىڭ اتىنا ەل اتاۋى، ال ونىڭ ەڭ بيىك شىڭىنا سول ەلدىڭ اتاسىنىڭ اتى قويىلعان. بۇل تەك شىڭعىس تاۋى مەن كاپ تاۋىنا ەمەس، بارلىق تاۋلارعا دا وسىلاي قولدانىلادى.

ەلبۋرستىڭ تولىق ماعىناسى ەل ءبورى، ال ادىمىز اتا، ايىمىز انا. دەمەك، بۇل بۇگىنگى قازاقتىڭ اتاسى ەل بورىلەر، ياعني اد بولسا، قاراشاڭىراعىنىڭ يەسى اداي دەگەن ءسوز.

14. ولاردىڭ ءدىنى دە ءبىزدىڭ دىنىمىزبەن بىردەي بولدى.  جالعىز جاراتقانعا سىيىنىپ، تاڭىرگە تابىندى. «قۇپيا شەجىرەنىڭ» ءۇش جەرىندە شىڭعىسحان اتامىزدىڭ «موينىنان بۇرشاق سالىپ، تاڭىردەن تىلەك تىلەگەنى» سۋرەتتەلەدى. «مويىنعا بۇرشاق سالىپ، تاڭىردەن تىلەك تىلەۋ» قازاقتان باسقا ەشبىر ەلدە جوق. قازىرگى موڭعولدار مۇندايدى كوز الدارىنا ەلەستەتە دە المايدى.

15. شىڭعىس قاعاننىڭ اينالاسىنداعى رۋلاردىڭ بارلىعى كۇنى بۇگىندە دە قازاق حالقىنىڭ قۇرامىندا.

16. قازاق اتالعان حاندىقتىڭ (15 عاسىر) حاندارىنىڭ بارلىعى سول شىڭعىس قاعان اتامىزدىڭ ۇلكەن ۇلى جوشىدان تاراعان ۇرپاقتار بولدى. وزگە رۋ-تايپادان بىردە-ءبىر ادام حان سايلانعان جوق. قازاقتا "ۇلكەن ۇل تاق مۇراگەرى، كەنجە ۇل قاراشاڭىراق يەسى" دەپ اتالعان.

17. بارلىق جازبا دا، اۋىزشا دا دەرەكتەردىڭ بارىندە قازاقتىڭ ايگىلى حانى ابىلايدىڭ تەگىنىڭ شىڭعىس قاعان ەكەندىگى ايتىلادى. تەك قانا ابىلاي ەمەس قازاقتىڭ بارلىق حاندارى شىڭعىس قاعان اتامىزدىڭ ۇلكەن ۇلى جوشى اۋلەتىنەن بولدى.

17. شىڭعىس قاعاننىڭ ءوزىنىڭ دە، اتا-بابالارىنىڭ دا، بالا-شاعالارىنىڭ دا، اينالاسىنداعى بارلىق قولباسشىلارىنىڭ دا اتتارى (ەسىمدەرى) ءبارى-ءبارى قازاقشا قويىلعان. ول بۇگىنگى موڭعول بولعاندا، ولاردىڭ اتتارى دا، رۋلارى دا موڭعول تىلىندە بولۋعا ءتيىس ەمەس پە؟

19. شىڭعىس قاعاننىڭ ارعى اتالارى دا، ءوزى دە، ءۇرىم بۇتاقتارى دا تەك قانا قوڭىراتپەن قۇدا بولعان. ەجەلگى قازاقتار ەشقاشان ءدىنى، ءتىلى بوتەن ەلمەن قىز الىسىپ، قىز بەرىسپەگەن.  ەۆروپا تاريحشىلارىنىڭ وسىنداي قاراپايىم دۇنيەنى تۇسىنۋگە سانالارى، ياعني  اقىلدارى مەن بىلىمدەرى جەتپەدى. ال، ءبىزدىڭ «ورىس ءتىلدى بىلگىشتەر» ءوزىمىزدىڭ قوڭىراتتى جات-جۇرتپەن («بىلگىشتەردىڭ» ايتۋىنشا جاۋمەن) ماڭگى باقي قۇدا قىلىپ قويدى.

20. شىڭعىس حاننىڭ تەگىنىڭ قازاق ەكەنىن الەم ەلدەرىنىڭ كوبى بىلەدى. ايتپەسە، ۋكراين تاريحشىسى ۆلاديمير بەلينسكي،  اۆار تاريحشىسى مۇرات ادجي، اعىلشىن جازۋشىسى گوفەدەي لياس جانە وزگەلەر "شىڭعىس حاننىڭ تەگى قازاق" دەگەن تاريحي ەڭبەكتەرىن جازباعان بولار ەدى.

21. شىڭعىس قاعان ورداسى بۇكىل الەم تاريحىندا التىن وردا دەپ جازىلعان. نەگىزىندە التىن وردا دەگەن اتاۋ تەك قانا شىڭعىس قاعان ورداسىنىڭ اتاۋى ەمەس، ەجەلگى قازاق قاعاندارىنىڭ ءبارىنىڭ ورداسى سولاي اتالعان. بۇكىل الەم ەلدەرى تۇگەلگە جۋىق وسى وردادان باسقارىلدى. ەسكە ۇستايىق! التىن وردا دەگەن ءسوز قازاقتان باسقا ەشبىر ەلدىڭ سوزدىك قورىندا جوق. التىن وردا مەن الشىننىڭ تەگى ءبىر. التىن مەن الشىننىڭ تۇبىرلەس بولاتىنى دا وسىدان.

22. قاعان وردالارىنىڭ التىن وردادان دا باسقا تاعى ءبىر اتاۋى بار، ول الاش وردا. ەجەلگى دەرەكتەردە وسى ەكەۋى قاتار اتالا بەرەدى. التىن مەن الاش سينونيم، ەكەۋىنىڭ ءتۇبىرى ء(تۇبى) ءبىر.

23. الاش پەن قازاق سينونيم بولىپ تابىلادى. ەجەلگى تاريحشىلاردىڭ ەڭبەكتەرىندە وسى ەكى اتاۋ ءبىرىنىڭ ورنىنا ءبىرى قولدانىلا بەرەدى. الاش قازاقتىڭ ۇرانى، ياعني الاش قازاقتىڭ بالاسى.

24. شىڭعىسحاننىڭ سەنىمدى ۋازىرلەرىنىڭ ءبىرى نايمان رۋىنان بولعان. اسكەرلەرىنىڭ ءبارى دە قازاق تايپالارىنان قۇرالعان. ەۋروپا پاتشالارىنا جىبەرىلگەن ەلشىلەر جەتكىزگەن حاتتار دا قازاقشا جازىلىپ وتىرعان. ول حاتتار قازىر ەۋروپا ەلدەرىندەگى مۇراجايلاردا ساقتاۋلى. ءمورى دە قازاقشا. موردە "قازاق" دەگەن ءسوز بارىن زەرتەۋشىلەر ايتىپ ءجۇر. ەگەر موڭعول بولسا، موڭعولشا جازدىرعان بولار ەدى.

25. قازاقتىڭ بارلىق حاندارى، ايگىلى قوعام قايراتكەرلەرى، ياعني ۇلى تۇلعالارىنىڭ ءبارى شىڭعىسحاننىڭ تىكەلەي ۇرپاقتارى بولىپ تابىلادى.

26. قالقا موڭعولدار جايلى «مۇڭالدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنىڭ» ەش جەرىندە جازىلماعان. قالقالىقتار  قازاقتار سياقتى تاڭىرگە تابىنباعان.

27. بارشامىزعا بەلگىلى شىڭعىس حاننىڭ ەلى كوشپەندى حالىق. ال، كوشپەندى حالىق تەك قانا قازاق حالقى. وتىرىقشى ەلدەردىڭ شىڭعىس قاعانعا تالاسۋعا قۇقىقتارى جوق.

28. "شىڭعىسحان قازاق بولماسا، نەگە وندا قازاقتىڭ بارلىق حاندارى مەن سۇلتاندارى تاققا تالاس كەزىندە تەك شىڭعىس تۇقىمىنان بولۋى مىندەت بولدى ؟" -دەگەن سۇراققا ەشبىر ۇلتتىڭ عالىمى جاۋاپ بەرە المايدى.

29. قازىرگى موڭعولدار ساداقتىڭ وعىن «سۇم» دەپ اتايدى. شىڭعىس حان ونى «جەبە» دەپ اتاعان. سول ۇشىندە اتاقتى مەرگەن جورعا ادايعا «جەبە» دەگەن لاقاپ (ماداق) ات بەرگەن. ال، «جەبە» قاز ادايدىڭ رۋلىق تاڭباسى بولىپ تابىلادى.

30. شىڭعىس قاعاننىڭ تەگى قازاق بولماسا، تەمىرشىگە شىڭعىسحان دەگەن قازاقي لاقاپ (ماداق) اتتى بەرمەگەن بولار ەدى.

31. شىڭعىس قاعاننىڭ تەگى قازاق بولماسا، قازاقتىڭ سارىارقاسىنىڭ قاق تورىنە اتامىزدىڭ قۇرمەتىنە شىڭعىس تاۋ دەگەن تاۋ اتىن بەرمەگن بولار ەدى.

32. شىڭعىس قاعاننىڭ تەگى الشىننىڭ قاراشاڭىراعى ادايدىڭ مۇڭالىنان تاراماعاندا، شىڭعىس تاۋدىڭ ەڭ بيىك شىڭىن مۇڭال شىڭى دەپ اتاماعان بولار ەدى.

جارايدى. وسىمەن توقتايىن. ايتپەسە، مۇنداي بۇلتارتپاس ايعاقتاردى ونداپ، جۇزدەپ، مىڭداپ كەلتىرە بەرۋگە بولادى. قالعانىن بىرگە جالعاستىرايىق...

مىنە وسىلايشا، شىڭعىس قاعان اتامىزدىڭ تەگى قازاق ەكەندىگى ەشقانداي داۋعا جاتپايدى. ول ماڭعىستاۋلىقتارعا اتام زاماننان بەلگىلى. ادايدىڭ شەجىرە دەرەگى بويىنشا شىڭعىس قاعان اتامىزدىڭ تەگى قيان (قيات), ادايدىڭ مۇڭالىنان ءوربيدى. تاڭباسى ء"تىل تاڭبا", بۇل دا ادايدىڭ نەگىزگى تاڭبالارىنىڭ ءبىرى. ەجەلگى شەجىرەلەردىڭ بارىندە ولار ء"تىل تاڭبالى ادايلار" دەپ اتالعان. لاۋازىمى "قاعان". قاعان دەگەن ءسوز قازاقتان باسقا ەشبىر ەلدە جوق. ق-اعا-ن دەگەن ءسوزدىڭ تولىق ماعىناسى، حانداردىڭ اعاسى. وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، "حان" سىرتىندا، "اعا" قاق ورتاسىندا تۇر. قازاقتا ەڭ كيەلى سوزدەر وسىلاي جاسالادى. مىسالى، ساداق - ساق ادا (اتا), ساباق - ساق اپا، سەنەك-ساق ەنە، قاعاز - قاز اعا، ساعاق – ساق اعا (سۋ باستالمايتىن با ەدى ساعادان، ءسوز باستالمايتىن با ەدى اعادان) ت.ت. بولىپ كەتە بەرەدى. ەسكە ۇستايىق! بۇل جەردە "اۆتورلىق" قۇقىق ساقتالىپ تۇر. شىڭعىسحان دا، ونىڭ ەلى دە بۇگىنگى قازاقتىڭ انا تىلىندە سويلەگەن.

شىندىقتىڭ اتى شىندىق، اقيقاتتىڭ اتى اقيقات. ودان ەشكىم، ەشقايدا قاشىپ قۇتىلا المايدى. بۇل شىندىقتى بۇگىن مويىنداي الماساڭىز، ەرتەڭ مويىندايسىز; ەرتەڭ مويىنداي الماساڭىز، ارعى كۇنى مويىندايسىزدار; ارعى كۇنى مويىنداي الماساڭىزدار، ونىڭ ارعى كۇنى مويىندايسىزدار. ءتۇپتىڭ تۇبىندە ءبارىبىر مويىندايتىن بولاسىزدار. مۇنداي جاعداي (جاتتىڭ ىقپالىمەن اتالارىنان اداسىپ قالۋ) قازاق تاريحىندا بۇرىندا دا سان رەت بولعان. بارىندە دە بۇكىل الەم قاز اعالارىنا (قازاققا) قايتا ورالىپ وتىرعان. اتام قازاقتىڭ "ات اينالىپ قازىعىن تابار، ەر اينالىپ ەلىن تابار" دەگەن ماقالى وسىدان قالعان. ءبارىڭ بىردەي دارۆين ايتقانداي "مايمىلعا" بالا بولىپ كەتپەسەڭىزدەر، مەن ايتقان تۇجىرىمعا كۇنى ەرتەڭ-اق كەلەسىزدەر. ول كۇن الىس ەمەس. 

تاريح تاعلىمى: بۇكىل عالامدى الساڭدا، قانشاما بايلىق جيساڭدا ءبارى وزىڭمەن بىرگە كەتەدى. ارتىڭدا ونەگەلى ءىسىڭ مەن ءىلىم، ولمەيتىن ءسوزىڭ، ءسوزىڭ مەن ءىسىڭدى ولتىرمەيتىن سانالى ۇرپاق قالدىرۋ بارلىق قازاق ازاماتىنىڭ ەڭ ابىرويلى پارىزى بولىپ تابىلادى. بۇل پارىزعا سوڭعى ەكى مىڭجىلدىقتا شىڭعىس حاننان ارتىق ادال بولعان ادام جوق.

قوجىربايۇلى مۇحامبەتكارىم، ماڭعىستاۋ

Abai.kz