1986 جىلعى 16 جەلتوقساندا كەڭەستىك بيلىكتىڭ ويىنا كىرىپ-شىقپاعان جاڭا تاريح باستاۋ الدى.  بۇل كۇنى قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ پلەنۋمى دىنمۇحامەد احمەتۇلى قوناەۆتى ءبىرىنشى حاتشى لاۋازىمىنان بوساتىپ، ورنىنا رەسەي فەدەراتسياسىنداعى ۋليانوۆسك وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى گەننادي ۆاسيلەۆيچ كولبيندى سايلادى. وسى ءجايت قازاق حالقىنىڭ اقىرعى دا اسا ماڭىزدى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ تۇتانۋىنا سەبەپ بولدى. ورتالىقتىڭ باسقا رەسپۋبليكادا وبلىستىق دەڭگەيدەگى باسشى بولىپ جۇرگەن ورىس قايراتكەرىن قازاق رەسپۋبليكاسىن باسقارۋعا جىبەرۋىنە بايلانىستى،  جاستار استانانىڭ باستى الاڭىنا شىقتى. بىراق باسشىلىقتىڭ اۋىستىرىلۋى – وكىمەت كوزىنە وعاش كورىنگەن دەمونستراتسياعا شىعۋدىڭ سىلتاۋى عانا، ءىس جۇزىندە، لىق تولىپ تۇرعان شارانى كەمەرىنەن اسىرعان تامشى بولعان ەدى. كوتەرىلىستىڭ باستى سەبەبى «تاۋەلسىز رەسپۋبليكالار وداعى» دەپ اتالىپ، «پوتەمكيندىك دەرەۆنيا» ىسپەتتى جاساندى ءتاج كيگەن ء«بىرتۇتاس جانە بولىنبەيتىن» سوۆەتتىك مەملەكەتتىڭ وتارشىلدىق جانە ورىستاندىرۋ ساياساتىندا بولاتىن.

ال ونىڭ تامىرى ارىگە كەتەدى. قازاق مەملەكەتى XV عاسىردىڭ ورتاسىنان وتە ءوز ەتنوسى اتىمەن تاريح ساحناسىنا شىققان. بەلگىلى ءبىر داۋىردە باسقا مەملەكەتتەر ساناسىپ تۇرعان، اۋماعى ۇلعايىپ، بەدەلى كۇشەيگەن ەل بولعان-تىن. بىراق جەر-سۋىنا جان-جاعىنان كوز الارتقان دۇشپان كوبەيگەندىكتەن جانە ىشكى الاۋىزدىقتار سالدارىنان الەۋەتى السىرەپ بارا جاتقان. سول شاقتا كۇش-قۋاتى ارتا تۇسكەن ورىس يمپەرياسى قازاق مەملەكەتىن اۋەلى XVIII عاسىردا پروتەكتورات مارتەبەسىندە قامقورلىعىنا العان. سودان سوڭ قيلى جىمىسقى ارەكەتتەرىمەن ءحىح عاسىردا قازاقتىڭ مەملەكەتتىلىگىن جويعان دا، جۇرتىن جەر-سۋىمەن پاتشالىقتىڭ قۇرىلىمىنا ءبىرجولاتا بىرىكتىرگەن.  ودان، جاڭا وتارىن وزگە يمپەريالار سەكىلدى ساۋدا اينالىمىنا ەنگىزۋىمەن شەكتەلمەي، وتارلاۋدىڭ ەڭ زۇلىمدىق تاسىلدەرىن جۇزەگە اسىرعان. تاۋەلسىزدىكتىڭ ۇلى كۇرەسكەرى مۇستافا شوقاي كەزىندە ءدال اتاپ ايتقانداي، پاتشا ۇكىمەتى باعىندىرعان جەرلەرىنە مىلتىق كەزەنگەن سولداتىنىڭ سوڭىنان مىندەتتى تۇردە سوقا سۇيرەتكەن مۇجىعىن جىبەرىپ، العان ءوڭىرىنىڭ ءبارىن ورىس جەرىنە اينالدىرىپ جىبەرۋدى قوش كورگەن. سوسىن ودان دا زورعا كوشكەن. شۇرايلى جەر-سۋىن يەمدەنە وتىرىپ، قۇنارسىز دالاعا ىعىستىرىلعان قازاقتى شوقىندىرۋعا تىرىسقان. ونداي ارەكەتى كۇتكەندەگىدەي ناتيجە بەرمەگەندىكتەن، ءتىپتى، ءدىنى بولەك كۇيى قالسا دا، ءدىلىن، ءومىر ءسۇرۋ سالتىن وزگەرتۋ ارقىلى كادىمگى مۇجىققا اينالدىرۋدى كوكسەگەن بولاتىن.  مۇنداي جوسپارىن وتارشىل ۇكىمەت يمپەريانىڭ بارلىق ايماعىندا ىسكە اسىرىپ جاتقان. سول سەبەپتى بارشا بودان ەل-جۇرتتىڭ ءتۇرلى قارسىلىعىنا دۋشار بولعان دا، ناتيجەسىندە، الىپ يمپەريادا ازاتتىق اڭساعان ءتۇرلى ۇلتتىق قوزعالىستار بوي كورسەتكەن. 1905 جىلعى ءبىرىنشى ورىس رەۆوليۋتسياسىنىڭ دۇمپۋىمەن يمپەرياداعى مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ، سونىڭ ىشىندە قازاق حالقىنىڭ دا ۇلتتىق قوزعالىستارى ومىرگە كەلدى. ءىى نيكولايدىڭ ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس مايداندارىنىڭ قارا جۇمىسىنا وزگە تەكتىلەردى شاقىرۋ جايىندا شىعارعان 1916 جىلدىڭ 25 ماۋسىمىنداعى پارمەنى ۇلتتىق ەزگىدەن قالجىراعان حالىقتاردىڭ اشۋ-ىزاسىن تۋدىردى. پاتشانىڭ وسى جارلىعى تۇتاتقان  قازاق حالقىنىڭ ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى يمپەريا تاعىن شايقالتۋعا ەلەۋلى ۇلەس قوستى. 1917 جىلعى اقپان رەۆوليۋتسياسى مونارحيانى قۇلاتقاننان كەيىنگى ساياسي مۇمكىندىكتەر اۋقىمىندا جۇرگىزىلگەن ىزدەنىستەر ناتيجەسىندە اۋەلى ۇلتتىق الاش اۆتونومياسى قۇرىلدى. سوسىن، بۇرىنعى يمپەرياداعى مەملەكەتتىك بيلىكتى باسىپ الىپ، بارشا ۇلتتىق قۇرىلىمداردى قۇلاتقان بولشەۆيكتەردىڭ ۇيعارىمىمەن، تاپتىق نەگىزدەگى قازاق كەڭەستىك اۆتونومياسى ومىرگە كەلدى. 

سوندا قازاق حالقى ەلدىگىمىز جاڭعىرتىلدى دەپ قۋانعان. بىراق بۇل ءىس جۇزىندە قاندى وزگەرىستەرمەن استاسقان الدامشى جاڭعىرۋ بولىپ شىقتى. كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا قازاق ءۇش مارتە الاپات اشارشىلىققا ۇشىراپ، ۇلكەن ۇلتتىق اپاتتى باستان كەشتى. بيلىكتىڭ سولاقاي رەفورمالارى سالدارىنان حالىق رەتىندە مۇلدەم جويىلا جازدادى. ۇجىمداستىرۋ، تاركىلەۋ شارالارىنا  قارسى شىققان كوتەرىلىستەر اسكەري كۇشپەن باسىپ-جانشىلىپ، جۇرت جاپپاي قۋعىن-سۇرگىنگە ءتۇسىرىلدى. سوسىن ەلدىڭ توز-توزىن شىعارعان بيلىك ءوزىنىڭ مەملەكەتتىك قىلمىسىن بۇركەمەلەيتىن ءادىس رەتىندە مادەني رەۆوليۋتسيا جاسادى. قازاقتى ۇلكەن جەتىستىكتەرگە جەتكىزگەن ء«سوتسياليزمنىڭ ارتىقشىلىقتارى» دابىرايتىلدى. ءسويتىپ، حالقى قىرىلىپ، ءداستۇرلى ەكونوميكاسى تۇرالاپ، ابدەن تيتىقتاعان، بىراق مادەنيەتى كوتەرىلگەن ەلدى – رەسەي فەدەراتسياسى قۇرامىنداعى قازاق اۆتونومياسىن 1936 جىلعى ستاليندىك كونستيتۋتسيا بويىنشا وداقتاس رەسپۋبليكا مارتەبەسىنە كوتەردى. بىراق كوممۋنيستىك رەجيم، باسقا وداقتاس رەسپۋبليكالار سەكىلدى، ونى دا ءبىرتۇتاس الىپ مەملەكەتتىڭ ەشقانداي دەربەستىگى جوق قۇرامداس بولىگىنە اينالدىردى. جالپاق ەلدى بەكەم شىرماعان توتاليتارلىق جۇيە ءبىر كەزدەرى اقگۆاردياشىلار اڭساعان ء«بىرتۇتاس جانە بولىنبەيتىن رەسەيدى» جاڭا ءتۇر مەن مازمۇندا جاساپ شىقتى. يدەولوگيا ارقىلى تۇتاستاندىرىلعان جاڭا يمپەريانى باستاپقى كەزەڭدە ۋاعىزدالعان  كەڭەس وكىمەتى ەمەس، قاتاڭ ءبىر ورتالىقتاندىرىلعان كوممۋنيستىك پارتيا بيلەدى. ۇلتتىق مۇددە شەگىندى، بار ماسەلەنىڭ تەك تاپتىق مۇددە تۇرعىسىنان باعالاناتىنى، سونداي-اق ورىس حالقىنىڭ «اعا» رەتىندەگى مارتەبەسى مويىندالدى. 1954–1960 جىلدارى قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ جەرى تىڭ كوتەرۋ جەلەۋىمەن جاڭاشا وتارلاندى. قازاق حالقى ءوز ەلىندە بارلىق تۇرعىنداردىڭ ۇشتەن بىرىنە دە جەتپەيتىن (29%) دەڭگەيگە ءتۇسىرىلدى. كوپتەگەن قازاق مەكتەپتەرى جابىلدى، «كوممۋنيزمگە ورىس تىلىمەن بارامىز!»، «ورىس ءتىلى – ەكىنشى انا ءتىلىمىز!» ۇراندارىمەن ورىستاندىرۋ ساياساتى جان-جاقتى جۇرگىزىلدى. سوۆەت وداعىنىڭ سول كەزدەگى باسشىسى نيكيتا حرۋششەۆتىڭ «پاتشالىقتىڭ جۇزدەگەن جىل بويى جاساي الماعانىن از عانا جىلدا جۇزەگە اسىردىق» دەپ ماقتانعانى جانە «كوممۋنيزمگە ءبىر عانا ورىس تىلىمەن بارامىز» دەپ ۇرانداتقانى ءمالىم. ورىسشا وقۋ سالتقا، ماقتانىشقا اينالدىرىلدى. ورىس ءتىلىن بىلمەي  قالادا ءومىر ءسۇرۋ، جۇمىس ىستەۋ مۇمكىن بولماي قالدى. جالپاق ەلدە «جاڭا ادام قالىپتاستىرۋ» ساياساتى جۇرگىزىلدى. ارالاس نەكەلەر بارىنشا ماقۇلداندى. ورىستانعان ادامدار «ينتەرناتسيوناليست» رەتىندە ماداقتالىپ، باسقا كوتەرە دارىپتەلدى. قازاقتارعا ءوز ەلىنىڭ استاناسى الماتىعا كەلىپ، قالا تۇرعىنى رەتىندە تىركەلۋى دە مۇڭ بولدى. مۇنداي كەلەڭسىزدىكتەر مەن جالعاندىقتار «ۇلت ماسەلەسى شەشىلگەن» دەپ دارىپتەلەتىن كەزەڭنىڭ وزىندە ورىن العاندىقتان،  ولاردىڭ ەندى، رەسپۋبليكانى باسقارۋعا ورتالىق جىبەرگەن ورىس قايراتكەرى كەلگەندە، ءتىپتى دە تۇزەلمەيتىنى انىق ەدى.  سوندىقتان، جاڭا باسشى «تاققا وتىرعان» كۇننىڭ ەرتەڭىنە، قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسى الماتى قالاسىنىڭ كوشەلەرىمەن قىزدار مەن جىگىتتەر لەك-لەگىمەن تولاسسىز اعىلىپ، برەجنەۆ اتىنداعى ورتالىق الاڭعا جينالدى. سودان ەش بالاماسى جوق، ساياسي كوتەرىلىسكە ۇلاسقان تەڭدەسسىز وقيعا  باستالدى.

سوناۋ قاھارلى كۇندەر، ارادا وتىز جىلداي ۋاقىت وتكەنمەن، ۇمىتىلماق ەمەس. قايتا، ۋاقىت وتكەن سايىن ماڭىزى ارتىپ كەلەدى. 

17 جەلتوقساننىڭ كەشىندە الماتىداعى ورتالىق الاڭدا  ءوزىم كۋا بولعان وعاش تا توسىن كورىنىس مەنىڭ دە ءالى كوز الدىمدا. مەن تومەنگى كوشەمەن الاڭ ەتەگىنە كوتەرىلە بەرگەنىمدە، بىردەن ورتكە كوزىم ءتۇستى دە، شەت جاقتا لاپىلداعان جالىنى كوككە ءسىڭىپ جانىپ جاتقان كولىكتىڭ جانىنا كەلدىم. وتقا ورانعان – «جىلجىمالى ميليتسيا بەكەتى» اتالاتىن ءبىر جاعىنا قۇلاتىلعان ماشينا ەكەن. (بۇل – شوقپاردى وڭدى-سولدى سىلتەگەن جازالاۋشىلار دەمونسترانتتاردى ءبىر جايپاپ ءوتىپ، جەتپىس-سەكسەن قىز-جىگىتتى «جەڭىل جاردەم» اكەتكەننەن كەيىنگى كورىنىس ەدى). تاپ سونداي ءورت ءتۇن قاراڭعىلىعى قىمتاعان الاڭنىڭ ءتورت شەتىندە دە لاۋلاپ جاتتى. الاڭ ورتاسىندا دوڭگەلەنە شوعىرلانىپ، ۇرانداتىپ تۇرعان جاستار توبى كورىنەدى.  مىنبەر ماڭىندا جانە ورتالىق كوميتەت ۇيىنە اپارار باسپالداق الدىندا قۇرسانعان قالقاندارى تۇتاسا، ۇزىننان-ۇزاق تىزىلگەن اسكەري جاساق  قاراۋىتادى. مەن ورتكە قاراپ تۇرعان قىز بەن جىگىتكە تاقالىپ، ءمان-جايدى سۇراستىردىم. سول شاقتا جاساق جاقتان پاپاحالى، اسكەري شەندى ادام بەرمەن  شىعىپ، ۇرانداتىپ تۇرعان توپقا بەتتەدى. جاستار اراسىنا باردى،  بىردەڭەنى تۇسىندىرمەك، الدە كەلىسسوز ياكي ۇگىت جۇرگىزبەك بولعان سىڭايلى. شاماسى، ناتيجەسىز بارىس بولسا كەرەك، جاستارمەن ءتىل تابىسا الماي، تەز كەرى ورالدى. ول كەتىسىمەن، دوڭگەلەنىپ تۇرعان قىز-جىگىتتەر قوسىلىپ ءشامشى قالداياقوۆتىڭ «مەنىڭ قازاقستانىم» اتتى ايگىلى پاتريوتتىق ءانىن شىرقادى (كوتەرىلىس كۇندەرى جاۋىنگەرلىك شىڭدالۋدان وتكەن وسىناۋ اتاقتى ءاننىڭ كەيىن تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ ءانۇرانىنا اينالعانى ءمالىم). ءان شىرقاۋدىڭ ارا-اراسىندا ءبارى ءبىراۋىزدان، بۇرىنعىسىنشا حورمەن، جىگەرلى ايقايعا باسىپ قويادى. جاستاردىڭ سونداعى بۋىن-بۋىنعا ءبولىپ، ەكپىندەتە ايتقان ۇراندارى: «دو-لوي، كول-بين!»، «جا-سا، قا-زاق!» دەگەن سوزدەردەن تۇراتىن-دى.

الاڭدى كۇڭىرەنتكەن بۇل ۇرانداردى مەن ەرەكشە تولقىنىسپەن، ايتىپ جەتكىزگىسىز سەزىمگە بولەنە تىڭدادىم. جاستار اۋزىنان جالىن اتا شىققان وسى قاراپايىم قوس تىركەستە قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار بويعى ارمان-مۇددەسى جاتقان بولاتىن. بىرىنشىدەن، قازاق ەلىن باسقارۋعا جىبەرىلگەن ورتالىقتىڭ ەميسسارى ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ ۇلتتىلىق تۇرعىدان وركەندەۋىنە شەك قويىپ كەلە جاتقان وتارشىل بيلىكتىڭ تاپ وزىندەي كورىنگەن. سوندىقتان دا جاس ۇرپاق ونى قابىلداعىسى كەلمەگەن. ونىڭ «كوزىن جوعالتۋىن» تالاپ ەتۋ ارقىلى ماكسيماليست قىز-جىگىتتەر  رەسپۋبليكامىزدى قۋىرشاق ەتكەن وتارلىق قامىتتى قاۋساتاتىن ۋاقىتتىڭ جەتكەنىن جاستىق تۇيسىگىمەن سەزىنىپ، قىسقا ۇرانمەن مالىمدەگەن ەدى. ەكىنشىدەن، رەسپۋبليكانىڭ اتىن الىپ جۇرگەن، بىراق قۇقتارى تىم شەكتەلگەن حالقىمىزدىڭ مارتەبەسىن «جاساسىن قازاق!» دەپ اشىق كوتەرۋدىڭ استارىندا شىنايى تەڭدىككە جەتۋ، ازاتتىق الۋ ارمانى، تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋ يدەيالارى جاتقان. جاستىق شاققا ءتان شالقىما كوڭىلدەن شىققان اسقاق ۇران-سوزدەردىڭ ءمان-ماعىناسى سوعان ساياتىن.  ارينە، ساياسي تاجىريبەسى جوق جاس ازاماتتار مۇنداي ماعىناداعى تۇجىرىمعا تاپ سول كەزدە سانالى تۇردە كەلگەن دەپ ايتا المايمىز.  ولاردىڭ  ءسوز ىشىنە تەرەڭ وي بۇككەن بۇل ۇراندارى اۋىزدارىنا ءوز-وزىنەن سۇرانىپ، كۇن تارتىبىنە مۇلدەم تابيعي تۇردە شىعارىل-عان-دى. ويتكەنى وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ وسىناۋ ەرەۋىلى حالقىمىزدىڭ وتكەن عاسىرلاردان بەرى ءالسىن-ءالسىن وتارلىق ەزگى مەن وزبىرلىققا، ادىلەتسىزدىككە قارسى تۇرىپ، بۇرق-بۇرق كوتەرىلۋلەرىنىڭ زاڭدى جالعاسى بولاتىن.

ميحايل گورباچەۆ باستاعان ساياسي بيۋرو 1985 جىلدىڭ كوكتەمىنەن جەدەلدەتۋ، جاريالىلىق، قايتا قۇرۋ سىندى ۇراندار تاستاعان. سول ۇراندارىمەن  جالپاق ەلدە دەموكراتيالىق وزگەرىستەرگە جول اشاتىن جاڭا ساياسات جۇرگىزە باستاعان. سويتە تۇرا، ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ ەركىمەن ساناسپاي، 1986 جىلعى جەلتوقسان ايىندا ۇلتىمىزعا جايسىز كادرلىق شەشىم جاسادى. سوعان نارازى قازاق جاستارى بەيبىت شەرۋگە شىققاندا، وكىمەت ولاردى وزدەرىمەن تەڭ سويلەسۋگە كەم ساناعان. جالپى، توتاليتارلىق مەملەكەتتىك بيلىك ءۇشىن ءبىرىنشى كەزەكتە مەملەكەت مارتەبەسى تۇراتىن دا، ادام تاعدىرىمەن، اسىرەسە «ۇلتشىلدىقپەن» ساناسۋ ەسەپكە الىنا بەرمەيتىن. سول سەبەپتى بەيبىت باس كوتەرۋگە وكىمەت كۇش قولدانۋىمەن جاۋاپ بەردى، سوندىقتان دا تىنىش دەمونستراتسيانىڭ اقىرى كوتەرىلىسكە ۇلاستى. ياعني، پارتيا ساياساتى، سوۆەت بيلىگى كورسەتكەن ەكىجۇزدىلىك «ۇلت ماسەلەسى شەشىلگەن» دەگەن جالعان جەلەۋمەن قاساڭ ستاندارتتى تىنىس-تىرشىلىك قالىبىن ورناتقان كەزەڭدە، كەڭەس وكىمەتىنىڭ ۇلت مۇددەسىن قورعايتىندىعىنا زور كۇمان كەلتىرۋشىلىكتىڭ تۋىنا سەبەپ بولدى. قازاق كسر-ءىنىڭ كونستيتۋتسياسى بويىنشا قازاقستان – ءوز اۋماعىندا ءوز بەتىنشە دەربەس مەملەكەتتىك بيلىك جۇرگىزەتىن ەگەمەندى كەڭەستىك سوتسياليستىك مەملەكەت (68-باب) ەدى  («ستاتيا 68. كازاحسكايا سوۆەتسكايا سوتسياليستيچەسكايا رەسپۋبليكا – سۋۆەرەننوە سوۆەتسكوە سوتسياليستيچەسكوە گوسۋدارستۆو. ...كازاحسكايا سسر ساموستوياتەلنو وسۋششەستۆلياەت گوسۋدارستۆەننۋيۋ ۆلاست نا سۆوەي تەرريتوري»). الايدا قازاقستان كەڭەستەر وداعىن قۇرىسقان، وداقتان ەركىن شىعىپ كەتۋ قۇقى ساقتالعان تاۋەلسىز مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى رەتىندە كسرو كونستيتۋتسياسىنىڭ 70- جانە 72-بابتارىندا مويىندالعان بولسا دا، قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ ەگەمەندىگى دە، ءوزىن ءوزى بيلەيتىندىگى دە، ۇلتتىلىعى دا ماسكەۋلىك بيلىك تاراپىنان اياققا تاپتالدى. سول سەبەپتى قازاق كسر-ءى «...ەڭبەكشىلەردىڭ ەرىك-جىگەرى مەن مۇددەسىن قورعايتىن سوتسياليستىك جالپىحالىقتىق مەملەكەت» دەگەن كسرو نەگىزگى زاڭنىڭ 1-ءشى بابىنىڭ كوزالداۋشىلىق، ءجاي عانا فورمالدىلىك ەكەنىن ايگىلەگەن بۇل ءجايت قاعاز جۇزىندەگى تەڭدىك پەن ەركىندىكتىڭ جاساندىلىق سيپاتىن دالەلدەي ءتۇسىپ، قازاق حالقىنىڭ شىدامىن كەمەرىنەن اسىرعان سوڭعى تامشى ىسپەتتى ەففەكت بەرگەن. ال سوۆەت وداعى دەپ اتالاتىن الىپ مەملەكەتتىڭ ءىس جۇزىندە ء«بىرتۇتاس جانە بولىنبەيتىن» پاتشالىق روسسيانىڭ  جالعاسى بولىپ شىققانىن ۋاقىت اپ-ايقىن كورسەتتى. كسرو جانە قكسر كونستيتۋتسيالارىنىڭ 6-شى بابتارىنا سايكەس سوۆەت وداعىنىڭ كوممۋنيستىك پارتياسى «قوعامنىڭ جەتەكشى جانە باعىتتاۋشى كۇشى» بولىپ تابىلاتىن. سول «جەتەكشى جانە باعىتتاۋشى كۇشتىڭ» قاتاڭ يدەولوگيالىق تورىمەن وداقتاس رەسپۋبليكالار دا، ولارداعى حالىق دەپۋتاتتارىنىڭ كەڭەستەرى دە بەكەم شىرمالعاندىقتان، كەڭەستەر وداعى ءىس جۇزىندە ۋنيتارلىق مەملەكەتكە اينالعان. ياعني كسرو ءىس جۇزىندە، ءومىر كورسەتكەندەي، باسىندا مونارح تۇرعان رەسەي يمپەرياسىنىڭ اتى وزگەرتىلگەن، توبەسىندە ساياسي بيۋرو  تۇرعان جاڭا تۇرىنە اينالدىرىلدى.

مىنە وسى كەڭەستىك نەويمپەريادا ادىلەتسىزدىك جانە كوپە-كورىنەۋ جالعان سويلەۋ ادەتتەگى قۇبىلىسقا اينالعانى انىق. كسرو-نى 1983 جىلى اقش پرەزيدەنتى سىرتقى قاتىناستارعا بايلانىستى «زۇلىمدىق يمپەرياسى» دەپ اتاعان ەدى، شىنداپ كەلگەندە، بۇل انىقتامانىڭ تۋرالىعى ىشكى جاعدايدا دا كورىندى. كەڭەس وكىمەتى قايتا قۇرۋ ساياساتى  جاريا ەتكەن دەموكراتيالىق جاڭعىرۋعا سەنگەن جاستارعا 1986 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا «ناركوماندار، ماسكۇنەمدەر» دەگەن جالعان ايىپ تاعىپ، ولاردى توتاليتارلىق شوقپاردىڭ استىنا الدى. جۇمىسشى جانە ستۋدەنت قىز-جىگىتتەردىڭ دەموكراتيالىق قوزعالىسىن اسكەري كۇشپەن باسۋ ءۇشىن قۇپيا تۇردە ارنايى وپەراتسيا جوسپارىن جاساپ، جۇزەگە اسىردى. مۇنداي ارەكەت جاستاردى اشىندىرا ءتۇستى، سونىڭ سالدارىنان بەيبىت شەرۋ وزبىر وتارشىلدىققا، نەوستالينيزمگە قارسى كوتەرىلىسكە ۇلاستى. بۇعان بۇگىندە ەشكىم شاك كەلتىرمەيدى. سوۆەت وداعىنىڭ گيمنى «ازات رەسپۋبليكالاردىڭ بۇزىلماس وداعىن ۇلى رۋس ماڭگىلىككە بىرىكتىرگەنىن» مالىمدەگەن مىناداي سوزدەرمەن باستالاتىن: «سويۋز نەرۋشيمىي رەسپۋبليك سۆوبودنىح سپلوتيلا ناۆەكي ۆەليكايا رۋس». ودان ءارى بۇل تۇجىرىمداما حالىقتاردىڭ ەرىك-جىگەرى جاساعان ءبىرتۇتاس، قۋاتتى سوۆەت وداعى جاساسىن دەگەن مىنا ۇرانعا ۇلاساتىن: «دا زدراۆستۆۋەت سوزداننىي ۆولەي نارودوۆ ەدينىي، موگۋچي سوۆەتسكي سويۋز!»   العاشقى ەكى جولداعى «بۇزىلماس وداقتى» ورىس مەملەكەتىنىڭ بىرىكتىرگەنى تۋرالى  اقپاراتتىڭ كەيىنگى ەكى جولداعى ء«بىرتۇتاس، قۋاتتى سوۆەت وداعىن» «حالىقتاردىڭ ەرىك-جىگەرى جاساعانى» جايىنداعى مالىمەتپەن ۇيلەسىڭكىرەمەي تۇرعانىن قازىرگى تاڭدا وڭاي اڭعارۋعا بولادى، بىراق توتاليتارلىق كەزەڭدە وعان ەشكىم شاك كەلتىرگەن جوق.  سوعىس جىلدارى ومىرگە ەنىپ، تاۋەلسىزدىككە جەتكەنگە دەيىن شىرقالعان قازاق سوۆەتتىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ گيمنى: ء«بىز قازاق ەجەلدەن ەركىندىك اڭساعان، بوستاندىق ءومىر مەن ار ءۇشىن قيعان جان»، – دەگەن، شىنايى قازاقى بولمىستى بەينەلەيتىن  جولدارمەن باستالاتىن. ءانۇران ءماتىنىنىڭ بۇلاردان كەيىنگى مۇلدەم ساياسيلاندىرىلعان سوزدەرىن ەسەپكە الماعاندا، قازاقتىڭ ازاتتىق پەن ار-نامىس جولىنا باسىن تىگۋدەن قاشاندا تارتىنباعانى راس-تىن. وسى جانقيارلىق داستۇرگە ادالدىعىن جاستار 1986 جىلعى جەلتوقسان ايىندا كورسەتتى. رەسپۋبليكا استاناسىندا ولار الاڭعا ءبىر جاعىنان، سول كەزگى جاريالىلىقتى، قايتا قۇرۋدى، دەموكراتيالىق جاڭارۋدى كوزدەگەن بيلەۋشى پارتيانىڭ ساياساتىنا مالدانىپ شىقتى. ەكىنشى جاعىنان، كوكەيگە تۇيگەن كۇدىكتى بەيبىت جولمەن شەشۋگە ۇمىتتەنىپ، يدەيالىق جالعىز-دارا كوسەمىمىزدىڭ پورترەتى مەن ونىڭ جانە ول قۇرعان بولشەۆيكتىك پارتيانىڭ ۇلت مۇددەسىن كوزدەيتىن تۇجىرىمدى سوزدەرى جازىلعان ترانسپارانتتاردى باستارىنا كوتەرىپ شىقتى. ورتالىق الاڭعا كەلىپ، باسشىلاردىڭ ماسەلەنى ءتۇسىندىرۋىن كۇتتى. بىراق ولاردىڭ الدىنا شىققان وكىمەت وكىلدەرى تەك ء«تارتىپ بۇزباي، جاتاقحانالارىنا تارقاۋلارىن» تالاپ ەتتى. وزدەرىنىڭ مۇنداي تالاپ-تىلەكتەرىنە بيلىكتىڭ قۇلاق اسپاي، نەمكەتتى قاراۋى دەمونسترانتتاردى، ارينە، قاناعاتتاندىرمادى، ولار الاڭنان كەتكەن جوق. سوندا وكىمەت تاراپىنان ورتالىق الاڭعا جينالعان ستۋدەنتتەر مەن جۇمىسشى جاستاردىڭ بەيبىت دەمونستراتسياسىن دورەكى كۇش قولدانۋ جولىمەن  باسىپ-جانشۋ ارەكەتتەرى جاسالدى. جۋاسىتۋ جانە جازالاۋ شارالارى مەتروپوليا جوسپارىنا سايكەس مۇقيات جۇزەگە اسىرىلدى. وتارشىل بيلىك الماتىداعى ورىس جانە ورىس ءتىلدى تۇرعىنداردىڭ قولدارىنا تەمىر بىلىكتەن، كابەلدەردەن قيىلعان سۋىق قارۋلار ۇلەستىرىپ، الاڭداعى قازاق جاستارىن ءولىمشى ەتىپ ۇرىپ-سوعۋعا، ءتىپتى ولتىرۋگە اشىقتان اشىق شىعاردى.  جۇرتتى ءبىر-بىرىنە جاساندى تۇردە ۇلتتىق تۇرعىدا قاراما-قارسى تۇرۋعا ءماجبۇر ەتتى. كەڭەس وكىمەتى باسشىلىعىنىڭ رۇقساتىمەن جاسالعان وسىناۋ مەملەكەتتىك قىلمىس:  «وداقتاس، ۇرانداس ەلدەردىڭ قامقورى، كوپ العىس ايتامىز ۇلى ورىس حالقىنا» دەگەن گيمن ءسوزىنىڭ استارىن ايقارا اشىپ بەردى. جاڭا تۇرپاتتى وتارشىلدار مەن ولاردىڭ جەرگىلىكتى جاندايشاپتارى استانادا جۇرتتىڭ ۇلتتىق بەلگىلەرى بويىنشا قۋدالانۋىنا جول اشتى، ۇلتارالىق ارازدىقتى قولدان تۇتاتۋعا ارەكەتتەندى. «اعا» مارتەبەسىمەن دارىپتەلەتىن حالىق وكىلدەرىن جانە ورىستانعان وزگە تەكتىلەردى، سونداي-اق بارشا ءلابباي-تاقسىرشىلداردى  يمپەريالىق ورتالىق «بەسىنشى كولوننا» رەتىندە پايدالانۋعا ۇمتىلدى. بەلگىلى دارەجەدە ءبىراز ۋاقىت سولاي ەتە الدى دا. كسرو باسشىلىعى الماتىعا جىبەرگەن وكىلدەر كسرو كونستيتۋتسياسىنىڭ «وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ ەگەمەندىك قۇقتارىن كسر وداعى ساقتايدى» (ستاتيا 81.  سۋۆەرەننىە  پراۆا  سويۋزنىح  رەسپۋبليك وحرانيايۋتسيا سويۋزوم سسر) دەگەن 81-ءشى بابىنا قاساقانا، قالاعا وزگە رەسپۋبليكالاردان ارنايى ماقساتپەن ارەكەت ەتەتىن جاساقتاردى تاسىمالداپ، مەتروپوليانىڭ وتارداعى «قۇلدارىن» تۇقىرتۋ، «تارتىپكە سالۋ» جۇمىستارىن جۇرگىزدى. بىراق ۇلتتىق سەزىم مەن نامىس باستى تۇرتكى بولعان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس وتى تەز ارادا رەسپۋبليكانىڭ شارتارابىنا تاراپ ۇلگەردى. مۇنداي قارسىلىق تۋاتىنىن كۇتپەگەن ورتالىق كوتەرىلىس جايىندا دۇرىس اقپارات تاراماۋىنا، ونى بۇزاقىلاردىڭ تارتىپسىزدىكتەرى ەتىپ تۇسىندىرۋگە كۇللى يدەولوگيالىق قارۋىن جۇمىلدىردى. وداقتاس رەسپۋبليكالار ىشتەن تىنعانمەن، الىس شەتەلدەر ءۇنسىز قالعان جوق. ەۆروپا ەلدەرىنىڭ بەلگىلى ازاماتتارى اتۋعا بۇيىرىلعان كوتەرىلىسشى قايرات رىسقۇلبەكوۆتىڭ تاعدىرىنا اراشا ءتۇسىپ، كسرو باسشىلىعىنا حات جولداپ جاتتى.

جەلتوقسان كوتەرىلىسىندە ورىن العان اۋىر احۋالدىڭ ءبىر ۇشى مەنىڭ جەكە باسىما دا تيگەن ەدى. 1986 جىلعى 25 جەلتوقساندا وتكەن قازاق كسر جوعارعى كەڭەسى تورالقاسى اپپاراتىنىڭ پارتيا جينالىسىندا 17–18 جەلتوقسان وقيعاسىنا بايلانىستى ماسەلە قارالدى. «تارتىپسىزدىكتەردىڭ» ءمان-جايى باياندامادا، جارىسسوزدەردە الاڭعا شىققان جاستاردى ايىپتاۋ تۇرعىسىنان قوزعالىپ جاتتى. سوندا مەن قۇقىق قورعاۋشى ورگان كۇشتەرى  بەيبىت جاستارعا شوقپار، ساپەر كۇرەكشەلەرى مەن اسكەري ءىزشىل يتتەردى جۇمساعانىن، ءسويتىپ وزبىر جازالاۋشى دەڭگەيىنە دەيىن قۇلدىراعانىن اشىق ايتتىم، جۇمىسشى ۇجىمدارىنا بارعان جەكەلەگەن پارتيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ ورتالىق  كوميتەت پلەنۋمىنىڭ كادر جونىندەگى شەشىمىن «سەندەرگە باسشىنىڭ قازاق بولعانى ماڭىزدى ما، الدە دۇكەندەردە نان بولعانى ماڭىزدى ما» دەپ تۇسىندىرمەك بولعان قارادۇرسىن، زالالدى سوزدەرىن سىنادىم. ماسەلەنى بايىپپەن، تەرەڭنەن ۇعۋعا شاقىردىم. دەمونسترانتتاردىڭ لەنيننىڭ سۋرەتتەرى مەن ۇلت ماسەلەسى جونىندەگى سوزدەرىن كوتەرىپ شىققانىنا وي جۇگىرتەيىك، ينتەرناتسيوناليزم، شوۆينيزم، پاتريوتيزم، ۇلتشىلىق پەن ۇلتتىلىق ۇعىمدارىن اجىراتا بىلەيىك دەدىم. قازاق ءتىلىنىڭ مۇشكىل ءحالىن، ءبىلىم بەرۋ ورگاندارىنىڭ كەمشىلىكتەرىن تىلگە تيەك ەتىپ، ناقتى مىسالدار كەلتىردىم. مەنىڭ ءسوزىم بەلسەندى كوممۋنيستەردىڭ اشۋ-ىزاسىن تۋعىزىپ، ماعان  ۇلتشىل دەگەن ايىپ تاعىلدى. ءسوزىمنىڭ ءماتىنىن بىرنەشە دانا ەتىپ كوبەيتىپ، ءتيىستى ورگاندارعا تابىستادى. ونى بەلگىلى پارتيا باسشىلارىنىڭ ءبىرى «رەۆوليۋتسيالىق سوزگە» بالاپ، كوممۋنيستىڭ مۇنداي انتيپارتيالىق قىلىعىن اياقسىز قالدىرۋعا بولمايتىنىن ايتتى. ماسەلەنى قايتا قاراۋ ءۇشىن 1987 جىلعى 5 قاڭتاردا تاعى جينالىس ءوتتى، مەن العاشقى سىني ءسوزىم پارتيالىق قۇجاتتاردا تۇجىرىمدالعان تەوريالىق قيسىنداردان تۋىنداعانىن شەگەلەپ ايتا كەلە، ءتارتىپ ساقشىلارىنىڭ بەيبىت دەمونسترانتتاردى ۇرىپ-سوققانىن شىنىمەن دە ءوز كوزىممەن كورمەگەنىمدى مويىندادىم. جالپى، مەن ءوزىمنىڭ قالىپتاسقان پىكىرلەردەن وزگەشە ويىمدى كوشەدە ەمەس، پارتيا جينالىسىندا، «وتكىر بۇرىشتاردى» اينالىپ وتپەۋگە ۇيرەتەتىن پارتيا ەرەجەسىنە ساي، كوممۋنيستەر ورتاسىندا ايتقان ەدىم. الايدا اپپارات كوممۋنيستەرىن مۇنداي قيسىن ويلاندىرعان جوق. ەرەكشە كوزگە تۇسۋگە تىرىسقان بەلسەندىنىڭ جەتەكشىلىگىمەن ارنايى كوميسسيا قۇرىلدى. كوميسسيا مۇشەلەرى ءسوزىمنىڭ ءماتىنىن وزدەرىنشە بۇرمالاپ، ايعا جۋىق تەكسەرگەن بولدى، تاققان جاساندى ايىپتارىن تىزگەن قورىتىندى جاسادى. سوسىن مەنىڭ ماسەلەم پارتبيۋرودا، ودان تاعى دا جالپى جينالىستا تالقىلاندى. جينالىس شەشىمىن اۋداندىق پارتيا كوميتەتى ءوزىنىڭ پارتكوميسسياسىندا، بيۋروسىندا قارادى. ناتيجەسىندە مەن پارتيالىق جانە اكىمشىلىك قاتاڭ جازا الىپ تىندىم. اقتىعىڭدى دالەلدەي المايتىن جاعداي وسىلاي مەنىڭ ءوز باسىمنان دا وتكەندىكتەن، سول كۇندەرى رەسپۋبليكادا «كىشى 37-ءشى جىل» احۋالى ورناعانىن  سەنىممەن  ايتا الامىن.

كوتەرىلىسكە تىكەلەي سان-مىڭ قىز-جىگىتتىڭ قاتىسقانى ءمالىم. كوشەلەر مەن ورتالىق الاڭدا ولار ونداپ، جۇزدەپ سوققىعا جىعىلدى. جازالاۋشىلار ولاردى جۇك ماشينالارىنا تيەپ، قوقىس توككەندەي، قالا سىرتىنا اپارىپ تاستادى. ۇستالىپ، تۇرمەگە، تەرگەۋگە تۇسكەنى، جۇمىستان، وقۋدان، تۇرعان جاتاقحانالارىنان شىعارىلعانى، قالادان قۋىلعانى قانشاما. جۇزدەن استام قىز-جىگىت ءتۇرلى مەرزىمگە  سوتتالدى، ەكەۋى ءولىم جازاسىنا كەسىلدى. حالىق دەپۋتاتى، اقىن مۇحتار شاحانوۆ باسقارعان پارلامەنتتىك كوميسسيانىڭ دەرەكتەرىنە قاراعاندا، «37 جىل» رۋحىندا جۇرگىزىلگەن رەپرەسسيالار ءتۇرلى اكىمشىلىك شارالارىمەن قاتار پارتيالىق جانە كومسومولدىق تۇرعىدا جازالاۋمەن استاسقان.  وسى وقيعاعا بىلدىرگەن كوزقاراستارى ءۇشىن 52 ادام پارتيادان شىعارىلعان، 67-سىنە پارتيالىق جازا بەرىلگەن. جۇمىسشى جانە ستۋدەنت جاستاردىڭ 406-سى كومسومولدان شىعارىلىپ، 404-ىنە كومسومولدىق  جازا قولدانىلعان.

قاساڭ توتاليتارلىق جۇيەگە كۇللى كسرو بويىنشا ءبىرىنشى بولىپ قارسى شىعىپ، جانكەشتىلىكپەن ازاتتىق ءۇنىن كوتەرگەن قازاق جاستارىنىڭ كوتەرىلىسى  باسقالاردى دا وياتتى. ماسكەۋ وزبىرلىعىنا قارسىلىقتار كاۆكازداعى، بالتىق جاعالاۋىنداعى وداقتاس رەسپۋبليكالاردا ورىن الدى. ۇزاماي، كوممۋنيستىك رەجيم تۇتاستىرعان توتاليتارلىق الىپ مەملەكەتتە تەگەۋرىندى دەموكراتيالىق وزگەرىستەر جاسالدى. كەڭەستىك ءبىر ەلگە بىرىككەن وداقتاس رەسپۋبليكالار كسرو كونستيتۋتسياسىنىڭ 72-ءشى بابىندا كوزدەلگەن وداق قۇرامىنان ەركىن شىعىپ كەتە الاتىن (ستاتيا 72.  زا كاجدوي سويۋزنوي رەسپۋبليكوي سوحرانياەتسيا  پراۆو سۆوبودنوگو ۆىحودا يز سسسر) قۇقتارىن پايدالانىپ، 1991 جىلى وزدەرىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىكتەرىن جاريالادى.

قازاق كوتەرىلىسىنىڭ ۆەنگرياداعى (1956) جانە چەحوسلوۆاكياداعى (1968) كوتەرىلىستەردىڭ جالعاسى جانە ناتيجەلىسى بولعانىن اتاپ ايتۋ كەرەك. ولاي دەيتىنىمىز، 1986 جىلعى قازاق ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى سەرپىن بەرگەن ەرەن قۇبىلىستىڭ ناتيجەسىندە كەڭەستىك يمپەريانى ۇستاپ تۇرعان كوممۋنيستىك رەجيم قۇلادى. تاريحي وقيعانىڭ دامۋى بارىسىندا كسرو-نىڭ ءوزى ىدىراپ قانا قويماي، تيىسىنشە، ونىڭ الەمدەگى ىقپالى شەكتەلدى. كسرو-نىڭ جەتەكشىلىگىمەن ەۆروپا مەملەكەتتەرىنىڭ بەيبىتشىلىگى مەن قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەلەرىن 1955 جىلى ۆارشاۆادا تالقىلاعان ماجىلىستە قۇرىلعان سەگىز ەۆروپالىق سوتسياليستىك مەملەكەتتىڭ  اسكەري وداعى – ۆارشاۆا كەلىسىمشارتى 1991 جىلى ءبىرجولا كۇشىن جويىپ، 36 جىل بويى دۇنيەدەگى اسكەري كۇشتەردى ەكىگە جارىپ كەلگەن ۇيىم تارقادى. سوۆەت وداعىنىڭ يدەولوگيالىق قۇرساۋىنان ازات بولعان ەلدەر ءوز مەملەكەتتىك قۇرىلىمدارىن قايتا قارادى (ەكى نەمىس مەملەكەتى بىرىكتى، چەحوسلوۆاكيا، يۋگوسلاۆيا فەدەراتسيالارى جەكە مەملەكەتتەرگە ءبولىندى). قازاقستانداعى 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى ەرىك-جىگەرى يدەولوگيامەن اۋىزدىقتالعان قاساڭ ەلدە وسىلايشا دەموكراتيالىق جاڭارۋعا جول اشىپ، ءوزارا دۇشپان اسكەري لاگەرلەرگە بولىنگەن بيپوليارلى الەمدە جاساندى قارسى تۇرۋشىلىقتى جويعان قۇبىلىستاردىڭ  باستاۋىنا  اينالدى.

بۇگىنگى ۇرپاققا توتاليتارلىق داۋىردەگى قازاق جاستارىنىڭ حالىقارالىق، دۇنيەجۇزىلىك ءمانى بار جاسامپازدىققا جول سالىپ بەرگەن اقتىق قوزعالىسىن، سودان بەرگى تاريحي ۇدەرىستى تەرەڭ ءتۇسىنۋ ءجون. بۇل ورايدا وعان قازىرگى زامان ادەبيەتى جاقسى جاردەمشى بولۋعا ءتيىس. بارشامىزعا بەلگىلى، ادەبيەتتىڭ ۇلى مۇراتى – ادام تاربيەسى، ەندەشە، جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ تاريحي جانە ساياسي باعاسىن ءادىل قورىتۋعا جانە بۇقاراعا جەتكىزۋگە، ودان ساباق الۋعا ءارى ونى ماقتان ەتۋگە ءسوز شەبەرلەرىنىڭ اتسالىسقانى ابزال. جاقىندا استانادا وتكەن «قازاقستانداعى جەلتوقسان (1986) كوتەرىلىسىنىڭ تاريحي جانە حالىقارالىق ماڭىزى» اتتى  حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيادا بيلىك الدىنا بىرقاتار ماڭىزدى ۇسىنىستار  قويۋ جونىندە شەشىم قابىلداندى.  بۇل ىستەن ەلىمىزدىڭ شىعارماشىل كۇشتەرى دە تىس قالماۋى ءلازىم. جەلتوقسان تاقىرىبىن كوركەمدىك قۇرالدار ارقىلى يگەرۋ جولىمەن تاۋەلسىزدىك كۇرەسكەرلەرىنىڭ  بولاشاق بۋىندارى اسا مۇقتاج تىڭ تۋىندىلار جاساۋ قاجەتتىگىن ويدان شىعارماۋ ءلازىم. جاس ۇرپاقتىڭ وتانشىلدىق، وتانسۇيگىشتىك سەزىمىن ۇشتاۋعا ىقپال ەتەتىن كوركەم ونەرگە زارۋلىك ەلىمىزدەگى شىعارماشىلىق وداقتاردى قاتتى ويلاندىرۋعا ءتيىس.

بەيبىت   قويشىباەۆ

Abai.kz