«ماڭگىلىك ەل» يدەياسىنىڭ تاريحي نەگىزدەرى 2014 جىلدىڭ 17 قاڭتارىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ كەزەكتى حالىققا جولداۋىن: ء«بىر جىل بۇرىن مەن ەلىمىزدىڭ 2050 جىلعا دەيىنگى دامۋىنىڭ جاڭا ساياسي باعدارىن جاريا ەتتىم. باستى ماقسات — قازاقستاننىڭ ەڭ دامىعان 30 مەملەكەتتىڭ قاتارىنا قوسىلۋى. ول — «ماڭگىلىك قازاقستان» جوباسى، ەل تاريحىنداعى ءبىز اياق باساتىن جاڭا ءداۋىردىڭ كەمەل كەلبەتى«،- دەپ باستادى. بۇل ورايدا ەلەڭ ەتكىزگەن جاڭالىق — تۇڭعىش مەملەكەتتىك رەسمي يدەولوگيا، ياعني «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىنىڭ جاريالانۋى. بۇل — قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق يدەياسىنان كەلگەن ءتۇيىن-تۇجىرىم. ماڭگىلىك ەل وتانداستاردىڭ بىرەگەي تاريحي ماقساتى مەن قاھارماندىق ۇرانى دەسەك قاتەلەسپەيمىز. اتالعان يدەيا قازاق ەلىنىڭ عاسىرلار بويى ارمانداعان ماقساتى عانا ەمەس، تاۋەلسىزدىك جولىنداعى جانقيارلىق ەڭبەگى مەن تىنىمسىز شىعارماشىلىعىنىڭ ناتيجەلەرى ارقىلى قول جەتكەن اسۋ. «ماڭگىلىك ەل» ۇعىمىن تەرەڭنەن ءتۇسىندىرۋ، تاريحي نەگىزدەرىن كورسەتۋ ماسەلەلەرى ماڭىزدى بولىپ تابىلادى.

تۇركى تاريحىن، كونە تۇركى مۇرالارىن زەرتتەۋشى فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور قارجاۋباي سارتقوجاۇلىنىڭ «MANGI EL» حالىقارالىق عىلىمي-كوپشىلىك تاريحي جۋرنالىندا: «ماڭگىلىك ەل — تۇرىك جۇرتىنىڭ داناگويى، ۇش بىردەي قاعاننىڭ كەڭەسشىسى بولعان اتاقتى تونىكوك (تۇي-ۇقىق) نەگىزىن قالاعان يدەيا...» — ەكەندىگىن جازعان [1, 20-21 بب.]. ەلتەرىس قۇتلىق قاعان ەكىنشى تۇرىك قاعاناتىن قۇرعاننان كەيىن تونىكوك «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىن قولعا الدى. ماڭگىلىك ەل — ماقساتى تۇرىك ەلىنىڭ بيلىگى دەپ وسىدان 13 عاسىر بۇرىن ماڭگىلىك يدەياسىن ۇسىنعان. ەلدىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتەتىن گەوساياسي جانە ىشكى، سىرتقى قورعانىس شەڭبەرىن جاساپ، ماڭگىلىك ەل ساياساتىن كوك تۇرىكتەر ىسكە اسىردى. سول يدەيا، سول مۇرات بۇگىنگى قازاق ەلىنىڭ باس ۇرانىنا اينالۋدا.«كۇل تەگىن» جازۋىنىڭ قازىرگى قازاق ءتىلىنىڭ نورماسىنا كەلتىرىلگەن عۇبايدوللا ايداروۆتىڭ نۇسقاسىندا: «كوكتەگى تۇركى ءتاڭىرىسى، تۇركىنىڭ قاسيەتتى جەر-سۋى بىلاي دەپتى: تۇركى حالقى جوق بولماسىن دەيىن، حالىق بولسىن دەيىن...» — دەگەن جولدار بار [2, 63 ب.]. بۇل جەردە ەلدىڭ تاريح ساحناسىنان كەتپەي، ساقتالۋىن تىلەيدى. ماڭگىلىك ەل دەگەنىمىز — مەملەكەتتىڭ عاسىرلار توعىسىندا، ءىرى دەرجاۆالار اراسىندا باسەكەگە توتەپ بەرىپ، وزىندىك قورعانىس ساياساتىن ۇستانۋ دەپ تۇسىنۋگە بولادى. ورحون وزەنىنىڭ بويىندا تۇرىك قاعاناتىنىڭ وردابالىق دەگەن استاناسى بولعان. قاعاناتتىڭ حان ورداسى مەملەكەتتىڭ ىشكى يادروسى. ونى قورعايتىن ارنايى پوليتسيا(تۇرعاق دەپ اتالعان) جانە وعان قوسا تۇراقتى اسكەر (شەرىك دەپ اتالعان) پايدالانىلدى. ىشكى قورعانىس دەپ اتاعان ەكىنشى شەڭبەر بەلدەۋىن ءتۇرلى تايپالار قورعاپ تۇردى. ءۇشىنشى شەڭبەردە ون-وق تۇركەشتەر تۇردى. قىرعىزدار، كيداندار، تاتابيلەر، تاڭعىتتار، باسمىلدار ءدا ۇشىنشى شەڭبەردىڭ قورعاۋشىسى بولدى. وسى ۇش شەڭبەر تۇتاس يمپەريانى قورعاپ تۇردى. تۇرىكتەر وسى 3 شەڭبەردى ورناتىپ بولعان سوڭ، «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىن نىق بەكەمدەيدى.

عۇلاما ويشىل، سازگەر، قوبىز جاساۋشى قورقىت بابامىزدىڭ ولىمگە قارسى تۇرىپ، ماڭگى ومىرگە ۇمتىلۋى، تەك قورقىتتىڭ عانا ەمەس، سول زامانداعى بيلەۋشىلەردىڭ ەلدىڭ ماڭگى ءومىر ءسۇرۋىن قالاعاندىعىن بىلدىرەدى. م. اۋەزوۆ قورقىتتىڭ ماڭگىلىك ءومىر تۋرالى تولعانىستارىنىڭ نەگىزگى فيلوسوفيالىق ءتۇيىنىپ اشا كەلىپ، ونىڭ بولاشاق ۇرپاق ءۇشىن دۇنيەتانىمدىق ماڭىزى زور، ماڭگىلىك مۇرا ەكەنىن اتاپ وتكەن. قازاق حالقى اراسىندا تاراعان اڭىزداردان قورقىتتى بىردە ايتۋلى كۇي اتاسى رەتىندە كورسەك، ەندى ءبىرازىندا ءول ولىم اتاۋلىعا قارسى شارا ىزدەگەن قامقورشى رەتىندە كورىنەدى. قورقىتتى ماڭگى ءومىردى ىزدەگەن، باقيلىق بولعىسى كەلمەگەن دەگەن تۇسىنىكتى، حالقىنا جەرۇيىقتى ىزدەگەن اسان قايعىمەن تۇسىندىرۋگە بولادى. اسان قايعى وز حالقى ءۇشىن ەڭ قولايلى، ەڭ قۇنارلى جەردى ىزدەگەندىگى بەلگىلى. ۋتوپيالىق كوزقاراستاعى اسان قايعىنىڭ جەرۇيىقتى ىزدەۋدەگى ماقساتى، حالقىنىڭ جايلى جەرگە قونىستانىپ، بولاشاقتا ماڭگى ەل بولۋىن قالاعان.

كورنەكتى ەۋرازياشىل عالىم، تاريحشى-ەتنولوگ ل.ن.گۋميلەۆ «وت رۋسي ك روسسي» اتتى ەڭبەگىندە: «ەۋرازيا قۇرلىعى ۇش رەت بىرىكتىرىلدى. العاشىندا ونى ۇلى تۇركى قاعاناتىن قۇرعان كونە تۇرىكتەر بىرىكتىردى. تۇرىكتەردەن كەيىن شىڭعىس حان باستاعان مونعولدار، كەيىننەن رەسەي وز قولىنا الدى» — دەيدى.[4, 382 ب.] ل.ن.گۋميلەۆ ەۋرازيا قۇرلىعىنىڭ بىرلىگى، ماڭگىلىگى تۋرالى ويىن كونە تۇرىكتەردەن باستايدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ باستاماسىمەن قالىپتاسىپ جاتقان ەۋرازيالىق يدەياسىنىڭ نەگىزىندە رەسەيلىك ەمەس، تۇرىكتىك ىنتىماقتاستىققا قول جەتكىزىپ، كونە تۇرىكتەردىڭ ماڭگىلىك ەل يدەياسىنىڭ ومىرشەڭدىگىن دالەلدەۋىمىز كەرەك.«تۇتاس تۇرىك ەلى» يدەياسىنان ء«بىرتۇتاس تۇركىستان» يدەياسىنا دەيىنگى بابالارىمىزدىڭ اتقارعان ىستەرى ەداۋىر. ەلباسى تۇرىك بىرلىگى يدەياسىن تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى كۇندەرىنەن باستاپ كوتەرۋدە. ەل ازاماتتارى مەن قازاقستان ساياسي ەليتاسىنىڭ ۇلتتىق يدەولوگيا قالىپتاستىرۋ جولىنداعى ويلارىن ەلباسى ساراپتادى. ء«بىرتۇتاس تۇركىستان يدەياسى»، «تۇركىستان كونفەدەراتسياسى»، «ەۋرازيالىق وداق يدەياسى»، «قازاقستاندىق ۇلت يدەياسى»، «جەرۇيىق»، «اتامەكەن»، «قازاق ەلى يدەياسى» سىندى ۇعىمدار ارقىلى مەملەكەت قۇرۋشى قازاق حالقى مەن تاريحي تاعدىر توعىستىرعان ۇلتتارعا ورتاق بولارلىق يدەيا، مەملەكەتتىك مانگە يە بولارلىق يدەولوگيا قاراستىرىلدى. ماڭگىلىك ەل يدەياسى —قازاق ۇلتىنىڭ ماقسات-مۇددەسىنە جانە ەلىمىزدى ورتاق وتان ەتكەن ءجۇز وتىزدان استام ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ ۇلتتىق يدەياسىنا نەگىزدەلگەن يدەولوگيا بولاتىنىنا سەنۋگە بولادى.

ەۋروتسەنتريستىك كوزقاراس بويىنشاتۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ ىنتىماقتاستىعىنا دەگەن سىن ايتۋشىلار كوپ. تۇركى ينتەگراتسياسىن ت. رىسقۇلوۆ پەن م.ك. اتاتۇرىك باستاسا، كەيىن ناقتى پراكتيكالىق شارالاردى قولعا العان قر تۇڭعىش پرەزيدەنتى ن.ءا. نازارباەۆتىڭ شەشۋشى ساياساتى وز جەمىسىن بەردى. ن.ءا. نازارباەۆتىڭ تۇرىك حالىقتارىنىڭ بىرلىگىن نىعايتۋداعى تاريحي ءرولىنىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى بولعانىن اڭعارۋعا بولادى. قازاقستان حالىقارالىق «تۇركسوي» ۇيىمىنا قولداۋ كورسەتىپ، تۇرىك ءدۇنياسىنىڭ بارىن باعالاپ، جوعىن تۇگەندەۋگە جول سىلتەدى. حالىقارالىق ارەنادا قازاقستاننىڭ بەدەلى نىعايعان سايىن، تۇرىك مەملەكەتتەرىنىڭ بىرلىگى يدەياسى اشىق ءارى تاباندى ناسيحاتتالا باستادى.

ەلباسى ن.ءا. نازارباەۆ ءوزىنىڭ «تاريح تولقىنىندا» اتتى ەڭبەگىندە: «تاريحتىڭ العا قويىپ وتىرعان وكتەم تالابى ءاربىر تۇرىك ەلىنە ءارتۇرلى سالادا ساياسي، ەكونوميكالىق، مادەني جانە گۋمانيتارلىق تاسىلدەرمەن بىرىگۋ پروبلەماسىن شەشۋدىڭ بارىنە بىردەي تەڭ ينستيتۋتتىق تەتىكتەرىن جاپپاي-تۇرماي ىزدەستىرۋدى مىندەتتەيدى» [3, 120 ب.]، — دەي وتىرىپ، تۇرىك مەملەكەتتەرى ينتەگراتسياسىنىڭ ءتيىمدى جولدارىن ىزدەۋ قاجەتتىلىگىن كورسەتتى.

ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆ 2000 جىلى 14-جەلتوقساندا لاتىن الفاۆيتىنە كوشۋ ماسەلەسىنە قاتىستى وز پىكىرىن بىلدىرە كەلىپ، وتە مۇقيات دايىندىقتان سوڭ لاتىن الفاۆيتىنە كوشەتىنىمىزدى ايتتى. بۇل جەردە تونىكوك نەگىزىن سالعان «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىن قالپىنا كەلتىرۋشى، جانداندىرۋشى ۇلت كوشباسشىسى ن.ءا. نازارباەۆتىڭ قازاق حالقىنا سلاۆياندىق كيريلليتسا ەمەس، تۇركى تەكتەس باۋىرلارىمىز قولداناتىن لاتىن قارپىنە كوشۋدىڭ قاجەتتىلىگىن ايتتى. «تاريح تولقىنىندا» اتتى ەڭبەگىندە: «تۇركى حالىقتارى جۇمىلعان جۇدىرىقتاي بولىپ بىرىككەن كەزدە گەوساياسي ومىرگە تەڭ قۇقىقتى سۋبەكت رەتىندە ىقپال ەتە الادى، مادەني الەمدەگى ءوزارا قارىم-قاتىناستاردا قايداعى ءبىر ەنجار، ىنجىق ەلەمەنت رەتىندە ەمەس، وزگەلەرمەن تەرەزەسى تەڭ تۇلعا رەتىندە بوي كورسەتە الادى. بۇل باعىتتاعى العاشقى يگى قادام ورتاازيالىق وداقتىڭ قۇرىلۋى بولدى. ونىڭ شەڭبەرىندە ءبىزدىڭ بارىمىزگە ورتاق مادەني ۇقساستىعىمىزدى جەتە سەزىنۋ ارقىلى دەڭگەيىمىزدىڭ كوتەرىلە تۇسەتىنى ءسوزسىز» — دەپ تۇرىك بىرلىگىنىڭ بولاشاعىنا زور ۇمىتپەن قارادى [3, 121 ب.]

قازىرگى كەزدە، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ باستاماسىمەن جۇرگىزىلگەن تۇركى تىلدەس مەملەكەتتەردى جاقىنداستىرۋ ساياساتى، ەلىمىزدى ورتالىق ازيانىڭ كوشباسشىسىنا اينالدىرۋ يدەياسى وز جەمىسىن بەردى. وعان تۇركىستانداعى ياساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اشىلۋى، 2009 جىلى تۇركيانىڭ «تۇرىك وشاقتارى» قوعامدىق ۇيىمىنان ن.ءا.نازارباەۆقا «تۇركى الەمىنە قىزمەت» ماراپاتىنىڭ بەرىلۋى، استانادا تۇركى اكادەمياسىنىڭ اشىلۋى، سونىمەن قاتار، انكارا قالاسىنداعى «گەنچلەر» ساياباعىنا ن.نازارباەۆ ەسكەرتكىشىنىڭ ورناتىلۋى، تۇركيا پرەزيدەنتى ابدۋللا گۇلدىڭ پرەزيدەنت ن.نازارباەۆتى «تۇركىتىلدەس حالىقتاردىڭ كوشباسشىسى» دەپ باعالاۋى — ەلباسىنىڭ تۇركى الەمىن بىرىكتىرۋ، ەكونوميكالىق جانە مادەني سالالاردى تىعىز بايلانىستىرۋ جولىنداعى تاريحي ەڭبەگىنە بەرىلگەن ادىلەتتى باعا بولدى. ەلباسىنىڭ تۇركى ينتەگراتسياسى جولىنداعى قىزمەتىنىڭ ماقساتتارىنىڭ ءبىرى — ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىققا نەگىزدەلگەن.

2012 جىلدىڭ 12-جەلتوقسانى كۇنى تۇركيا استاناسى انكارا قالاسىندا لەۆ گۋميلەۆتىڭ 100 جىلدىعىنا وراي وتكەن «لەۆ گۋميلەۆ جانە ونىڭ تۇركولوگيالىق عىلىمي مۇراسى» اتتى كونفەرەنتسيادا التايلىق تۇركىتانۋشى بەليكوۆتىڭ: «بۇگىن مايا كۇنتىزبەسى بويىنشا تۇتاس ءبىر كەزەڭ اياقتالىپ، تۇركى جۇرتىنىڭ ءداۋىرى باستالدى!» — دەگەن جالىندى سوزدەرى بارشا تۇركى حالىقتارىن ءدۇر سىلكىندىرىپ، ەرتەڭگە دەگەن ەرەن سەنىم ۇيالاتىپ وتىرعانى ايان. ءححى عاسىردى تۇرىك مادەنيەتىنىڭ عاسىرى بولادى دەپ بولجام جاساۋشىلاردىڭ قاتارى كۇن ساناپ ارتىپ كەلەدى. وسى ورايدا تۇركى كەڭەسى باس حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى، تۇركىتانۋشى عالىم دارحان قىدىرالى: «ەندى وسى ەۋرازيالىق كەڭىستىكتى تولتىرا بەرۋىمىز كەرەك. تۇرىكتىڭ بويىنداعى پاسسيونارلىق قاسيەت قايتا ويانۋدا. تۇركى مادەنيەتىنسىز، تۇركىلىك ساناسىز، تۇركى تاريحىنسىز ەۋرازيا كەڭىستىگىن ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. ەجەلگى تۇركىلەر، ساقتار مەن سكيفتەر، عۇندار مەن قىپشاقتار ەۋرازيانىڭ ەن دالاسىن ەركىن قونىستانعان. بۇگىنگى تۇسىنىكپەن العاندا، التىن وردانى دا ەۋرازيالىق مەملەكەت دەپ اتاۋعا بولادى. بىزدىڭشە، شىڭعىسحان يدەيالىق تۇرعىدا ۇلى تۇركىلىك يدەيانى كوتەرىپ، قوس مۇحيتتىڭ اراسىن مەكەندەگەن حالىقتىڭ جادىنداعى تاريحي سانانى قايتا جاڭعىرتقان»، — دەيدى.

بەلگىلى تاريحشى، 1837-1847 جىلدارداعى كەنەسارى قاسىموۆ باستاعان قازاقتاردىڭ كوتەرىلىسى جايىندا ديسسەرتاتسيا جازعان عالىم ەلتوق دىلمۇحامەدوۆتىڭ قىزى ەلزا دىلمۇحامەدوۆا ل.ن.گۋميلەۆتەن سۇحبات الادى. لەۆ نيكولاەۆيچ گۋميلەۆ «قازاقتىڭ پاسسيونار تۇلعاسى كىم؟» دەگەن سۇراققا: «ول، ارينە، حان كەنەلەرىڭ» دەپ جاۋاپ بەرىپتى. ەلزا ەلتوققىزى «قازاقستاندى الدا نە كۇتىپ تۇر؟» دەپ سۇرايدى. سوندا ول: «قازاقستاندا تاياۋ ۋاقىتتا مىقتى سەرپىلىس، پاسسيونارلىق ءدۇمپۋ بولادى» دەگەن ەكەن. بۇل جەردە ل.ن.گۋميلەۆتىڭ ەتنوستاردىڭ ءومىر ءسۇرۋى تەورياسى بويىنشا ءاربىر ۇلت، ار حالىق 1200-1500 جىلداي ءومىر سۇرەدى. وسى كەزەڭدە حالىقتىڭ تۋىپ، ءوسىپ-وركەندەپ، دامۋ شىڭىنا جەتەتىنى، سودان سوڭ بىرتىندەپ قۇلدىراپ قۇردىمعا كەتەتىنى دالەلدەنگەن. وسى ەۆوليۋتسيالىق ۇردىسكە 1500-دەي جىل كەتەدى ەكەن. ال قازاق حاندىعى حV عاسىردىڭ ورتاسىندا قۇرىلدى. 14 عاسىردىڭ ورتا شەنىندە قازاق حالقى پايدا بولادى. سوعان قاراعاندا، حالىقتىڭ دامۋ جولىنىڭ شىرقاۋ شەگىنە جاقىنداپ قالدىق دەپ ويلايمىن. ەلزا دىلمۇحامەدوۆا گۋميلەۆكە تاعى ءدا بىر سۇراعىن قويىپ، «حالىقتىڭ كۇشەيىپ بارا جاتقانىن قالاي بىلۋگە بولادى؟» دەيدى. سوندا عالىم: «ونىڭ بەلگىسى سول جەردە القالى جيىندار وتەدى. حالىق پاسسيونارلىق بولىپ جاتسا، تاريحىن زەرتتەيدى. پاسسيونار تۇلعالار كوبەيەدى. الدىمەن ءبىر ادام تۋادى، ول وز ويلارىمەن ەكىنشى ادامنىڭ ويىن قوزعايدى. جانە ادام بالاسىنىڭ ويىنا كەلمەيتىن بيىك ماقساتتار قويىپ، ەلدى جۇمىلدىرىپ، سوعان قول جەتكىزەدى. مىنە، پاسسيونار حالىقتىڭ بەلگىسى وسىنداي» دەگەن ەكەن [5].

گۋميلەۆتىڭ ايتقان سوزدەرى جاڭا داۋىرگە قادام باسىپ جاتقان قازاق ەلىنىڭ قازىرگى جاعدايىمەن تۇسپا-تۇس كەلەدى. گۋميلەۆتىڭ «القالى جيىندار وتەدى» دەگەنى تۇركى ۇرپاقتارىنىڭ ىنتىماقتاستىق جولىندا اتقارىپ جاتقان شارالارى بولسا، «تاريحىن زەرتتەيدى» دەگەنى تۇركى اكادەمياسىنىڭ قۇرىلۋى جانە دە 2013 جىلى 5 ماۋسىمداعى م.ءتاجيننىڭ ۇلتتىق تاريحتى زەردەلەۋ باعدارلاماسىنىڭ جاريالانۋى، سونان كەيىن، ء«بىر ادام تۋادى» دەگەنى ۇلت كوشباسشىسىنىڭ دۇنيەگە كەلۋى، سونىمەن قاتار، «ادام بالاسىنىڭ ويىنا كەلمەيتىن بيىك ماقساتتار قويىپ، ەلدى جۇمىلدىرىپ، سوعان قول جەتكىزەدى» دەگەنى ەلباسىنىڭ قازاقستان 2030 ستراتەگياسىن مەرزىمىنەن بۇرىن اياقتاپ، دامىعان 30 ەلدىڭ قاتارىنا كىرۋ باعىتىن العا قويۋى دەۋگە بولادى.

كونە تۇركىلەردىڭ «ماڭگىلىك ەل» يدەياسى ۇش نەگىزدەن تۇرادى: ونىڭ ءبىرىنشىسى — كونە تۇركى جازبا ەسكەرتكىشتەرىندەگى «ماڭگىلىك ەل» يدەياسى، ەكىنشىسى — ءال-ءفارابيدىڭ «قايىرىمدى قالادا» فيلوسوفيالىق شىعارماسىندا، اسىرەسە، بۇل يدەيانىڭ تەوريالىق-مەتودولوگيالىق تۇرعىدان تياناقتالۋى جانە ءۇشىنشىسى — ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ وسى يدەيانى نەگىزدەگەن «قۇتتى بىلىك» داستانى. تونىكوك ەسكەرتكىشىندە مەملەكەتتىڭ تۇراقتى بولۋى ءۇشىن بيلىكتى ۇستاپ وتىرعان قاعان مەن اقىلگوي دانا بىراۋىزدىلىعى، ءسوز بەن ءىستىڭ اجىراماۋى، ەلدىڭ تۇتاستىعى ءۇشىن ىنتىماقتىڭ، بارلىق كۇشتەردىڭ ۇيىتقىسى بولۋ قاجەتتىگى ءتۇپ نىسانا رەتىندە ايتىلادى. تۇركى حالقىنىڭ ەلدىگىنەن ايىرىلىپ، قاعانسىز قالىپ، تاعى دا باسقالارعا باعىنىپ، ودان قايتا كوتەرىلە باستاعانى، جاڭا قاعان وتىرعاننان كەيىن ەلدىڭ باسىن بىرىكتىرۋ شارالارى، ياعني «تۇندە ۇيىقتاماي، كۇندىز وتىرماي، تۇركى ەلى ءۇشىن قىزىل قانىن اعىزىپ، قارا تەرىن توككەنى، كۇش-قۋاتىن بەرگەنى» پاش ەتىلەدى. وسىنىڭ ءبارى كەيىنگى ۇرپاققا دا ۇندەۋ رەتىندە ايتىلعانى كورىنەدى. سونىمەن قاتار، بۇل جەردە «ماڭگىلىك ەل» ۇعىمى، تاۋەلسىزدىك رۋحى، ازاتتىق يدەياسى ءبىر-بىرىمەن ۇندەسىپ تۇر.

ءال-فارابي ەجەلگى گرەك فيلوسوفياسى مەن شىعىستىڭ مۇسىلمان ىلىمدەرىن بايلانىستىرا وتىرىپ، تۇركى دۇنيەسىنىڭ «ماڭگىلىك ەل» فيلوسوفياسىنىڭ تەوريالىق نەگىزدەمەسىن جاساپ بەردى. عالىم «ماڭگىلىك ەل» تەورياسىنىڭ نەگىزگى ەرەجەلەرىن «قايىرىمدى قالا تۇرعىندارىنىڭ كوزقاراستارى تۋرالى»، «مەملەكەت بيلەۋشىنىڭ ناقىل سوزدەرى»، «ازاماتتىق ساياسات» شىعارمالارىندا باياندايدى. باقىتقا جەتۋ جولىندا ادامداردىڭ اراسىنداعى قايىرىمدىلىق پەن تۇسىنۋشىلىك، ءبىر-بىرىنە كومەك بەرۋ، دوستىق پەن بەيبىتشىلىك، تاربيە مەن ءتالىم — ءال-ءفارابيدىڭ تۇتاس الەۋمەتتىك-ساياسي تەورياسىنىڭ اجىراماس ءبىر بولىگىن قۇرايدى. مەملەكەت پەن قوعامنىڭ كەمەلدەنۋى تۋرالى الەۋمەتتىك-ساياسي تەورياسىندا مەملەكەت باسقارۋشىلارى مەن سول قوعامدا ءومىر سۇرەتىن ادامداردىڭ دا ۇستانۋى ءتيىس مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ يمپەراتيۆتەرى مەن مەحانيزمدەرى كورسەتىلدى. سوندىقتان، بۇلاردىڭ ءبارى قازىرگى تاڭدا تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەردىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارى رەتىندە سانالۋى ءتيىس. فارابي مەملەكەتتىڭ مىندەتىن جانە ونىڭ ىشكى جانە سىرتقى مىندەتتەرىن تولىق انىقتاپ بەرەدى. سىرتقى مىندەتى رەتىندە مەملەكەتتىڭ قايىرىمدى قالا تۇرعىندارىن نەمەسە مەملەكەتتى سىرتقى جاۋلاردان قورعاۋ، ياعني كۇشتى قورعانىس ۇيىمداستىرۋمەن جۇكتەلەدى. ىشكى مىندەتى رەتىندە مەملەكەتتىڭ وز حالقىنىڭ باقىتقا جەتۋى ءۇشىن كورنەكتى شارالاردى ىسكە اسىرۋ كەرەك: ولار — ادىلەتتىلىكتى ورناتۋ، حالىقتى وقىتۋ، ولاردى كەرەكتى عىلىممەن تولىقتىرۋ، ادامگەرشىلىككە تاربيەلەۋ، قايىرىمدىلىقتى تاراتۋ جانە ەڭ جاقسى باقىتقا جەتكىزەتىن ادەتتەردى بويعا ءسىڭىرۋ. قالعان ماسەلەلەردىڭ ءبارى — ەكونوميكالىق جانە ساياسي ماسەلەلەر — نەگىزگى مىندەتكە باعىنادى، ياعني ادامداردىڭ باقىتقا جەتۋى ولاردىڭ رۋحاني جەتىلۋىنە تاۋەلدى.

«قۇتتى بىلىك» داستانى قاراحان مەملەكەتى تۇرىكتەرىنىڭ تىلىندە جازىلعانى بەلگىلى. ءجۇسىپ بالاساعۇن «قۇتتى بىلىكتى» 1069-1070 جىلدارى بالاساعۇن قالاسىندا باستاپ، ون سەگىز ايدىڭ ىشىندە قاشقار قالاسىندا اياقتاعان. ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ «قۇتتى بىلىك» شىعارماسى، اراب-پارسى ادەبيەتىنىڭ كوشىرمەسى ەمەس. داستاندا X–XI عاسىرلارداعى جەتىسۋ جەرىندە تۇرعان تايپالاردىڭ سالت-ساناسى، ادەت-عۇرىپتارى، نانىم-سەنىمدەرى كوپ جىرلانعان. «قۇتتى بىلىك» كەيىپكەرلەرىنىڭ ەسىمدەرى دە بۇرىنعى تاڭىرىلىك ءدىن نانىمدارىنا قاتىستى. باستى بەينە كۇنتۋدى — ءادىل ەل باسشىسىنىڭ ءرامىزى. بۇل بەينە «كۇلتەگىن» («تۇركى قاعاناتى تۋرالى ءسوز») جازۋلارىنان باستالىپ، ءال-فارابي مەن قوجا احمەت ياسساۋي ارمانداعان تۇرىك مادەنيەتىندەگى ۇلگى، مۇرات تۇلعانىڭ باستىسى. ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ باستى كەيىپكەر قىلىپ كۇلتەگىندى كورسەتۋى تۇركى مادەنيەتىن جالعاستىرۋشى، ماڭگىلىك ەل باعدارىنىڭ قولداۋشىسى ەكەندىگىن ايقىندايدى.

XVIII عاسىردا قازاق حاندىعىنىڭ باسىن قوسىپ، ايداھارداي قىتايدىڭ اۋزىنا تۇسىرمەي، اقىرعان ايۋدىڭ تىرناعىنان امان الىپ قالعان ابىلاي حاننىڭ ساياساتى تۇركىلىك ماڭگىلىك ەل يدەياسىن جانداندىرۋشى تۇلعانىڭ ەرلىگى. شىعىستاعى ەجەلدەن دۇشپانىمىز قىتايلار جوڭعارلاردى قازاق جەرىنە ايداپ سالىپ، سول ارقىلى قازاق جەرىن دە، جوڭعارلاردى دا وزىنە قاراتۋ ەدى. وسى سوعىستا نە قازاق، نە جوڭعار، بولماسا ەكەۋى دە قۇرۋى كەرەك ەكەندىگى الپاۋىت ەلدەردىڭ جاتتاندى ساياساتى ەدى. بىراق قازاق ەلى امان قالدى. قازاقتىڭ باقىتىنا وراي ابىلاي حانداي دارا تۇلعا تاريح ساحناسىنا كەلدى. ناتيجەسىندە بۇل سوعىستا قازاق ەمەس، جوڭعار 1758 جىلى تاريح ساحناسىنان مۇلدەم جويىلىپ كەتتى. ەل باسىنا تۇسكەن ۇلكەن قيىنشىلىقتان ابىلاي حان بابامىز ەلدى بىرىكتىرىپ، جۇمىلدىرىپ، سونىڭ ارقاسىندا قازاق ەلىن امان ساقتاپ قالدى. ەندەشە، ابىلاي حان ەلدى بىرىكتىرگەن ۇلى تۇلعا جانە «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىن جالعاستىرۋشى ەكەندىگىن ماقتانىشپەن ايتۋعا بولادى.

ماڭگىلىك ەل — جالپى قازاقستاندىق ورتاق شاڭىراعىمىزدىڭ ۇلتتىق يدەياسى. بابالارىمىزدىڭ ارمانى. قر پرەزيدەنتى ن.ءا. نازارباەۆتىڭ باستاماسىمەن استانادا اسقاق رۋحىمىز بەن ماڭگىلىك مۇراتتارىمىزدى پاش ەتىپ تۇرعان «ماڭگىلىك ەل» سالتانات قاقپاسىنىڭ سالىنۋى «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىنىڭ مەلەكەتتىك يدەولوگياعا اينالعاندىعىنىڭ ءبىر دالەلى. «ماڭگىلىك ەل» ءسوزىنىڭ تەرەڭ تاريحي تامىرى جانە ۇلكەن ماعىنالى ءمانى بار. تۇرىك شەجىرەسىندە «ماڭگى» ءسوزى ء«تاڭىر»، «قۇداي»، «اللا» سوزدەرىمەن ماعىنالاس قولدانىلدى. وسىدان كەيىن، «ماڭگىلىك ەل» «اللا تاعالانىڭ ەلى، حالقى» دەگەندى بىلدىرەدى جانە مەملەكەت پەن ۇلتتىڭ ۋاقىتپەن شەكتەلمەگەن تۇمارى بولادى دەۋگە تولىق نەگىز بار. ماڭگىلىك ەل ۇلتتىق يدەياسىنىڭ نەگىزگى ءمانى — ماڭگىلىك ماقسات-مۇراتتارىمىز بەن مادەني-رۋحاني قۇندىلىقتارىمىزعا نەگىزدەلگەن، مەملەكەت قۇرۋشى قازاق حالقى مەن وزگە دە ۇلتتاردىڭ ۇلتتىق يدەيالارىن ءبىر ارناعا توعىستىراتىن يدەولوگيا ارقىلى قالىپتاستىرىلاتىن قازاقتىڭ ۇلتتىق مەملەكەتى. ماڭگىلىك ەل ۇلتتىق يدەياسى دەگەنىمىز — وتكەنىمىزدەن ساباق الا وتىرىپ، بولاشاعىمىزدى باياندى ەتۋ جولىنداعى حاق مۇراتتارىمىز!

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1. باس رەداكتور: ەرلان سىدىقوۆ. «MANGI EL» حالىقارالىق عىلىمي-كوپشىلىك تاريحي جۋرنالى، — الماتى، «Pride Print»، باسپاسى، 09.2013. — 108 بەت.

2. كۇلتەگىن تونىكوك: ەجەلگى تۇركى رۋن جازبالارى (ادەبي نۇسقاسىن جاساعان قادىر مىرزا ءالي..) — الماتى، «ولكە» باسپاسى، 2001. — 144 بەت.

3. نازارباەۆ ن.ء ا. تاريح تولقىنىندا. — الماتى، «جىبەك جولى» باسپا ءۇيى، 2010. — 232 بەت.

4. گۋميلەۆ ل.H.وت رۋسي ك روسسي. — م: ووو «يزداتەلستۆواست»، 2002. — 392 س.

5. زيابەك قابىلدينوۆ. استانا اقشامى، تەگى اسىل ەل تاريحىن تۇگەندەيدى، 10.02.2014ج.

6. «اسىل مۇرا» تۇركى انتولوگياسى. — استانا: سارىارقا، 2012. — 568 ب.

7. سىزدىقوۆ س.م.، سەليۆەرستوۆ س.ۆ.، سىزدىقوۆا ج.س.، دجافەرسوي ن.، كارا ا.، قابىلدينوۆ ز.ە. ن.نازارباەۆتىڭ ەۋرازيالىق يدەياسى جانە تۇركى كەڭىستىگى. ۇجىمدىق مونوگرافيا. — استانا، «سارىارقا» باسپاسى، 2011. — 404 بەت.(ورىس تىلىندە)

8. توعىسباەۆ ب.، سۋجيكوۆا ا. تاريحي تۇلعالار. — الماتى، «الماتىكىتاپ» باسپاسى، 2005. — 368 بەت.

9. حانكەلدى ءابجانوۆ، زاردىحان قيناياتۇلى، ديحان قامزابەكۇلى، گۇلشات نۇرىمبەتوۆا، ابدۋلكادىر يۋۆالى.تۇركى الەمىنىڭ كوشباسشىلارى: وتكەنى مەن بۇگىنى. I كىتاپ. ۇجىمدىق مونوگرافيا. — استانا، «سارىارقا» باسپاسى، 2011. — 456 بەت.

"ماڭگىلىك ەل" - حالىقارالىق عىلىمي-كوپشىلىك جۋرنالى، بيجانوۆ ا.س.، ستۋدەنت، عىلىمي جەتەكشى: ا.ع. يبراەۆا ت.ع.د.، پروفەسسور ل.ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى، استانا ق.

Abai.kz