مەنىڭ دوسىمنىڭ ازان شاقىرىپ قويعان ەسىمى - عالىم. وسىنى باسقىنشىلار مەن كەلىمسەكتەردىڭ بۇرىنعى دا، بۇگىنگى دە ءىزباسارلارىنىڭ، ولارعا قوسا ءوزىمىزدىڭ  كەيبىر ورىستىلدىلەردىڭ دە ىڭعايىنا باقساق،  ۋچەنىي دەپ نىسپىلاۋدان ءجۇزى جانبايدى. ولاي دەيتىنىم، الماتىدا اباي مەن تولەباەۆ كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىندا جەر جانناتى جەتىسۋدى ورىسشا اۋدارىپ جازىپ قويعان جازۋ تۇر. جەر اتىن اۋدارعاندارعا ادام اتى دەگەن نە ءتايىرى؟! وسىنداي سورلى تۇسىنىكتەن ءالى ارىلا الماي ءجۇر ەكەنبىز. تەلەارنالاردىڭ بىرىنەن «جەتىسۋ-سەميرەچە» ساۋدا كومپلەكسى» دەگەن جارنامانى كوزىم شالىپ قالدى. وسى تاياۋ كۇندەرى عانا.

    ەگەر ادىلەتىنە، ادامگەرشىلىككە، پاراساتقا جۇگىنسەك، جەر-سۋ، وزەن-كول، تاۋ-تاس، تەڭىز-ايماق، ادام اتتارى اۋدارىلمايدى، بۇرمالانبايدى. مىندەتتى تۇردە ەڭ العاشقى نۇسقادا تۇرۋعا ءتيىس. ماسەلەن، اقپارات قۇرالدارىندا، باسقا دا دەرەك كوزدەرىندە وڭتۇستىك قازاقستان، باتىس قازاقستان، سولتۇستىك قازاقستان، شىعىس قازاقستان، ورتالىق قازاقستان اتالاتىن ايماقتار «يۋجنىي»، «زاپادنىي»، «تسەنترالنىي»، «ۆوستوچنىي»، «سەۆەرنىي» دەپ كەلىمسەكتەردىڭ تىلىنە اۋدارىلىپ جازىلادى، سولاي ايتىلىپ ءجۇر. ايماق اتتارى تەك قازاق تىلىندە ايتىلۋعا ءتيىس قوي. وسى ادىلەتسىزدىك پەن باسىنۋعا قازاقتاردىڭ ءوزىنىڭ دە ەتى ۇيرەنىپ كەتكەن.

         شىعىستاعى ءبىر، سولتۇستىكتەگى ەكى وبلىستىڭ تابيعي، ءتول اتىن ءالى كۇنگە دەيىن قالپىنا كەلتىرە الماي بۇگەجەكتەيمىز. اۋا رايىن ايتقاندا، استانا مەن الماتى تۇسىنىكتى، باس جاعىندا، نە اياق جاعىندا ايتىلا بەرەدى.  بۇل - زاڭدى، ورىندى. ال، وبلىستار شە؟ ادەتتە كەز-كەلگەن مالىمەتتىڭ باسى مەن اياعى كوزگە بىردەن تۇسەدى. ەلدىڭ ەسىندە قالادى. وبلىس ورتالىقتارىن پەتروپاۆل  دەپ باستاپ، دىڭكەڭدى قۇرتادى. «سەنىڭ جەرىڭنىڭ اتىنا دەيىن ءبىز قويىپ بەرگەنبىز» دەگەن تابالاۋدى ءوز قۇلاعىمىزبەن تالاي ەستىگەنبىز. ەستىپ تە ءجۇرمىز. ەڭ باسىندا جاتتىڭ ءسوزى تۇرسا، ۇلكەن-كىشىگە قالاي اسەر ەتەدى؟! ەزىپ جىبەرەدى. ال بالالار «جەرىمىزدىڭ اتىنا دەيىن قويىپ بەرگەنى راس-اۋ» دەگەن ويعا بەكي تۇسەدى. ورىسشا  اتاۋدى ءسوز باسىنا (وبلىس ورتالىقتارىنىڭ ءتىزىمى), نە اياق جاعىنا قويىپ، بىزدەر وزىمىزگە-ءوزىمىز قارسى جۇمىس ىستەپ ءجۇرمىز.  ەگەر ورىسشا اتاۋ ورتاسىندا تۇرسا، كوپ ەستە قالا بەرمەيدى. ماسەلەن، حابار-24-تەگى شالقار مۇقاشۇلى قانداسىمىز وبلىس ورتالىقتارىنىڭ مالىمەتتەرىن بەرگەندە، كوكشەتاۋدان باستاپ، قاراعاندىدان اياقتاتتى. بۇل كورەرمەنگە انالار سياقتى سونشالىقتى جايسىز اسەر ەتپەيدى. از دا بولسا ەلەۋسىزدەۋ.

        وڭتۇستىكتە  اقبيىك دەگەن اتى دا، زاتى دا تاماشا جەر بار. سونى  ۇزاق ۋاقىت بويى «ۆىسوكوە» دەپ جۇردىك. جازباشا دا، اۋىزشا دا. قاسيەتتى قازاق جەرىندە ءوز اتىن يەلەنە الماي جۇرگەن مۇنداي جەرلەر از ەمەس.

         ديكتور مۇحامەدالى بولاتۇلى تالاي ارىپتەستەرىنە: 

«جاڭالىقتاردى، اۋا رايىن ايتقاندا، نەگە ورال دەپ ايتا بەرمەيسىڭ. ورال دەسەڭ دە تۇسىنىكتى عوي. تالايلارعا «ۋرالسك» دەپ نەگە بۇرمالايسىڭ؟!» دەپتى. بىرەۋى دە قۇلاعىنا قىستىرماعان.

          ورال سەكىلدى اتاۋلاردى تەك قازاق تىلىندە ايتۋعا دا، جازۋعا دا بولادى. ەلدىڭ ەسىندە عوي، مەدەۋ-مەدەو، كوكشەتاۋ-كوكشەتاۆ، قىزىلوردا-كزىل-وردا، الماتى-الما-اتا، شىمكەنت-چيمكەنت بولىپ ءجۇردى. وسىلاردىڭ ءوز اتىن قالپىنا كەلتىردىك قوي. ياعني قالپىنا كەلتىرۋگە بولادى ەكەن. بۇل ارادا تەك ورال عانا ەمەس، باسقا دا اتاۋلاردى مەڭزەپ وتىرمىن. ورال –مىسال ءۇشىن عانا كەلتىرىلگەن جاعدايات.  بۋراباي. بىرىنشىدەن، ءتول اتى. ەكىنشىدەن، تۇسىنىكتى. وسىنى «بوروۆوە» دەپ ايتادى. جازادى. وسىلاي كەتە بەرسە نە بولماق؟  قاراعاندى. قاراعان  -  بۇتالى وسىمدىك .وسى كاراگاندا بولىپ بۇرمالانادى، ياعني قاراۋعا بايلانىستى ماعىناعا كەتىپ قالادى.  ماسەلەن، «مەن ساگان كاراگاندا، سەن ماگان كارامايسىن» دەيدى كەيبىر ساقاۋلارىمىز بەن كەكەشتەرىمىز. ورىس تىلدىلەر دە كەيدە ءسويتىپ سويلەيدى. اقمولا وبلىسىنداعى «قاتاركول» اتاۋىنىڭ جوسىقسىزدىقپەن جات تىلگە اۋدارىلىپ، ودان قايتا قازاق تىلىنە اۋدارىلعاندا، «قوتىركول» اتانىپ كەتكەنىنە كۇلەسىڭ بە، جىلايسىڭ با؟

      ال ەندى جات تىلىندە نىسپىلانىپ جۇرگەن ءۇش وبلىس ورتالىعىن قاشان ءوز اتىمەن اتايمىز؟ قابىرعامىزدى قايىستىرىپ جۇرگەن ۇلكەن سورلىلىق –وسى.

      «قازاق مەكتەپتەرى اشىلىپ جاتىر، قازاق مەكتەپتەرىندەگى وقۋشىلاردىڭ سانى كوبەيىپ كەلەدى» دەپ شۇكىرشىلىك قىلىپ جۇرگەندەرىمىز دە بار. ەگەر تۇبىنە ۇڭىلسەك، وسىنىڭ ءبارى سىرت كوزگە عانا سياقتى. ولاي دەيتىنىم - سول وسكىندەردىڭ كوپشىلىگى كوشەدە، ۇيىندە جات تىلىندە سويلەيدى. ء«اي، انا ءتىلىڭ نە بولدى؟» دەسەڭ، رەنجيدى، نە بەتى شىلپ ەتپەي تۇرا بەرەدى. ون قازاق جينالىپ  جاتتىڭ تىلىندە شۇلدىرلەسەدى. «جىگىتتەر، قىزدار، بۇلارىڭ نە؟» دەسەڭ، كەيبىرەۋلەرى ء«وزىمىز بىلەمىز» دەپ قاراپ تۇرادى. « ءوزىڭ بىلمەيسىڭ. حالىقتى بۇزاسىڭ. سەنى كورىپ باسقالار دا، اسىرەسە بالالار سول تىلدە سويلەۋگە ادەتتەنەدى. بۇل - ىندەت» دەگەندى تۇسىندىرە الماي قور بولاسىڭ. باسقا جەردى بىلمەيمىن، جاقسى ۇلگى تاراتىپ، قالىڭ ەلگە ونەگە بولادى دەپ جۇرگەن استانادا ءدال وسىلاي. ىندەت تاراتاتىن مۇنداي سورلىلىقتى قايتەمىز سوندا؟

       اتى-ءجونىمىزدى انا تىلىمىزدە قۇجات بويىنشا جازدىرۋ دا، وزگەرتۋ دە قيامەت-قايىم ەكەن. وۆ، ەۆانى الىپ تاستاي الاسىز. ەگەر اكە اتىنا ءبىر كەزدەرى ەۆنا، ەۆيچ جالعاسىپ كەتكەن بولسا، ونى وزگەرتۋ ءۇشىن قايتا تۋعا تۋرا كەلەدى. ونسىز دا بىزدەگى بيۋروكراتتىق بىلىق اياق الىپ جۇرگىزبەيدى عوي. ال مىنا قۇجاتتى تۇزەتۋدەگى قيىنشىلىقتاردى كورگەندە، ەكى قولىڭدى توبەڭە قويىپ بەزىپ كەتكىڭ كەلەدى. كوپ ادام وسىنداي-وسىنداي اۋىرتپالىقتارىنان قاشادى دا، قولىن سىلتەي سالادى.

        ءىس قاعازدارىن انا تىلىمىزدە جۇرگىزۋ مۇلدەم سىن كوتەرمەيدى. ورىس ءتىلىن رەسمي ءتىل دەپ مىنگەستىرىپ قويدىق. شالاعاي زاڭسىماق وسىلاي بولعاننىڭ وزىندە دە بارلىق قۇجات مەملەكەتتىك تىلدە جازىلىپ، قاجەت جاعدايدا ورىسشاعا اۋدارىلۋ كەرەك قوي. ال بىزدە كەرىسىنشە. اۋەلى ورىسشا ازىرلەنەدى، ونىڭ دايىن قالىپتارى تۇر. ەندى وسى دايىن ورىسشا قالىپ قازاقشاعا اۋدارىلادى، كوبىنە مۇلدەم اۋدارىلمايدى دا، سول كۇيى ورىسشا قالپىمەن كەتە بەرەدى. بۇعان دا ەتىمىز ۇيرەندى.

       قازاقستاندا  -  قازاق حالقى. باسقالار – ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ وكىلدەرى. بىزدەگى وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ  ءبىر دە بىرەۋى وزدەرىمەن بىرگە قازاقستانعا جەرلەرىن ارقالاپ كەلىپ قوسىلعان ەمەس. ماسەلەن، قىتاي،رەسەي - يمپەريالار. سولاردا حالىقتار، تىلدەر، ۇلتتار دەپ ايتۋعا بولادى. ويتكەنى، بۇل مەملەكەتتەردىڭ قۇرامىنا كوپتەگەن حالىق بايىرعى اتامەكەندەرىندە وتىرىپ-اق   «قوسىلعان». دۇرىسى - كۇشپەن، ايلامەن قوسىلىپ الىنعان، جاۋلاپ الىنعان. بۇل- ەكىنىڭ ءبىرى بىلەتىن اقيقات. ال بىزدە ولاي ەمەس. قازاقتار ءوز اتامەكەندەرىندە وتىر. بىرەۋلەردى جاۋلاپ الىپ، ولاردى ءوز جەرىنە ميلليونداپ كۇشتەپ، نە جالىنىپ اكەلگەن جوق. «كەلىپ، جەرىمىزدى يەلەن، ءتىلىمىزدى، ءداستۇرىمىزدى قۇرت» دەگەن جوق. ءويتىپ جالىنعان دا جوق. «قايتسەڭ دە ءسويت» دەپ تالاپ ەتكەن دە جوق.

      «قوناەۆادان تۇسەسىڭ بە؟»، «سەيفۋلليناعا بارا ما» دەۋ بۇگىندەرى كادىمگى داعدىمىزعا اينالدى. ىندەتتىڭ ءبىر پاراسى وسى. بۇل جاعىنا مۇلدەم ءمان بەرمەيتىن بولىپ الدىق. بىلايعى جۇرتتى ايتپاعاندا، كەيبىر جۋرناليستەرىمىز بەن جازۋشىلارىمىز دا «وكىنىشكە وراي» دەپ سوقتىرتا بەرەدى.  جازسا دا، ايتسا دا. «وكىنىشتىڭ» ماعىناسى باسقا، «ورايدىڭ»  ماعىناسى باسقا ەكەنى ەشكىمنىڭ دە قاپەرىندە جوق.

           ء «ار نارسەنىڭ بۇ دۇنيەدە دە، و دۇنيە دە جاۋابى بار» دەلىنەدى. بۇل تۇسىنىك جەر بەتىندەگى بارلىق حالىقتا بار. نەمىس بيلىگى كەش تە بولسا ەۆرەيلەردەن كەشىرىم سۇرادى. ال ورىس بيلىگى شە؟ ارعى تاريحتى ايتپاعاندا، ورىس ۇكىمەتى جىبەرگەن ەۆرەي گولوششەكيننىڭ تۇسىندا قازاق ميلليونداپ قىرىلدى. ورىس بيلىگىنىڭ قولشوقپارى ورىس كولبيننىڭ كەزىندە قىرعىن بولدى. ال بۇلار بولسا ءالى كۇنگە دەيىن دۇرىستاپ كەشىرىم سۇرايتىن ەمەس. بۇل قالاي سوندا؟ قانشاما حالىقتىڭ كوسەمدەرى مەن ارداقتىلارىنىڭ باسىن كەسىپ الىپ، قورلاپ، «قىڭق دەسەڭ، كورەتىنىڭ وسى!» دەگەن ايباراق ساياساتپەن ساقتاپ قويۋلارى قالاي؟! قانداي ادامگەرشىلىككە سىيعىزامىز؟! وسىلاردىڭ ءبىر دە بىرەۋىنىڭ سۇراۋى بولماعانى ما؟!

      جوعارىدا تىزبەلەگەن جاعداياتتار - مەنىڭ دە، ءسىزدىڭ دە، ونىڭ دا - ءبارىمىزدىڭ دە جۇرەگىمىزدەگى سىزداۋلى جارا. بۇل ىندەتتى جارانىڭ جازىلۋ جولىن قاراستىرساق، ەل بولىپ اقىلداسساق، سەپتەسسەك قايتەدى؟ ىقپال ەتسەك. باس-باسىمىزعا بي بولعان، ءبىرىمىز سايعا، ءبىرىمىز ايعا تارتقان  كۇيىمىزبەن، بارلىعىنا دا «زامان سولاي عوي» دەپ بۇعا بەرسەك، ىعا بەرسەك، قۇردىمعا كەتكەنىمىزدى بايقاماي قاپ جۇرمەيمىز بە؟

قانداستارىڭىز تەمىرحان مومبەكۇلى-تۇركىستان

جازۋشى، ۆەلوساياحاتشى

Abai.kz