كاسىپتىك قىزمەتىمىز تەرمين سالاسىنىڭ پراكتيكالىق قىرىمەن تىعىز بايلانىستى بولسا دا، بۇرىن-سوڭدى بۇل تاقىرىپقا ارنايى كوڭىل ءبولىپ، قالام تارتا قويعان جوق ەدىك، بىراق جاقىندا عانا ءوزىمىز قاتىسۋشىسى بولعان ءبىر اڭگىمە وسىعان دەيىن كوڭىلىمىزدى تولعاندىرىپ كەلگەن ويلارىمىزدى ورتاعا سالىپ، وزدەرىڭىزبەن بولىسۋگە تۇرتكى بولدى. سونىمەن...

جازدىڭ سوڭعى ايىندا ءبىر جىلدان بەرى مازالاپ كەلگەن سىرقاتىمىزدى ەمدەتسەك دەگەن نيەتپەن الماتىنىڭ ىرگەلى ءبىر اۋرۋحاناسىنان ورىن الدىق. اينالامىزدىڭ ءبارى دەرتىنە داۋا ىزدەگەن وزىمىزدەي ناۋقاستار. كۇندەلىكتى ەمنەن بوس ۋاقىتتا سولاردىڭ بىرىمەن تانىسىپ، بىرىمەن ءبىلىسىپ، اراسىندا الما-كەزەك اڭگىمە-دۇكەن قۇرىپ، ۋاقىت وتكىزىپ جاتتىق. قاسىمدا جاتقان پالاتالاس جاننىڭ ءبىرى جاسى جيىرما بەستەن ەندى عانا اسقان جىگىت. جاستىعىنا قاراماستان ءدىن جولىنا تۇسكەن، بەس ۋاقىت نامازىن قازا جىبەرمەيتىن تاقۋالاۋ كىسى. سول جىگىت ءبىر كۇنى تەلەديداردان دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنا قاتىستى حاباردى كورىپ وتىرىپ، ماعان قاراپ مىناداي سۇراق قويدى.

– ايتىڭىزشى، وسى «رەانيماتسيانى» نەگە قازاقشا «جان ساقتاۋ ءبولىمى» دەيمىز. جاندى بەرەتىن دە، الاتىن دا، ساقتاپ قالاتىن دا ءبىر اللا-تاعالا ەمەس پە؟ بۇل ءسوز جاراتقانعا سەرىك قوسۋ بولماي ما؟ تەلەراديو، باسپاسوزدە جۇمىس ىستەيتىن جۋرناليستەر وسىنى ويلانباي ما ەكەن؟

بۇل سۇراق مەنى دە قاتتى ويلانتتى. ەگەر ءدىن تۇرعىسىنان كەلەتىن بولساق، جىگىتتىڭ ايتىپ وتىرعانى دا ءجون. ءجون دەيمىز-اۋ، باسىمىزعا ءىس ءتۇسىپ، جانىمىز قينالعان ساتتەردە ەڭ الدىمەن تىلگە تيەك ەتىپ، سىيىنىپ، مەدەت تىلەيتىن بىردەن-ءبىر قۇدىرەت اللا-تاعالا ەكەنىنە ەشكىم داۋ ايتا قويماس. ال اۋرۋحانانىڭ ءبىر بولىمىنە جاراتقانعا عانا تيەسىلى جان ساقتاۋشى اتاۋىن بەرە وتىرىپ، ءبىز ءدىن تۇرعىسىنان كۇپىرلىككە جول بەرىپ، ءدىن جولىنداعى باۋىرلارىمىزدىڭ كوڭىلىنە قاياۋ تۇسىرەتىن ارەكەتكە بارىپ وتىرعان جوقپىز با؟ ونىڭ ۇستىنە ادام قۇداي ەمەس، رەانيماتسيانىڭ دا ادام جانىن ۇنەمى ساقتاپ قالا بەرمەيتىنى بەلگىلى...

وسى ورايدا مەنىڭ دە كاسىپتىك قىزىعۋشىلىعىم ويانىپ، بۇل تىلشىلەر تاپقان ءسوز بە، الدە ونىڭ ءبىر نەگىزى بار ما دەگەن ويمەن «رەانيماتسيا» ءسوزىنىڭ قازاق تىلىنە اۋدارىلۋ ءمان-جايىن زەرتتەي باستادىم. الدىمەن مەمتەرمينكوم تاراپىنان ماقۇلدانعان سوڭعى رەسمي سوزدىك قوي دەپ 2014 جىلى «قازاقپارات» باسپاسىنان جارىق كورگەن 30 تومدىق «قازاقشا-ورىسشا تەرمينولوگيالىق سوزدىكتىڭ» مەديتسينا سالاسىنا ارنالعان 14-ءشى تومىنا كوز جۇگىرتتىم. شىنىندا دا اتالعان تومنىڭ 189 جانە 470-بەتتەرىندە «رەانيماتسيا» ءسوزىنىڭ بالاماسىن «رەانيماتسيا، جان ساقتاۋ ءبولىمى» دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي ەتىپ جازىپ قويىپتى.

– اپىرماي، – دەدىك، – «رەانيماتسياسى» تۇسىنىكتى، وعان قوسا «جان ساقتاۋ ءبولىمى» دەگەنى نەسى ەكەن؟ بۇل تەرميندىك سوزدىك پە، الدە تۇسىندىرمە سوزدىك پە؟ جارايدى، «رەانيماتسيانى» قازاقشالاپ «جان ساقتاۋ ءبولىمى» دەپ الايىق، سوندا ونىمەن سالالاس، تۇبىرلەس «رەانيميروۆات»، «رەانيماتور»، «رەانيماتولوگ»، «رەانيموبيل» دەگەن سوزدەردى قالاي اۋدارامىز. ەگەر جوعارىدا ايتىلعان «جان ساقتاۋ» ءتۇبىرىن ساقتايتىن بولساق، ولار «جانىن ساقتاۋ»، «جان ساقتاۋشى (دارىگەر؟)»، «جان ساقتاۋ (ماشيناسى؟)» بولادى دا.

بىراق، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، جوعارىدا اتالعان سوزدىكتە مەديتسينا سالاسىنا قاتىستى بولسا دا ءبىز ايتقان تۇبىرلەس سوزدەر بەرىلمەپتى. سوزدىككە تولىمسىز سيپات بەرەتىن بۇل كەمشىلىك ءبىزدىڭ تۇگەل دەرلىك سوزدىكتەرىمىزگە ءتان ولقىلىق بولىپ تابىلادى.

ونىڭ ۇستىنە، «رەانيميروۆات» دەگەن ەتىستىكتىڭ مەديتسينادا عانا ەمەس، باسقا دا سالالاردا، مىسالى، ەكونوميكا سالاسىندا وندىرىسكە قاتىستى دا قولدانىلاتىنىن ەسكەرسەك، وندا «رەانيميروۆات پرويزۆودستۆو» دەگەنىمىز ء«وندىرىستىڭ جانىن ساقتاپ قالۋ» بولماي ما. بۇل قولدانۋعا، ۇعىنىپ-تۇسىنۋگە قولايلى تىركەس بولا قويار ما ەكەن.

وسىنىڭ ءوزى بىزدە ءالى كۇنگە دەيىن تەرمين بولسىن، اتاۋ ءسوز بولسىن، ءبىر سوزگە بالاما تاپقاندا ونىمەن تۇبىرلەس سوزدەردى ەسكەرمەۋ، نە بولماسا ءارتۇرلى قولدانۋ ادەتكە اينالعانىن كورسەتەدى. مىسالى، «توكسيكومانيا» – «ۋىتقۇمارلىق»، «توكسيكومان» – «ۋىتقۇمار». ال ونى زەرتتەيتىن سالا «توكسيكولوگيا»، ونىڭ مامانى «توكسيكولوگ» سول كۇيى اۋدارىلمايدى. «نەرۆ» – «جۇيكە»، ال ونىڭ اۋرۋلارىن ەمدەيتىن دارىگەر ماماندىقتار «نەۆرولوگ»، «نەۆروپاتولوگ» دەگەن سوزدەر اۋدارىلماي الىنادى. بۇل وتە قيسىنسىز ءارى كەز كەلگەن كوزى قاراقتى ادامدا سۇراق تۋىنداتاتىن جاعداي. ەگەر تەرميننىڭ ەڭ بولماعاندا بەلگىلى ءبىر سالاداعى قىرىن تۇگەل اشا المايتىن بولسا، مۇنداي جارتىكەش جۇمىس كىمگە قاجەت؟

وسى ورايدا جوعارىدا اتالعان سوزدىكتىڭ 470-بەتىندە «رەاكتسيا» ءسوزى «رەاكتسيا»، «سەرپىلىس» دەپ، ال 471-بەتىندە «رەگەنەراتيۆنىي» جانە «رەگەنەراتسيا» دەگەن سوزدەر تۇبىرلەس بولسا دا «رەگەنەراتسيالىق» جانە «قايتا قالپىنا كەلۋى» دەپ ەكى ءتۇرلى اۋدارىلعانىن ايتا كەتۋىمىز قاجەت. وسىنداي الا-قۇلالىققا نە نەگىز بولاتىنى بىزگە تۇسىنىكسىز. ونىڭ ۇستىنە مۇنداي كەمشىلىكتىڭ جاپپاي سيپات الىپ وتىرعانى سوزدىكتى جاساۋشىلاردىڭ ولارعا ونشالىقتى ءمان بەرىپ، جەتە كوڭىل بولە بەرمەيتىنىن كورسەتەدى.

بىزگە كەسىرىن تيگىزىپ جۇرگەن تاعى ءبىر كەمشىلىك جاڭاعى ايتىلعان «رەگەنەراتسيا» ءسوزىن «قايتا قالپىنا كەلۋى» دەپ اۋدارۋ. بۇل سوزدىككە تەرميندىك ەمەس، تۇسىندىرمەلىك سيپات بەرىپ، ونى تۇسىندىرمە سوزدىككە اينالدىرادى. ءبىر سوزدىكتىڭ ىشىندە وسىنداي ارتۇرلىلىككە جول بەرۋ بىزدە ءالى دە بولسا سوزدىك، ونىڭ تۇرلەرى تۋرالى ساۋاتتىلىقتىڭ كەمشىن ەكەنىن كورسەتەدى. كەيدە، ءتىپتى، سوزدىكتى جاساۋشىلاردىڭ ءوزى سوزدىك تەورياسىنان مۇلدەم بەيحابار سەكىلدى بولىپ كورىنەدى.

وسى ايتىلعان ولقىلىقتاردى تەرمين تۇرعىسىنان ساۋاتسىزدىق دەيمىز با، الدە تايىزدىق دەيمىز با، قالاي بولعاندا دا بۇگىنگى تاڭدا بىزدە مۇنداي مىسالدار وتە كوپ ءارى ولارعا كوڭىل ءبولىپ، بۇل قالاي دەپ جاتقان ەشكىم جوق. قايتا حالىققا ءسوزدى دۇرىس قولدانۋدى، ءتىل مادەنيەتىن ۇيرەتەدى دەگەن ءتىلشى، جۋرناليست قاۋىمى كوپشىلىككە ولاردىڭ وسىنداي قاتە نۇسقاسىن كەڭىنەن تاراتۋعا اتسالىسىپ كەلەدى.

ءسوزىمىز جالاڭ بولماسىن، كەزىندە رەسمي اۋدارمانىڭ مايتالمان مامانى، وسى سالادا وتىز جىلدان استام ەڭبەك ەتىپ كەلە جاتقان د. وماشۇلى[1] ءباسپاسوز بەتىندە دە، ارنايى ەڭبەگىندە دە «تەرروريست» ءسوزىن «لاڭكەس» دەپ الۋدىڭ قاتە ەكەنىن كورسەتىپ بەرسە دە، جۋرناليستەر بىلىكتى ماماننىڭ بۇل پىكىرىنە قۇلاق اسا قويار ەمەس. جالپى، «لاڭ» دەگەن ءسوزدى ايتقاندا، ەڭ الدىمەن، ماحامبەت اقىننىڭ جاڭگىر حانعا ايتقان ايگىلى «حان ەمەسسىڭ – ىلاڭسىڭ» دەگەنى ەسكە تۇسەدى. «لاڭ» ءسوزى ەلدىڭ اۋىزبىرشىلىگىن بۇزىپ، جۇرت اراسىنا ىرىتكى سالۋدى، بۇلىك باستاۋدى بىلدىرەدى، ونىڭ «تەررور» ۇعىمىنا، ونىڭ انىقتاماسىنا مۇلدەم قاتىسى جوق. «لاڭ» ءسوزى، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ورىس تىلىندەگى «سمۋتا»، «مياتەج» دەگەن سوزدەرگە، ال «لاڭكەس» ءسوزى «سمۋتيان» دەگەن سوزگە بالاما بولسا كەرەك. «لاڭكەس» ءسوزىن تىلدىك اينالىمعا قوسقىسى كەلەتىندەر وسىنى، ءسوزدىڭ ماعىنالىق جۇگىن ويلانسا ەكەن.

«پروتسەسس» دەگەن ءسوزدى «ۇدەرىس» دەپ الۋ دا سول سياقتى. وسى جاساندى ءسوزدىڭ بالاما رەتىندەگى قاتە سيپاتى د. وماشۇلىنىڭ جوعارىدا اتالعان ەڭبەگىندە ەگجەي-تەگجەيلى تۇردە كورسەتىلگەن. «ۇدەرىس» ءسوزىن ەنگىزگىسى كەلەتىندەر «پروتسەسپەن» تۇبىرلەس «پروتسەسسور»، «پروتسەسسينگ» دەگەن سوزدەردىڭ قالاي الىناتىنىن ويلامايدى. ال بۇل ءبىزدىڭ تەرمين سالاسىنداعى عىلىمي نەگىزدىلىك، قيسىندىلىق قاعيداتتارىنا قايشى كەلەتىن، ءتىلىمىزدىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن كەمىتەتىن نارسە. ەگەر ءتىلىمىزدىڭ بولاشاعىن ويلايتىن بولساق، وسىعان استە اباي بولۋ كەرەك.

ارينە، قولىنا قالام ۇستاعان قاۋىمنىڭ ءسوز اراسىن «بوتەن سوزبەن بىلعاماۋعا» تىرىساتىن ارەكەتىن دە تۇسىنۋگە بولادى. بىراق مۇندايدا تەرميندىك تايىزدىققا، ساۋاتسىزدىققا جول بەرۋدەن ساق بولۋ قاجەت. ويتكەنى «قاراپايىم قازاق انا تىلىندە زاڭ وقىماسا دا، گازەت نە جۋرنال وقيتىنى، تەلەديدار كورىپ، راديو تىڭداتىنى انىق. دەمەك، جالپى قازاقتىڭ ساناسىنا جاڭا ءسوزدى زاڭ ەمەس، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ سىڭىرەتىنى[2]» دە راس. ەگەر بالاما ءسوز تەرميننىڭ ماعىناسىن، امبەباپ سيپاتىن تولىق اشىپ بەرە الماسا، ونى اۋرە بولىپ اۋدارۋدىڭ قاجەتى قانشا؟ ونى ءوز ءتۇبىرىن ساقتاپ، قازاق ءتىلىنىڭ ەملەسىنە كەلتىرىپ العان ءجون ەمەس پە. بۇل الەمدە بار، كەڭىنەن تارالعان حالىقارالىق پراكتيكا. قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا تىلدەردى دامىتۋ مەن قولدانۋدىڭ 2011 – 2020 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسىندا بۇل جونىندە «...تەرميندەردى جانە اتاۋلاردى نەگىزگى قاعيدالارعا، قازاق ءتىلىنىڭ جازۋ نورمالارىنا سايكەس رەتكە كەلتىرۋ[3]» دەپ ناقتى جازىلعان.

ايتسە دە ءبىزدىڭ تىلىمىزدە جازىلۋ رەتى ءتول ەملەمىزگە قايشى كەلەتىن سوزدەر بارشىلىق. الىسقا بارماي-اق قويايىق، تەرمين توڭىرەگىندە كۇندەلىكتى قولدانىپ جۇرگەن «تەرمينولوگيا»، «تەرمينوگرافيا»، «لەكسيكوگرافيا» دەگەن سوزدەر تىلىمىزگە ورىس تىلىنەن ونىڭ گرامماتيكالىق ەرەكشەلىگىن ساقتاي وتىرىپ ەنگەن. ورىس تىلىندە ەكى تۇبىردەن تۇراتىن كۇردەلى سوزدە ءبىرىنشى ءتۇبىر داۋىسسىز دىبىستان ءبىتىپ، ەكىنشى ءتۇبىر داۋىسسىز دىبىستان باستالسا، ولاردىڭ اراسىندا مىندەتتى تۇردە «-و»، «-ە» دەگەن بايلانىستىرۋشى داۋىستى دىبىس بولادى. مىسالى، «دوموسەد»، «كامنەدروبيلكا»[4]. قازاق تىلىندە مۇنداي ءتارتىپ جوق. قوس تۇبىردەن قۇرالعان كۇردەلى سوزدە تۇبىرلەر قاتاڭ داۋىسسىزدان ءبىتىپ، قاتاڭ، ۇياڭ نە ءۇندى داۋىسسىزدان باستالسا دا ولار ەشقانداي بايلانىستىرۋشىسىز ءبىر-بىرىنە بىردەن تىركەلىپ جازىلا بەرەدى. مىسالى: تاستوعان، تاڭشولپان، كوكجيەك، بوزتورعاي، ت.س.س.

وسىنى نەگىزگە الاتىن بولساق، «تەرمينولوگيا» – «تەرمين-لوگيا»، «تەرمينوگرافيا» – «تەرمين-گرافيا»، «لەكسيكوگرافيا» – «لەكسيكاگرافيا» دەپ الىنۋعا ءتيىس. سوندا عانا ءبىزدىڭ ءتول ەملەمىزدىڭ ءتارتىبى ساقتالادى. بىزدە مۇنداي سوزدەر ءبىز كەلتىرگەن مىسالدارمەن شەكتەلىپ قالعان جوق. تىلىمىزدە جالپى عىلىم سالاسىن نە ونىمەن اينالىساتىن عالىمدى، ماماندى بىلدىرەتىن، «-لوگيا»، «-گرافيا»، «-لوگ»، «-گراف» دەگەن تۇبىرلەر جالعانعان سوزدەرگە ءبىز ايتقان كەمشىلىك ءتان.

ارينە، ءبىزدىڭ ايتقان ۋاجىمىزگە «تەرمينولوگيا» دەگەن ءسوز لاتىننىڭ «تەرمينوس» جانە گرەكتىڭ «لوگوس» دەگەن سوزدەرىنەن قۇرالعان، سوندىقتان ءبىز ونى «تەرمينو+لوگيا» دەپ الامىز دەپ داۋ ايتۋشىلار دا بولۋى مۇمكىن. ەگەر بۇل سوزگە قۇلاق تۇرەتىن بولساق، ءبىز نەگە ادەتتە «تەرمين» دەگەن ءسوزدى «تەرمينوس» دەپ قولدانبايمىز؟ مۇندا قيسىن قايدا؟ «تەرمينو-» دەپ الۋ ءۇشىن تىلىمىزدە عىلىمي نەگىز بولۋ كەرەك قوي، تىم بولماسا ءبىز ونى ءتۇبىر ءسوز رەتىندە «تەرمينوس» دەپ قولدانۋىمىز قاجەت.

وسىنىڭ بارلىعى بىزدەگى تەرمين-لوگيا جۇمىسىنىڭ ءالى دە بولسا اقساپ جاتقانىن بىلدىرەدى. ونى اقساتىپ، دامۋىن كەنجەلەتىپ وتىرعان تەرمينتۇزۋ، سوزدىك جاساۋ ىسىندە عىلىمي نەگىزدىلىكتىڭ، قيسىندىلىقتىڭ جوقتىعى، ساقتالماۋى. بۇل كەمشىلىكتەردى تۇزەتپەي، ءبىزدىڭ تەرمين-لوگيامىز دا، تەرمين-گرافيامىز دا ساپالىق تۇرعىدان ىلگەرى جىلجي المايدى.

م. سادىقوۆ

قر پارلامەنتى ءماجىلىسى

اپپاراتىنىڭ سەكتور مەڭگەرۋشىسى،

مەملەكەتتىك جانە جەرگىلىكتى

باسقارۋ ماگيسترى

Abai.kz