تاۋەلسىزدىك – ءاربىر قازاقستاندىقتىڭ باعا جەتپەس بايلىعى، قۇندى قازىناسى، سان عاسىرلار بويى اڭساعان اسقاق ارمانى. وعان قول جەتكىزۋ وڭايعا سوقپادى. بابالاردىڭ قانىمەن، انالاردىڭ كوز جاسىمەن كەلگەن قاسيەتتى تاۋەلسىزدىكتىڭ ءار جىلى بىزدەر ءۇشىن تاريحي كۇن. ونى ءوز دارەجەسىندە تويلاپ، ۇلتتىق مەرەكە رەتىندە اتاپ ءوتۋدى ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ نازارىنان تىس قالدىرماي كەلەدى. بۇل وتكەنگە دەگەن قۇرمەت دەپ ءبىلۋىمىز كەرەك.

ەلباسىنىڭ سارابدال ساياساتىنىڭ ناتيجەسىندە ەلدە تاتۋلىق، بىرلىك، تۇراقتىلىق ورنادى. الەمدىك ارەنادا قازاقستاننىڭ ابىروي-بەدەلى ارتا ءتۇستى. نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ سەمەي يادرولىق پوليگونىن جابۋ تۋرالى جارلىعى ءار قازاقتىڭ جۇرەگىندەگى جازىلماس جارانى ەمدەگەندەي اسەر قالدىردى. بۇل ءبىزدىڭ ەلدى يادرولىق قارۋعا قارسى كۇرەسەتىن الەم ەلدەرىنىڭ كوشباسشىلارىنىڭ قاتارىنا قوستى. سەمەي پوليگونى 1991 جىلى 29 تامىزدا جابىلدى. سودان بەرى ول كۇن بۇۇ شەشىمىمەن حالىقارالىق يادرولىق سىناققا قارسى كۇرەس كۇنى بولىپ بە­كى­تىلدى.

تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى ساتتەرىنەن باس­تاپ ءبىزدىڭ مەملەكەت الەم الدىندا اشىق ساياسات جۇرگىزىپ كەلەدى. وعان دا­لەل تمد ەلدەرىنىڭ ىشىندە قازاقستان ال­عاش بولىپ ەقىۇ-عا توراعالىق ەتۋى، شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇي­ى­مى­نىڭ سەنىمدى مۇشەسى بولۋ – قازاق­ستاننىڭ سىرتقى ەكونوميكالىق باي­لانىستارىنىڭ دامۋى مەن حالىق­ارا­لىق قاتىناستاردا بەدەلىنىڭ ارتۋىنا زور مۇمكىندىك تۋدىردى.

ەلباسىنىڭ ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندەگى 1994 جىلعى تاريحي كەزدەسۋىنىڭ الار ورنى ايرىقشا. ونىڭ ايرىقشا بولارلىق ماڭىزى دا بار. سەبەبى، سول جيىندا ايتىلعان يدەيا نەگىزىندە ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق ومىرگە كەلدى. ءبىز سوندا ەلباسى­مىز­دىڭ دانالىعىنا، ونىڭ ارىدان ويلاناتىن تۇلعا ەكەنىنە تاعى ءبىر كۋا بولدىق. «الەم.ءححى عاسىر» ماني­فە­سى دە پرەزيدەنتىمىزدىڭ سۇڭعىلا سايا­سات­كەر­لىگىن اڭعارتسا كەرەك.

قازىر دۇنيە ءجۇزى ءتۇرلى دۇربەلەڭگە تو­لى. ساياسي قاقتىعىستار، ءدىني ەكسترە­ميزم، كورىنىستەرى از بولماي تۇر. ال قازاقستان اۋىزبىرلىكتى ءبىرىن­شى ورى­ن­عا قويىپ، ىمىرا مەن ىنتى­ماق­­­تاستىقتى بەرىك ۇستاپ، تاتۋلىق پەن تۇراقتىلىقتى تۋ ەتىپ وتىر. بۇل نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ الىس­تان بولجايتىندىعىنىڭ دالەلى دەپ بىلەمىن. ۇلتتىق ۇيىمشىلدىعىمىزدى ودان ءارى دامىتىپ، ىرگەسىن بەكىتە تۇسەتىن «ماڭگىلىك ەل»، «قازاقستان-2050» ستراتەگياسى، «نۇرلى جول» باع­دار­لاماسى، «100 ناقتى قادام» ۇلت جوس­پارى سياقتى ستراتەگيالىق جوسپارلار بىزگە الەمنىڭ دامىعان، وزىق 30 ەلىنىڭ قاتارىنا ەنۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.

حالىقتىڭ ينتەلەكتۋالدىق قابى­لە­تىن دامىتۋ ىسىندە ەلباسى بەكىتكەن ەرە­جەلەردىڭ دە ماڭىزى زور. سونىڭ ءبىرى قازاقستان ۇلتتىق ينجەنەرلىك اكادەمياسى دەر ەدىم. عىلىم ورداسىنىڭ نەگىزگى اتقارار مىندەتى دە ەلدىك ءىس، ەلباسى ساياساتىنا ءۇن قوسۋ. ءبىزدىڭ اكادەميا 1991 جىلى كسرو ينجەنەرلىك اكادەمياسىنىڭ قازاق ءبولىمى بولىپ قۇرىلدى. ەل تاۋەلسىزدىگىن الۋمەن قاتار وعان «ۇلتتىق» دارەجەسى بەرىلدى. اكادەميا نەگىزىن قالاۋعا بىلىكتى ماماندار، عالىمدار، پارلامەنت پەن ۇكىمەت مۇشەلەرى، كوپتەگەن كاسىپ­ورىن، ۋنيۆەرسيتەت، بىرلەستىك باسشى­لارى ۇلەس قوستى. ءبىز قازىر ولار­دى اسقان قۇرمەتپەن ەسكە الامىز. ولاردىڭ ىشىندە ايتۋلى عالىم ومىربەك جولداسبەكوۆتىڭ ورنى ەرەكشە. اكادەميك قازاقستان ينجەنەرلىك اكادەمياسىنىڭ نەگىزىن قالاپ، ونىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى بولدى. جولداسبەكوۆتىڭ باسشىلىعىمەن الەمدىك تاجىريبەدە تەڭدەسى جوق تۇبىرىنەن جاڭا جۇك كوتەرگىش، جۇك تيەگىش-تۇسىرگىش، گرەي­دەر­لىك، جۇك قارماۋىش جانە مانيپۋلياتسيالاۋشى قۇرىلعىلار جاسالىنىپ، وندىرىسكە ەنگىزىلدى. ومىربەك ارسىلانۇلى قازاق عالىمدارى اراسىندا ءبىرىنشى بولىپ قازاق تىلىندە ماشيناتانۋدىڭ تەرمينولوگيالىق سوزدىگىن جاسادى، ماشينالار مەن مەحانيزمدەر تەورياسى تۋرالى وقۋلىقتار جازدى.

الەم نارىعىنداعى باسەكەلەستىككە توتەپ بەرۋ ءۇشىن ءبىلىم مەن عىلىم اۋا­داي قاجەت. ونىڭ ىشىندە ينجەنە­ريا سالاسىن ودان ءارى دامىتۋعا باسا نازار اۋدارۋ ءومىر تالابى بولىپ تۇر. ينجەنەرلىك اكادەميانىڭ دۇنيەگە كەلۋدەگى «يدەولوگيالىق نەگىزى» وسى بولاتىن. ارينە، بۇل عىلىم ورداسىن جۇرت ءبىر اۋىزدان ماقۇلداعان جوق. «قازاقستانعا تاعى ءبىر اكادەميا نە ءۇشىن كەرەك؟» دەگەن سۇراقتار دا قارشا بوراپ جاتتى. ءبىزدىڭ باعىمىزعا وراي، ءوزى دە وسى سالادان الىس بولماعاندىقتان ەلباسى بۇعان اسقان تۇسىنىستىكپەن قارادى. ناتيجەسىندە اكادەميا قۇرۋ كەرەك دەگەن وي قولداۋ تاۋىپ، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ءبىلىم تۋرالى زاڭىنا ەنىپ، وعان ەلىمىزدەگى بارلىق عىلىمي-ينجەنەرلىك ورتالىقتار شو­عىر­لان­دىرىلدى.

اكادەميانىڭ نەگىزىن قالاۋ­شى­لاردىڭ قۇرامىنا بەلگىلى عالىمدار مەن مەملەكەت قايراتكەرلەرى كىردى. ولار­دىڭ قاتارىندا ا.ابدۋللين، ك.اۋحا­دي­ەۆ، س.بايبولوۆ، ۋ.باي­مۇ­را­توۆ، ش.بەك­­بولاتوۆ، گ.بەكجانوۆ، ا.بولاتوۆ، ف.عالىموۆ، ا.جومارتوۆ، ب.جۇ­ما­عۇلوۆ، ت.ءجۇنىسوۆ، ۇ.قاراما­نوۆ، ح.قازىحانوۆ، س.قوجاحمەتوۆ، ا.قۇلىباەۆ، ن.ناديروۆ، ب.نۇرجانوۆ، م.نۇرىموۆ، ب.پارىمبەتوۆ، ي.پولى­ۆيا­ن­­نىي، و.سابدەنوۆ، ا.سقا­قوۆ، س.تاكە­جانوۆ، م.ۇركىمباەۆ سياق­تى تۇل­عالاردى ەرەكشە اتاۋعا بولادى.

مينيسترلەر كابينەتىنىڭ 1991-1992 جىلدارداعى ەكى ەرەجەسىمەن اكادەميا دارە­جەسى بەكىتىلدى. وندا ينجەنەرلىك اكادەميا ەلىمىزدەگى ينجەنەرلىك سالا­نىڭ جوعارى عىلىمي-ادىستەمەلىك جانە ۇيلەستىرۋشى ورتالىعى ەكەنى انىق­­­تالعان. ءبىز قازاقستانداعى بو­لا­­­شاعى زور دەموكراتيالىق قو­عام­عا ءتان بىرىكتىرۋدىڭ جاڭا فورما­لا­­رىنا ارقا سۇيەۋ كەرەكتىگىنە سەنىم­دى بولدىق. بىرىنشىدەن، مۇنى باسا ايتۋ كەرەك، سەبەبى، باس كەزىندە قيىن­دىقتار تۋعىزعانىمەن، كەيىنگى ۋاقىت­تاردا، ياعني ونجىلدىقتاعى تاجى­ري­بەدە بۇل ءتاسىلدىڭ دۇرىستىعىن ءومىر اعىسى دالەلدەپ وتىردى. تەك اتاۋ­ىن عانا اكادەميا دەپ اتاماي، سو­عان ساي جاڭا تاسىلدە جۇمىس جاساپ، مەملەكەتتەگى ورنى مەن ءرولىن انىق­تاپ، بىرەگەي باعىتىن تابۋ كەرەك بول­دى. ناتيجەسىندە عالىمدار مەن ين­جە­نەرلەردىڭ قارىم-قابىلەتىنە كۇش سالا وتىرىپ، ولاردىڭ مەملەكەت پەن كاسىپ­كەرلىك اراسىنداعى ءوزارا بايلانىسىن قۇرۋ كەرەك دەگەن تۇجىرىمعا كەلدىك.

اكادەميانىڭ العا قويعان باس­تى ماقساتى – عىلىم مەن تاجىريبە اراسىنداعى كوپىرگە اينالا وتىرىپ، وندىرىستەگى عىلىمي جەتىستىكتەردى تاجىريبەگە ەنگىزۋ جانە ەلدەگى عىلىمي-تەحنيكالىق ساياساتتىڭ وركەندەۋىنە ۇلەس قوسۋ. سول كەزدەن بەرى ءبىز العا قوي­عان ماقساتىمىزدان اينىعان ەمەسپىز. بۇل ماسەلەنى شەشۋدەگى ەڭ ۇلكەن جەتىستىكتىڭ ءبىرى – 90-شى جىلدارى ءبىز­دىڭ باستامامىز بويىنشا ۇكىمەتتە سا­لا­ارالىق عىلىمي-تەحنيكالىق كەڭەس قۇرىلدى. ال ينجەنەرلىك اكادەميا ونىڭ نەگىزگى جۇمىس ۇيىمى بولدى. اتالمىش كەڭەس ءوزىنىڭ 4 جىلدىق قىزمەتىندە وتاندىق عالىمدار مەن ينجەنەرلەر جۇزەگە اسىرىپ، كوپشىلىگى حالىقارالىق دەڭگەيدە جەتىستىكتەرگە جەتكەن 200-دەن اسا ىرگەلى زەرتتەۋ جو­بالارعا قولداۋ كورسەتتى. بىراق ەكو­نو­ميكالىق قيىندىقتارعا بايلانىستى ول كەزدە عىلىمي جۇمىستارعا قولايلى جاع­داي از بولدى. ەكونوميكاعا تۇبە­گەيلى وزگەرىستەر ەندى، وندىرىستىك الەۋەت قۇلدىرادى. زەرتتەۋدىڭ نەگىزگى وزەگىنە اينالعان وندىرىستەر شەتىنەن جابىلىپ جاتقان بولاتىن. دەگەنمەن، وسىنداي قيىنشىلىقتارعا قاراماستان، ءبىزدىڭ باستامامىزدىڭ نەگىزىندە قازاقستان كوپ­تەگەن سالالىق عىلىمدارداعى الەۋ­ەتىن ساقتاپ قالا الدى. ول عى­لى­مي جوبالارىمىز بۇگىندە باستى ار­تىق­شىلىقتارىمىز بولىپ قالۋدا. بۇ­عان مىناداي ەكى ۇلكەن كورسەتكىشتى دالەل رەتىندە ۇسىنا الامىز، 25 جىل ىشىندە اكادەميا عالىمدارى 6 مىڭنان اسا عىلىمي جوبالار مەن باعدارلامالاردى جۇزەگە اسىردى. ينجەنەرلىك اكادەميانىڭ 47 مۇشەسى وتانىمىزدىڭ عىلىم مەن تەحنيكا سالالارى بويىنشا مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ، سونداي-اق، ءال-فارابي اتىنداعى مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتتارى اتاندى. بۇل سانداردىڭ استارىندا اكادەميا مۇشەلەرى مەن ەڭبەك ۇجىمدارىنىڭ وزدەرى جاساپ، ءارى جۇزەگە اسىرىپ وتىرعان ۇلكەن جە­تىستىكتەرى جاتىر. سوندىقتان دا اتال­مىش كورسەتكىشتەر عىلىمي-ينجە­نەرلىك قوعامنىڭ ۇزدىك ۇلگىلەرى دەسەك جاراسادى. كەڭ كولەمدەگى تابىستارىمىز رەتىندە، تاۋ-كەن مەتاللۋرگيالىق جانە كومىر شيكىزاتىن وڭدەۋدىڭ جاڭا تەحنولوگيالارىنان باستاپ سۋپەر­كوم­پيۋتەرلىك وندىرىسكە دەيىنگى، سون­داي-اق، انتروپوگەندىك لاستانۋدى باعا­لاۋداعى باعدارلامالىق كەشەننەن، كۇن، جەل سىندى ەنەرگيا الۋدىڭ جاڭا تيپتەرىن جاڭعىرتۋعا دەيىنگى ارا­لىقتارداعى جاڭالىقتاردى ايتۋعا بولادى.

ءبىز ءۇشىن زەرتتەۋدىڭ عىلىمي دەڭ­گەيى عانا ەمەس، ونىڭ وندىرىستەگى تەح­نولوگيالىق ادىستەرگە ەنۋى دە ما­­ڭىزدى ەدى. بۇل جەردە ءبىز ەلبا­سى­­نىڭ: ء«وندىرىستى جانداندىرۋ – مەملەكەتىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىن نىعاي­تا­تىن يننوۆاتسيالاردى ەنگىزۋمەن بايلانىستى بولادى»، دەگەن سوزىنە سۇيەندىك. سوندىقتان دا بۇل قىزمەتىمىزدى بو­لاشاق­قا ناقتى باعدار جاسايتىن مەم­لەكەتتىك ماڭىزى بار جۇمىس دەپ سە­نىمدى تۇردە ايتۋعا بولادى.

تاعى ءبىر مەملەكەتتىك ماڭىزى بار باعىت – زاڭ شىعارۋشى ورگانداردىڭ دامۋىنا ات سالىسۋ. بۇل جۇمىسىمىزدى عىلىم مەن ءوندىرىس ورتاسىنداعى ماقساتتاردى ۇشتاستىرۋعا باعىتتاپ وتىرمىز. اكادەميا مۇشەلەرىنىڭ قاتىسۋىمەن عىلىم مەن ءبىلىم، يننو­ۆا­تسيالىق قىزمەت، پاتەنت تۋرالى كوپ­تەگەن قۇجاتتار جاسالىپ، زاڭدار قا­بىلداندى. جۇمىس بارىسىندا عى­لىمي-تەحنيكالىق باعدارلامالار مەن جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋداعى وتاندىق عالىمدار مەن مامانداردىڭ دارەجەسىن كوتەرۋگە دە باسىمدىلىق بەرىلدى. مەملەكەت باسشىسىنىڭ باستاماسى ارقاسىندا عىلىمنىڭ جاڭا باسقارۋ جۇيەلەرىن ەنگىزۋ تۋرالى ماڭىزدى زاڭ شىعارۋعا جانە تاجىريبەدە سەرپىلىس جا­ساۋعا مۇمكىندىك تۋدى. ونىڭ ءبىر باعىتى، عىلىمي قىزمەتتىڭ ناتيجەسى رەتىندە وتاندىق كاسىپكەرلىككە يننوۆاتسيالاردى ەنگىزۋ ارقىلى ىنتالاندىرۋ بولىپ تابىلادى. بۇل الداعى ۋاقىتتا دا جەتىلدىرىلە بەرەدى. ۋاقىت وتە كەلە ۇزدىكسىز جۇمىستارمەن جالعاسىپ ءوز ناتيجەسىن بەرەتىنىنە سەنىمدىمىز.

ينجەنەرلىك اكادەميا عالىمدارى پارلامەنت پەن ۇكىمەت تە، ولاردىڭ بولىمدەرى مەن مينيسترلىكتەردە جۇمىس ىستەيدى. سونداي-اق ءىرى بىرلەستىكتەر مەن ءوندىرىس وشاقتارىن، عىلىمي ۇيىمدار مەن قازاقستانداعى جوو-نى باسقارىپ وتىرعان ازاماتتار دا از ەمەس.

بۇگىندە اكادەميا جۇزدەگەن كورنەكتى عالىمدار مەن جەتەكشىلەردىڭ، ساپالى مامانداردىڭ باسىن قوسىپ وتىرعان ەلى­مىز­دەگى عىلىمي-ينجەنەرلىك الەۋ­ەت­تىڭ التىن قورىنا اينالدى. ءبىز الەمدىك ارەنادا دا جوعارى جەتىستىككە يە بولدىق. سەبەبى، اكادەميامىز حالىقارالىق ينجەنەرلىك اكادەميامەن جانە يسلام مەملەكەتتەرى ينجەنەرلىك ينستيتۋتتار فەدەراتسياسىمەن، سونداي-اق، الەمدەگى بىرنەشە بەدەلدى ينجەنەرلىك ۇيىمدارمەن تىعىز بايلانىستا جۇمىس جاساپ كە­لەدى. بۇگىندە ۇلتتىق ينجەنەرلىك اكا­دە­­ميا حالىقارالىق دارەجەدەگى ءىرى عى­لىمي-ينجەنەرلىك جانە عىلىمي-وندىرىستىك ورتاعا اينالدى دەۋگە بولادى.

قازاقستاننىڭ ۇلتتىق ينجەنەرلىك اكادەمياسى ءوزىنىڭ 25 جىلدىق مەرەيتويىنا بولاشاققا سەنىمدى سىلتەمە جاساي وتىرىپ، ۇلكەن بەدەل جيناپ كەلدى. وسى ورايدا، جاقىن اراداعى جاۋاپتى مىندەتىمىزدىڭ ءبىرى – استانادا وتەتىن «بولاشاق ەنەرگياسى» تاقىرىبىمەن وتەتىن ەكسپو-2017 حالىقارالىق مامانداندىرىلعان كورمەسىنە ات سالىسۋ. كورمە اياسىندا ۇلتتىق ين­جە­نەرلىك اكادەميا قازاقستان جاراتى­لىس­تانۋ ۇلتتىق عىلىمي اكادەميا­سىمەن بىرلەسە وتىرىپ باستى ۇيىم­داس­تىرۋشى رەتىندە «بولاشاق ەنەرگياسى: يننوۆاتسيالىق جوسپارلار مەن جۇزەگە اسىرۋداعى ادىستەر» اتتى الەمدىك تاجىريبەدە تەڭدەسى جوق ينجەنەرلەر مەن عالىمداردىڭ WSEC-2017 الەمدىك كونگرەسىن وتكىزۋدى جوسپارلاپ وتىر.

الدىمىزدا اتقارار مىندەتتەر مەن جۇزەگە اسىراتىن جوبالار جەتەرلىك. جوس­پارلاعان جۇمىستاردى ويداعىداي ءىس جۇزىنە اسىرا وتىرىپ، ءبىز ەلدىڭ ورلەۋىنە، عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ دامۋى­نا قوماقتى ۇلەسىمىزدى قوسا بەرەمىز. وت­كەن جىلعى تاۋەلسىزدىكتىڭ ءتول مەرەكەسىنە ارنالعان سالتاناتتى جيىندا ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ: «قازاقستاننىڭ بولاشاق جاستارى ءبىزدىڭ جەتىستىگىمىزبەن ماقتانىپ، ءبىزدىڭ تاجىريبەمىزدەن ۇلگى-ونەگە الۋلارى كەرەك»، دەگەن بولاتىن. ءبىز دە ەلباسىنىڭ ۇدەسىنەن شىعىپ، ەلىمىزدىڭ ەرتەڭگى جارقىن جەتىستىكتەرى ءۇشىن ينتەللەكتۋالدىق يگىلىگىمىزدى شىڭداي بەرەتىن بولامىز.

باقىتجان جۇماعۇلوۆ، قازاقستان ۇلتتىق ينجەنەرلىك اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى، اكادەميك

Abai.kz