قىزىلوردا قالاسىنىڭ تاپ ىرگەسىندەگى تاسبوگەت كەنتىندە تۇراتىن جۇمابەك يگەمباەۆ اعامىزدىڭ ەل اراسىنداعى سيرەك كاسىپتىڭ ءتۇرى – بودەنە باعۋمەن اينالىسىپ جۇرگەنىنە ءبىرشاما جىلدىڭ ءجۇزى بولدى.
سول كەزدەردە وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولعان ا.سميرنوۆ كەيىننەن سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنا باسشىلىققا بارعاندا، جۇمەكەڭە سول جاقتا قىزمەت اتقارۋعا قولقا سالادى. دوسىنىڭ ۇسىنىسىن قابىل الىپ، دوسىمەن بىرگە سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا قىزمەت اتقارادى. دەنساۋلىعى سىر بەرىپ، كەزەكتى ەڭبەك دەمالىسىندا تۋعان جەرگە كەلگەندە، دارىگەرلەر ءارتۇرلى بولجام ايتقانمەن، ناقتى دياگنوز قويا المايدى. ينفاركت الىپ، اۋرۋحانا توسەگىنە دە تاڭىلادى. بۇل حاباردى ەستىگەن سولتۇستىكتەگى دوستارى «دەرتكە داۋا» دەپ، بودەنەنىڭ جۇمىرتقاسىن ومبىدان ارنايى الدىرىپ، قىزىلورداعا جونەلتەدى. بودەنە جۇمىرتقاسىن ءىشىپ، جۇمەكەڭ ءتاۋىر بولادى. وسىدان كەيىن دەرتىنە شيپا بولعان بودەنە جۇمىرتقاسىن ەل يگىلىگىنە جاراتۋ ءۇشىن وسى كاسىپپەن اينالىسۋعا كوڭىلى اۋادى. وسىلايشا تىڭ تىرلىكتى مەڭگەرۋگە ۇمتىلىپ، پەتروپاۆلدان ونشاقتى بودەنە الدىردى. مىنە، سودان بەرى ءبىرشاما ۋاقىت ءوتىپ، قۇس باسى كوبەيىپ، ۇلكەن ءۇيدىڭ ءبىر بولمەسى قۇسقا تولدى. قۇداي قوسقان قوساعى ءشامشيا اپاي دا جۇمەكەڭنىڭ بۇل ءىسىن قوش كورىپ، قۇستاردى كۇتىمگە العان.
ءۇي يەلەرى اتالعان قۇستىڭ تالاي قۇپياسىمەن ءبولىستى. بالاپاندار ينكۋباتوردان 17 كۇندە شىعادى ەكەن جانە شيراق بولادى. بىردەن جەم-سۋ بەرۋگە بولادى. بودەنە جىلىنا 300 جۇمىرتقا تۋادى. قىزىق دەرەك: بودەنە — قۇس تۇماۋى، سالمونەللەز اۋرۋىنا ۇشىرامايدى.
بودەنە جۇمىرتقاسىنان دايىندالعان تاعامدى تۇتىناتىن ادامداردا رادياتسيالىق اۋرۋلار جەڭىل تۇردە بولاتىنى دالەلدەنگەن.
بودەنە جۇمىرتقالارىنىڭ ەمدىك قاسيەتتەرى ەرتەدەن بەلگىلى. ولاردى دەمىكپە، سوزىلمالى وكپە اۋرۋىن، تۋبەركۋلەزدى، سوزىلمالى گاستريت، اسقازان اۋرۋىن، ءوت ىرىكتەلەتىن قالتا اۋرۋى مەن ءوت جولدارىن، جۇرەك-قان تامىرلارىنىڭ جەتىسپەۋشىلىگىن، راحيت، قانازدىق، ساۋلە اۋرۋلارىن ەمدەۋدە قولدانادى.
بودەنە جۇمىرتقاسىنىڭ قۇرامىنا كىرەتىن تيروزين امين قىشقىلى كوسمەتيكا سالاسىندا تاپتىرمايدى جانە ادام بەتىنىڭ ءتۇسىن جاقسارتادى. شەتەلدىك ءبيووندىرىس سالاسىندا بودەنە جۇمىرتقاسىنىڭ نەگىزىندە ءارتۇرلى ماسكالار مەن كرەمدەر شىعارىلادى.
بودەنەلەردىڭ باستى ارتىقشىلىعى – ولاردىڭ كىشىگىرىم شۇبار الا ء(تۇرلى-ءتۇستى) جۇمىرتقالارى. ولار ۆيتاميندەرمەن امين قىشقىلدارىنا وتە باي، گيپواللەرگەندى. بودەنە جۇمىرتقالارىن جۇيەلى پايدالانۋ اعزانىڭ ءارتۇرلى اۋرۋلارعا، ونىڭ ىشىندە تۋبەركۋلەزگە قارسى كۇرەسۋىن جوعارىلاتادى. ولاردى شيكى كۇيىندە پايدالانۋ – كەزىندە چەرنوبىل اپاتىنان ساۋلەلى اۋرۋعا ۇشىراعان بالالارعا كومەكتەسكەن.
ەلىمىزدە اتوم سىناقتارىنىڭ زاردابىن تارتىپ وتىرعان ايماقتار جەتكىلىكتى. وعان قوسا، بۇگىنگى كۇنى تۋبەركۋلەز اۋرۋىنىڭ دەندەپ تۇرعانىن ەسكەرسەك، بودەنە ءوسىرۋ بىزگە قاجەت ەكەندىگى ءسوزسىز.
ءاليا بەكبانوۆا، قىزىلوردا قالاسىنداعى №2 ەمحانانىڭ دارىگەرى:
– سىر وڭىرىندە دەمىكپە، تۋبەركۋلەز، جۇرەك، وكپە، قانازدىق، اسقازاننىڭ زات الماسۋىنىڭ بۇزىلۋى اۋرۋلارى ءجيى كەزدەسەدى. ال بودەنە جۇمىرتقاسىنىڭ مۇنداي اۋرۋلارمەن اۋىرعاندارعا تيگىزەر پايداسى مول.
ساپار تاڭاتاروۆ، تاريحشى:
– تاريحي دەرەكتەردە بودەنە جايىندا تالاي قىزىقتار جازىلعان. بودەنە ەتى پاتشالار مەن اقسۇيەكتەردىڭ جەڭسىك اسى بولعان جانە داستارقانىنان ۇزىلمەگەن. بالانىڭ يممۋندىق جۇيەسىن نىعايتۋعا دا سەپتىگى زور. جاپوندار ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا اتوم بومباسى جارىلعان قالا تۇرعىندارىنا بودەنە جۇمىرتقاسىن بەرگەن.
مۇحتار بايباتشانوۆ، اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىمىنىڭ كانديداتى، بودەنە زەرتتەۋشىسى:
– بودەنە كوپتەگەن ءۇي قۇستارى سياقتى قۇندى ديەتالىق ەت پەن جۇمىرتقانىڭ قاينار كوزى بولىپ تابىلادى.
قازاقستاندا كەڭ تاراعان جاپون سۇر بودەنەسىن حح عاسىردىڭ 50-جىلدارىنان باستاپ اقش-تا لابوراتوريالىق جانۋار رەتىندە پايدالانا باستادى جانە «اپوللون» باعدارلاماسى بويىنشا، كوسموستىق زەرتتەۋ جۇرگىزۋگە قاتىستىرىلدى.

ءادىلجان ۇمبەت، قىزىلوردا وبلىسى
«الاش ايناسى» گازەتى 29 مامىر 2009 جىل