ەلىمىزدەگى ءتىل ساياساتىنىڭ  باسىم باعىتتارىنىڭ ءبىرى رەتىندە تەرمينولوگيا ماسەلەسى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا تىلدەردى دامىتۋ مەن قولدانۋدىڭ 2011-2020 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسىندا»: «تەرمينولوگيالىق لەكسيكانى بىرىزدەندىرۋ، تەرمينولوگيالىق قوردى تولىقتىرۋ جونىندەگى مىندەت اسا وزەكتى بولىپ سانالادى» دەلىنىپ، قازاق تەرمينولوگياسىن جۇيەلەۋ، الەمدىك تاجىريبەنى، تۋىستاس تىلدەردىڭ ۇلگىلەرىن پايدالانۋ، تەرمينولوگيالىق قوردى جاڭا تەرميندەرمەن جاڭارتۋ، تەرمينولوگيانىڭ بىرىڭعاي ەلەكتروندى بازاسىن قۇرۋ، تەرميندەردى ۆەب-سايتتار مەن پورتالدارعا ورنالاستىرۋ سياقتى مىندەتتەر كوزدەلگەن. سونىمەن بىرگە قازاق ءتىلىنىڭ رەتتەلگەن تەرمينولوگيالىق قورىنىڭ ۇلەسىن 2014 جىلعا قاراي – 20 پايىزعا، 2017 جىلعا قاراي – 60 پايىزعا، 2020 جىلعا قاراي – 100 پايىزعا كوبەيتۋ كوزدەلگەن.

2015 جىلدان بەرى تەرمينولوگيالىق جۇمىستار مەيلىنشە جۇيەلەنە ءتۇستى. ونىڭ بىرنەشە سەبەبى بار. بىرىنشىدەن، قر پرەمەر-ءمينيسترى ورىنباسارى قاتىسقان رەسپۋبليكالىق سەمينار-كەڭەستىڭ حاتتاماسى بويىنشا كوميتەت جانىنداعى ش.شاياحمەتوۆ اتىنداعى تىلدەردى دامىتۋدىڭ رەسپۋبليكالىق ۇيلەستىرۋ-ادىستەمەلىك ورتالىعىندا تەرمينولوگيا ءبولىمىن اشۋ جانە تەرميندەردى الدىن الا ساراپتاۋ جۇمىستارىن ۇيىمداستىرۋدى وسى بولىمگە تاپسىرۋ جۇكتەلدى.  بۇل جۇمىستار ءوز ناتيجەسىن بەرىپ، تەرميندەر سارالاۋ، ولاردى رەسپۋبليكالىق تەرمينولوگيالىق كوميسسياعا ۇسىنۋدان بۇرىن ءار تەرمينگە لينگۆيستيكالىق ساراپتاما جاساۋ رەتكە كەلتىرىلدى.

ەكىنشىدەن، مەملەكەتىك باعدارلامادا مەجەلەنگەن ينديكاتورلاردى ورىنداۋ ءۇشىن مەكەمەلەردەن، جەكە تۇلعالاردان كەلىپ تۇسكەن تەرميندەرگە اسا تياناقتى تۇردە ساراپتاۋ جۇرگىزىلىپ، سونىڭ نەگىزىندە  بىلىكتى مامانداردان، عالىمداردان قۇرىلعان رەسپۋبليكالىق تەرمينولوگيالىق كوميسسيا 2015 جىلى - 3167 تەرمين، 2016 جىلى – 5208 تەرمين بەكىتىلدى. بۇل تەرميندەر ءارتۇرلى سالالاردى قامتيدى. دەگەنمەن تەرمين بەكىتۋ ۇدەرىسىندە سالالاردى مەيلىنشە تولىعىراق قامتۋعا، ءسويتىپ سالالالىق تەرمينولوگياداعى بىركەلكىلىككە قول جەتكىزۋ مىندەتى  قويىلۋدا.

ۇشىنشىدەن، قازاقستاندا تەرميندەردى ارنايى تۇردە بەكىتۋ 1971 جىلدان باستالعان. سودان بەرى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن 18 مىڭنان استام تەرمين بەكىتىلدى. بۇل عىلىمنىڭ، قوعامدىق ءومىردىڭ الۋان سالالارىن قامتيتىن تەرميندەر.  اتاپ ايتقاندا، 1971-1990 جىلدارى 2879 تەرمين، 1992-2014 جىلدارى    6320 تەرمين  بەكىتىلگەن. جوعارىدا ايتقانىمىزداي، 2015 جىلدان باستاپ تەرمين بەكىتۋ قارقىندى جۇرگىزىلە باستاعان. بىراق بۇل اسىعىستىقتى بىلدىرمەيدى. عىلىمنىڭ، قوعامنىڭ بارلىق سالاسىن تەرميندەرمەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ءالى دە اتقارىلار جۇمىستار كوپ.

تورتىنشىدەن، تەرمينولوگياداعى ۇلكەن ماسەلە – تەرمينجاسام ماسەلەسى. الەمدىك تاجىريبەدەگى سياقتى بىزدە دە تەرمينجاساۋدىڭ قالىپتاسقان بىرنەشە تاسىلدەرى بار. نەگىزگىلەرى: ءتىلىمىزدىڭ سوزجاسامدىق الەۋەتىن بارىنشا قولدانىپ، تازا ۇلتتىق مازمۇنداعى تەرمين جاساۋ (سۋتەگى، قۋات، ۇستەۋ), حالىقارالىق تەرميندەردى سول كۇيىنشە قابىلداۋ (سونەت، تيراج،ابونەنت), حالىقارالىق تەرميننىڭ ءتۇبىرىن قالدىرىپ، قازاقشا قوسىمشا جالعاۋ (اليۋمسىرنە، يانىچارلار، ۆەنەسۋەلدەر), ەكى نەمەسە كوپ سوزدەن تۇراتىن تەرميندىك تىركەس سىڭارلارىنىڭ ارالاسىپ كەلۋى (مەحانيكالىق جۇيە، بانك سالىمى، ءداستۇرلى گرامماتيكا). تەرمينجاسامداعى وسىنداي ۇدەرىستەر قازاق تىلىنە عانا ەمەس، الەمدەگى باسقا دا تىلدەرگە ءتان. ول ءتىلدىڭ ىشكى الەۋەتىنەن،  ەلدىڭ قوعامدىق-الەۋمەتتىك ەرەكشەلىگىنەن تۋىندايتىن فاكتورلار. قازاق ءتىلىنىڭ لەكسيكالىق بايلىعى جانە گرامماتيكالىق مۇمكىندىكتەرى ونىڭ سوزجاسامدىق قابىلەتتىلىگىنىڭ جوعارى ەكەندىگىن قاشان دا كورسەتىپ كەلەدى. ونى احمەت بايتۇرسىنۇلىنان باستاپ، قازاق عالىمدارى  سان مارتە عىلىمي تۇردە دالەلدەگەن. دەگەنمەن، قازىرگى حالىقارالىق ينتەگراتسيالاردىڭ كەڭەيۋى، تەحنولوگيالاردىڭ قارقىندى دامۋى تەرميندەردى دە كوپتەپ قالىپتاستىرۋدا. وسىنداي حالىقارالىق تەرميندەردىڭ بارلىعىنا تىلىمىزدەن بالاما تابۋ ماسەلەسى عالىمداردى، مامانداردى ويلاندىرۋدا. بۇل ارادا رەسپۋبليكالىق تەرمينولوگيالىق كوميسسيا مۇشەلەرى كونسەنسۋستىق پوزيتسيانى تاڭداعان. ياعني، قازاق تىلىندە بالاماسى بار نەمەسە ءتىلدىڭ سوزجاسامدىق الەۋەتىن پايدالانىپ، جاڭا تەرمين جاساۋعا بولسا، وندا كىرمە تەرميندەر ۇلتتىق اتاۋعا يە بولادى. ەگەر حالىقارالىق تەرميندەردىڭ ءدال بالاماسىن تابۋ مۇمكىن بولماسا، وندا سول حالىقارالىق تەرمين قالدىرىلادى. وسىنداي پوزيتسيانى 2016 جىلى بەكىتىلگەن تەرميندەردەن اڭعارۋعا بولادى. اتالعان جىلى 5028 تەرمين بەكىتىلدى. ولاردىڭ  ىشىندە قازاق تىلىندە بالاماسى بەرىلگەندەرى –   2506 (48,2 %), حالىقارالىق اتاۋدا قالعاندارى – 752 (14,4 %), قۇرامىندا حالىقارالىق ءسوز بەن قازاق ءسوزى تىركەسكەن تەرميندەر – 1950 (37,4 %).

بەسىنشىدەن، تەرمينولوگيا سالاسى ءوزىنىڭ سيپاتى جاعىنان ۇنەمى حالىقارالىق تاجىريبەلەردى قورىتىپ تۇرۋدى، مامانداردىڭ  پىكىرىن تىڭداۋدى قاجەت ەتەدى. سوندىقتان ۇستىمىزدەگى جىلى كوميتەت رەسپۋبليكالىق ادىسنامالىق سەمينار جانە عىلىمي كونفەرەنتسيا وتكىزۋدى جوسپارلاپ، قازاق تەرمينولوگياسىنىڭ قازىرگى بارىسىنا عىلىمي جانە تاجىريبەلىك تالداۋ جاساماقشى. وسىنداي عىلىمي باسقوسۋلار كەزىندە ءبىز قازىرگى قالىپتاسقان ەلىمىزدە عانا ەمەس، جالپى حالىقارالىق دەڭگەيدەگى تەرمينجاسامدىق تاجىريبەلەردى قورىتىپ، وسى سالاداعى جۇمىستاردىڭ الگوريتىمىن جانە تەرميندەردى بەكىتۋدىڭ جاڭاشا كريتەريلەرى مەن پرينتسيپتەرىن سارالايمىز. بۇل  كەلەشەكتەگى جۇمىستاردىڭ ناتيجەلىلىگىن، تيىمدىلىگىن ارتتىرۋعا كومەكتەسەرى كامىل.

تەرمين سوزدەردىڭ جاي تىزبەگى ەمەس، ول كوپشىلىك قولداناتىن بولعاننان كەيىن الەۋمەتتىك مازمۇنداعى اسا ماڭىزدى اتاۋلار. سوندىقتان كوميتەت جانە رەسپۋبليكالىق تەرمينولوگيالىق كوميسسيا قازاق تىلىندە تەرمين قالىپتاستىرۋدىڭ بارلىق ۇيىمداستىرۋشىلىق، لينگۆيستيكالىق ماسەلەلەرىن وڭتايلى شەشۋ ماقساتىندا جۇيەلى جۇمىستاردى جالعاستىراتىن بولادى.

عالىمجان مەلدەشوۆ، مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى تىلدەردى دامىتۋ جانە قوعامدىق-ساياسي جۇمىس كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى

Abai.kz