قازاق ءتىلىن دامىتۋعا، جاپپاي قولدانۋعا ۇكىمەت نەگە جاعداي جاسامايدى، نەگە تالاپ ەتپەيدى؟ شەنەۋنىكتەردەن قازاق ءتىلىن ءبىلۋدى تالاپ ەتسە – ءتىلىمىز الدەقاشان دامىپ كەتەر ەدى عوي. نەگە سويتپەيدى؟ قازىر قازاقتار رەسپۋبليكا حالقىنىڭ 67 پايىزىنا جەتتى، وسىنشا حالىق قازاق تىلىندە سويلەپ تۇرسا – باسقا حالىقتار دا ۇيرەنىپ الار ەدى عوي. سونىڭ كەسىرىنەن قايران ءتىلىمىز كۇننەن كۇنگە جۇدەپ-جاداپ بارا جاتىر ەمەس پە؟ ەكونوميكاعا، ساياساتقا، قوعامدىق ومىرگە بەلسەندى ارالاسا المايدى، جاڭا تەرميندەر جاسالمايدى جانە ت.ب. نالالاردى قازاقتىڭ ۇلتىنا جانى اشيتىن ازاماتتارىنىڭ ءبارى ايتادى. بىراق «باياعى جارتاس – ءبىر جارتاس»، ءتىل ورنىنان تاپجىلماي تۇر. ۇكەڭ قازاق مەكتەپتەرىن كوبەيتىپ جاتىرمىز عوي، ەندى ماعان نە عىل دەيسىڭدەر دەگەننەن باسقانى ايتپايدى. نەگە قولدانىلمايدى دەگەن جاۋاپ بەرگىسى كەلمەيدى. ال ورىس ءتىلىنىڭ ءورىسى كۇننەن-كۇنگە كەڭىپ بارادى.

«جاعداي سولاي بولدى» دەگەن سىلتاۋدان بويدى اۋلاق سالىپ، وسىنىڭ سەبەبى نەدە دەگەنگە بويلاپ كورەيىكشى. سولاي بولعان «جاعداي» بالتىق رەسپۋبليكالارىندا دا، ۋكراينادا دا، وزبەكستاندا دا جانە ت.ب. بىردەي بولدى. الايدا باسقا ەلدىڭ ءبارى ءوز انا تىلىندە سويلەيدى، جالعىز قازاق قانا ءالى كۇنگە بىرەۋدىڭ قاڭسىعىنا تاڭسىق بولىپ ءجۇر. بارلىق اقپاراتتى، ءبىلىمدى ورىس تىلىنەن الامىز، ونى قاڭسىق دەيتىن ءجونىمىز جوق دەيمىز. الايدا سونىڭ ءبارىن باسقا حالىقتار دا ءالى كۇنگە ورىس تىلىنەن الادى، بىراق ەشقايسى دا تابىنىپ قالعان جوق، كەرەگىندە عانا شەت ءتىلى رەتىندە پايدالانادى، كەرەك ەمەسىندە كوزگە دە ىلمەيدى. تەك ءبىز عانا «قۇيىسقانعا قىستىرىلعان بوق» قۇساپ، سوعان جابىسىپ قالعانبىز. ورىس ءتىلىنسىز نانىمىز پىسپەيدى، تاماعىمىز تۇسپەيدى... نەگە؟

قازاقشا جازا الاتىنداردىڭ ءبارى دە اۋىلدان شىقتىق قوي، سوندىقتان سول زامانعى تىرلىكتى جاقسى بىلەمىز. ءبىر كەزدە بۇكىل قازاق دالاسىندا اتقامىنەر اتاۋلىنىڭ ءبارى بالالارىن ورىسشا وقىتۋعا تىرىساتىن. اۋىلكەڭەستىڭ توراعاسى، پارتورگ، ديرەكتوردان تارتىپ، بارلىق باس ماماندار بالالارىن تەگىس ورىسشا وقىتتى. ءتىپتى مۇعالىمدەرگە دەيىن بالاسى بىردەمەدەن قۇر قالاتىنداي انا تىلىنەن جەرىپ، ورىس تىلىنە بەرىپ جاتتى. اۋىلدا مەكتەپ جوق بولسا جاقىن جەردەگى نەمەسە قالاداعى ورىس مەكتەپتەرىنەن وقىتاتىن. ەگەر بىرەۋى بالاسىن قازاقشا وقىتىپ جاتسا – بالاسىنىڭ بولاشاعىن ويلامايدى، دۇرىس ءبىلىم بەرە الماي جاتىر دەپ شەنەيتىن. وسى بالالار قازاقشا وقۋ مەن جازۋعا شورقاق بولسا دا اتا-اجەسىنىڭ جانىندا ءوسىپ، دالاعا، مال-قۇستىڭ ماڭىنا ارالاسى بولعان سوڭ قايتا انا ءتىلىن ءبىلدى. ال قالالى جەردە تۇرىپ، تەگىس ورىسشا وقىعان بالالار قازاق تىلىنەن مۇلدە ماقۇرىم قالدى. (اراسىندا 1-2 پايىزدى قۇرايتىن تەكتىلەر عانا بالالارىنا قازاقشا ۇيرەتەتىن). ولار ءتىپتى قازاق تىلىنە جيرەنىشپەن قارايتىن. ۇيلەرىنە قازاقشا سويلەيتىن قوناقتار كەلسە «ۆى يديتە ۆ سۆويۋ كومناتۋ» دەپ شەشەلەرى قوناقتان قاقپاقىلداپ، ارالاستىرمايتىن، سوزدەرىن ەستىرتپەيتىن. تەك ماساڭ قوناقتار عانا ءبىرىنشى ۇستەلدەن تۇرعان سوڭ اۋىزدارىنان اراق ءيىسى بۇرقىراپ، اينالىپ-تولعانىپ، سۇيگەندە عانا قازاق ءتىلىن ەستىپ، ونى جانە وسى جيرەنىشتى اراق-شاراپپەن استاستىراتىن...

ەندى... ەندى سول بالالاردىڭ ءبارى قازىر بارلىق دەڭگەيدەگى بيلىك باسىنا كەلدى. اۋىلدان شىعىپ، قازاقشا وقىعاندار ولاردىڭ 3-4 پايىزىن عانا قۇرايدى، قالعانىنىڭ ءبارى ورىسشا وقىعاندار. تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا قازاقشا مەكتەپكە بارعاندارىنىڭ تىلدەرى دە ورىسشا شىققان، انا تىلىنەن گورى وزگە تىلگە يكەمدى. ۇكىمەت باسىندا وتىرعانداردىڭ بالالارى دا تەگىس سونداي... بالالارى تۇگىل نەمەرەلەرى سونداي. ەندى قايتىپ ۇكەڭ قازاق ءتىلىن ءبىلۋدى تالاپ ەتسىن؟ ءوز بالالارى مەن نەمەرەلەرىن وزەكتەن تەبە مە؟ سوندىقتان ولاردىڭ باسىن قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعى ەشقاشان الاڭداتپايدى، كەرىسىنشە وسىلاي جالعاسا بەرسىن، قازاق ءتىلى قاجەت دەپ ەشكىم ايتپاسا ەكەن دەپ تۇرادى. ول سورلى وسىلاي سۇيرەتىلىپ جۇرە بەرسە بولدى، دەپ سانايدى، ال كەيدە «بالالارىڭا قازاقشا ءتىل ۇيرەتپەگەن وزدەرىڭ كىنالىسىڭدەر» دەپ حالىقتىڭ وزىنە كىنا ارتادى.

بۇنداي مازاق حالىقتىڭ اشۋ-ىزاسىن تۋدىرۋدا.  سايىپ كەلگەندە... ءتىل ماسەلەسىندە حالىق ءبىر جاق، شەنەۋنىكتەر مەن ۇلكەندى-كىشىلى اتقامىنەرلەر ءبىر جاق بولىپ تۇر. حالىق اراسىنان جارقىراعان ءبىر كوشباسشى شىقسا – تەكەتىرەسكە دە اينالىپ كەتۋى عاجاپ ەمەس.  وسىنىڭ ارتى قايىر بولىپ، ورتاق ءتىل تابا الار ما ەكەنبىز، الدە... سوعان باسىمىز جەتپەي قويدى.

جولدىعۇل جۇبانيازوۆ، الەۋمەتتانۋشى

Abai.kz