ەسەنعالي راۋشانوۆ: شىندىقتى اشىپ ايتۋ كەرەك دەپ شەشتىم
ونىڭ قاتارى بۇگىندە كوپتومدىقتارىن شىعارا باستاعان. بىراق، بۇل كىسى كىتاپ شىعارۋعا دا قۇلىقسىز. ايتپەسە، ۇلكەن ءبىر باسپانىڭ قۇلاعىن ۇستاپ وتىر. «وسى كۇنگە دەيىن جازعانىم ءبىر-ەكى كىتاپتان اسپايدى» دەيدى ءوزى. بىراق، ءبىز وعان سەنبەيمىز. ويتكەنى، ونىڭ دوسى دا، سىرلاسى دا، مۇڭداسى دا – ولەڭ. مۇنداي ادامنىڭ جازعانى از بولماسى انىق. اڭگىمە ىرىكتەپ، سۇرىپتاپ، «ەڭ، ەڭ، ەڭ» دەگەندەرىن شىعارۋ تۋرالى بولسا، ءسوز باسقا. جالپى، بۇل كىسى سۇحبات بەرمەيدى. تەلەۆيدەنيەگە بارمايدى. جازۋشىلار وداعىنا دا. بىراق، اندا-ساندا اڭگىمەلەسىپ قالساڭ، قۇلاق قۇرىشىڭ قانادى. بۇگىنگى كەيىپكەرىمىز – اقىن، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى ەسەنعالي راۋشانوۆ.
كەيدە وسى قوعامنىڭ بارومەترى سياقتى كورىنەتىنى دە بار. وسى جولى دا اڭگىمەنى ءا دەگەننەن حالتۋرششيكتەردەن باستادى. «جاستار ءوسسىن، كوتەرىلسىن دەپ، ارتىق-اۋىس پىكىر دە ايتپايمىز. بىراق، بۇلار ءوسۋ ورنىنا، حالتۋرا جاعىنا قاراي كەتىپ بارا جاتىر. وزدەرى ولەڭنىڭ نە ەكەنىن بىلمەيتىن جىگىتتەر ەل-ەلدى ارالاپ، ماستەر-كلاسس وتكىزەتىن كورىنەدى»، – دەپ باستادى اڭگىمەسىن. العاشقى ساۋالدى اقىندىق، اقىننىڭ قولتاڭباسى دەگەن تۇرعىدا قويدىق.
– اڭگىمەنى، ءوزىڭ ايتىپ وتىرعان، ءارتۇرلى اقىنداردىڭ كوبەيىپ كەتكەندىگىنەن باستايىق، – دەدى ەسەنعالي اعا. – ولار قاي كەزدە دە كوپ بولعان. سوۆەت وكىمەتىنىڭ تۇسىندا دا از بولعان جوق. وندا دا ءوزىنىڭ گەنيلارى، ءوزىنىڭ حالتۋرششيكتەرى بولدى. بىراق، ول كەزدە ىرىكتەۋ بار بولاتىن، رەداكتورلىق قىزمەت دەگەن بار ەدى. جاقسىنى – جاقسى، جاماندى جامان دەپ ايتا الاتىن ادەبي سىن بار ەدى. قازىر زامان دا، ادەبيەت تە كوپ وزگەرە قويعان جوق. وزگەرگەن ءبىردى-ەكىلى ۇعىمدار مەن نارسەلەر عانا. سونىڭ ەڭ باستىسى – تالعامنىڭ ازايىپ كەتكەنى. ونىڭ باسى جاڭا قوعام قۇرۋدان باستاۋ الدى. سول جاڭا قوعامعا ساي يدەولوگيا مەن مادەنيەت پايدا بولۋى كەرەك ەدى. بىراق، ولاي بولمادى. مەن كەزىندە مارقۇم التىنبەك سارسەنبايۇلىمەن جۇمىستاس بولدىم، كورشى دە بولدىق. جاقسى جىگىت بولاتىن. تالاي ايتتىم. ء«اي، التىنبەك، تارتساڭدارشى تىزگىندى، تىم قاتتى كەتىپ باراسىڭدار»، – دەدىم. ول اۋەلگىدە «قاتتى كەتپەگەندە نەدەن قورقامىز؟» دەپ ءجۇردى. كەيىن وزگەردى. قاتتى وزگەردى. ول كەزدە مەن ەشتەڭە دەمەدىم. مارقۇم كوپ سويلەمەيتىن ەدى عوي. ءتۇبى اناداي بولدى. ءبىز يدەولوگياعا باعىنۋ ورنىنا، بەلگىلى ءبىر توپتاردىڭ قىزىعىنا، سولاردىڭ تانىم-تالعامىنا، سولاردىڭ ينتەللەكتىسىنە باعىتتالعان، سوعان شاقتالعان، سوعان لايىقتالعان قوعام قۇردىق. بۇكىل نارسەنى وسى جەردەن ىزدەۋ كەرەك شىعار دەپ ويلايمىن. ادەبيەتتىڭ جاعدايى ناشار دەپ وتىرمىز، بىلايعى جەردە بۇدان دا ناشار بولادى. ويتكەنى، بۇگىنگى قوعام – وزگەرىستى تالاپ ەتىپ تۇرعان قوعام. قازاق ەشقاشان تۇلپار مەن جابىنى ءبىر بايگەگە قوسپاعان. ءبىزدىڭ زاماندا سول مۇمكىن بولىپ تۇر. مىسالى، اناۋ ءبىر كىسىنىڭ مىناۋ ءبىر تۋىسى، ءىنىسى، قۇداسى مەملەكەتتىك سىيلىق الادى، وعان ەشكىم تاڭعالمايدى. ەسەسىنە، تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆ، سەرىك اقسۇڭقارۇلى نەمەسە جاركەن بودەش الماي قالۋى مۇمكىن. باياعى زاماندا مۇندايعا تاڭعالاتىن ەدىك، قازىر تاڭعالاتىن تۇك تە جوق. سول زاماندا تىنىمبايدىڭ، سەرىكتىڭ، جاركەن بودەشتىڭ، تىنىشتىقبەك ابدىكاكىموۆتىڭ نامىسىن قورعايتىن، سولاردىڭ جىرتىسىن جىرتاتىن ادەبي سىن، ادەبي ورتا – جازۋشىلار وداعى بار ەدى. قازىر ول جوق. ادەبيەتتىڭ ەسىك تەرەزەسى اشىق-شاشىق. اباي ايتقان، «كورىنگەن يت كەتەدى ءبىر-ءبىر سارىپ» دەپ. ادەبيەتىڭىز بۇگىندە شەشەك شىعىپ، شەتتە قالعان ءبىر ءۇي سەكىلدى، كەز كەلگەن ادام كەلىپ، كەرەگىن الىپ، شىعىپ كەتىپ بارا جاتادى. ء«اي» دەيتىن اجە، «قوي» دەيتىن قوجا جوق. قانشاما حالتۋرششيك جاستاردى دايىندادىق، دايىنداپ كەلە جاتىرمىز. جاستارعا بەرىلەتىن مەملەكەتتىك «دارىن» دەگەن سىيلىق بار. ونى كىم بەرەدى، كوميسسيانىڭ مۇشەلەرى قانداي، مەن ونى بىلمەيمىن. ادەبيەتتىڭ تاعدىرىن شەشىپ وتىرعان ادامداردى تانىمايمىن. بىراق، ولار جازۋشى-مەملەكەت قايراتكەرى، جازۋشى-قوعام قايراتكەرى بولىپ ەسەپتەلەدى. اباي ايتادى تاعى دا، «سوندا جاۋاپ بەرە المان مەن بەيشارا» دەپ. سودان مەن ۇياتتى قويىپ، «ول جازۋشى ما ەدى، قانداي جازۋشى ەدى؟» دەپ سۇرايمىن. ء«يا، جازۋشى عوي، بىردەڭە دەگەن پوۆەسى شىققان» دەگەن جاۋاپ ەستيمىن.
ءتىرى جۇرسەك، توپىراقتان تىسقارى بولساق، ءبىزدىڭ ءوزىمىز ءبىر-ەكى جىلدا الپىسقا كەلەمىز. ءبىزدىڭ بۋىن شاراسىز، ءبىزدىڭ الدىمىزداعى بۋىن بۇگىندە جەتپىسكە كەلدى. ولار دا وسىلاي كەتە بەرسىن دەيتىن سياقتى. نەمەسە شارشاعان. كۇتۋلى. قاتتى كۇتۋلى. ەڭ مىقتىسى دۋلات يسابەكوۆ گازەت، جۋرنال، تەلەديدار، راديوعا ينتەرۆيۋ بەرۋدەن قولى تيمەيتىن سەكىلدى. ءتىپتى، دۇكەڭ اۋداندىق گازەتكە سۇحبات بەرىپ جاتىر ەكەن دەسە تاڭعالمايمىن. قالاي جالىقپايدى، توبا.
1991 جىلدان بەرى مەن گازەت وقىمايمىن. 1991 جىلدان بەرى تەلەديدار، سونىڭ ىشىندە قازاق تەلەديدارىن قارامايمىن. راديو ەكىباستان. امانحان ايتسا قاراۋىم مۇمكىن. كەيىنگى كەزدە ول دا ەشتەڭە ايتپايتىن بولىپ ءجۇر. 1991 باستاپ 2015 جىلعا دەيىنگى ارالىقتا ادەبي پروتسەسس توقتاپ تۇر. ءبىز ارتىمىزدان ەرگەن جاستارعا دۇرىس تاربيە بەرە المادىق. قازىرگى جاستاردىڭ كىلەڭ ۆارياتسيا جاساۋمەن اۋەستەنىپ كەتكەنى دە سودان. پوەزيادا جاڭالىق جوق. سەن قولتاڭبا تۋرالى ايتىپ وتىرسىڭ، قولتاڭبا قايدان بولادى، جاڭالىقتىڭ ءوزى جوق! ءوزى بولمايتىن سەبەبى، ءبىز ولاردى سالعاننان ماقتادىق. «قانداي كەرەمەت، نە دەگەن عاجاپ!» دەپ، سايتتان سايت قويماي، گازەتتەن گازەت قويماي، ماقتاۋمەن بولدىق. ەشقايسىسى سىنالعان جوق. ناتيجەسىندە، ادەبي ولىمگە پارا-پار جاعدايعا تاپ كەلىپ وتىرمىز. مەن پەسسيميست ەمەسپىن، بىراق، ادەبيەتتىڭ قازىرگى احۋالى وپتيميستىك ويعا جەتەلەمەيدى. ادەبيەتتىڭ قازىرگى احۋالى دەگەن نە ءسوز؟ ول قوعامنىڭ قازىرگى احۋالى دەگەن ءسوز. ال ول احۋال ماعان كەرەمەتتەي ءبىر وپتيميستىك بولجامدار، بايلامدار جاساۋعا مۇمكىندىك بەرىپ وتىرعان جوق. مەنىڭ ادەتتە ينتەرۆيۋ بەرمەيتىنىم، ماقالا جازبايتىنىم، جاستارمەن كەزدەسۋدەن قاشاتىنىم، ولاردىڭ ولەڭدەرىن وقىپ جۇرسەم دە، وقىمادىم دەپ كوزاپارا وتىرىك ايتاتىنىم، قۇتىلىپ كەتۋگە تىرىساتىنىم وسىدان. امانحان ويتپەيدى، ول مىقتى. مەنەن مىقتى.
– بىراق، ءار ادامنىڭ جاۋاپكەرشىلىگى دەگەن نارسە بار ەمەس پە؟ مىسالى، ءسىز جاڭاعىداي كەزدەردە قۇتىلىپ كەتتىم دەپ ويلارسىز، سۇيكىمىمدى كەتىرمەيىن دەرسىز، بىتپەيتىن داۋدى باستاپ قايتەم دەپ ويلارسىز. بىراق، ول ءارى قاراي دا ءبارىبىر ويلاندىرادى عوي، سول كۇيى ۇمىتىلىپ كەتپەيدى عوي؟ وسىنىڭ ءبارىن نەگە ايتپاسقا؟! الدە، ونى تۇسىنەتىن، قابىلدايتىن ورتا جوق دەپ ەسەپتەيمىز بە؟
– ورتا تۋرالى ويلانبايمىن. سەبەبى، بىرىنشىدەن، ول ورتانىڭ ماعان كەرەگى جوق. ورتاعا مەنىڭ دە قاجەتىم شامالى بولۋى كەرەك. سوندىقتان ورتا دەگەن نارسەدەن شەت قالدىم. مەن وزىمە كەرەك الەمدى ءوزىم قيۋلاستىرىپ جاساپ العان اداممىن. قولدان جاسادىم. سانالى تۇردە. ءومىرىمنىڭ اياعىنا دەيىن وقيتۇعىن كىتاپتارىم دا وزىمە ايان. ولار مەندە بار. باسقا ورتانىڭ نەگە كەرەگى بار؟ ۇنەمى قايتالاپ ايتا بەرەتىن ءبىر ءسوزىم بار، سونى تاعى دا قايتالاپ ايتايىن، قوعام وزگەرۋى كەرەك. قوعام وزگەرمەسە، ەشتەڭە دە وزگەرمەيدى. قوعامنىڭ وزگەرۋىن اسىعا كۇتىپ جۇرگەن ەكى ادام بولسا، سونىڭ بىرەۋىمىن. كوكتەمدى كۇتكەن سەكىلدى. قۇستاردىڭ ورالۋىن اسىعىپ كۇتكەنسىز بە، كۇتسەڭىز ءسىز مەنى تۇسىنەسىز. وسىعان دەيىن مۇنى كوپ ايتپاي كەلدىم. ەندىگى جەردە اشىق ايتامىن. جاستاردىڭ اراسىندا حالتۋرششيكتەر كوپ. ارسىزدىق باسىم. كىسى ماقتاۋ، ەسەپپەن ولەڭ ارناۋ سۇمدىق. ەندى ايتا باستايمىن دەپ ويلايمىن. مەنىڭ بىلەتىنىم ءبىر نارسە – 1991 جىلدان بەرى ادەبيەتتە جاڭالىق بولعان جوق. جاستار اراسىندا بۇرىنعى جازىلعان نارسەلەردىڭ ءتۇرلى ۆارياتسيالارى جاسالدى. ۇيقاستى بىلەدى، تەحنيكانى مەڭگەردى. عابەڭ ايتقانداي، قازاق ولەڭى ءوزى ۇيقاسۋعا سۇرانىپ تۇرادى. وڭاي جىمداسادى. سول بويىنشا قازىر جازىپ جاتىر. مەنىڭ بۇكىل جازعانىم – 18-20 باسپا تاباقتىڭ اراسى. بۇل كوپ. قىسقارتۋ كەرەك. مىجي بەرمە دەپ ۇيرەتكەن قۋان اعاڭ مەن توقاش كوكەم. ءوز قاتارىم تۋرالى ايتپاي-اق قويايىن، مەنەن كەيىن كەلگەن جاستاردىڭ اراسىندا 18 كىتاپ شىعارعاندارى بار ەكەن! مەنىكى 4-5 كىتاپتان ارتپايدى. ونىڭ ءوزىنىڭ بىرەۋى قۇستار تۋرالى كىتاپ. دەمەك، مۇنىڭ وبال-ساۋابى بار-اۋ، وسىنى تازا ساقتايىق، شالداردان قالعان مۇرا عوي، امانات قوي دەگەن وي جوق قازىر. وسىنىڭ ءبارىن ۇيلەستىرىپ وتىراتىن جەر دە جوق. رەسمي بيلىك جازۋشىلىر وداعىن جەكەمەنشىك ءبىر فيرما دەپ قابىلدايتىن سەكىلدى. ادەبيەتتىڭ وسۋىنە مۇرىندىق بولۋ، ونىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن ايتۋ، دۇرىس يماندى جولعا سالۋ، جاقسى نارسەلەردىڭ جازىلۋىنا قولۇشىن بەرۋ، وزگە ەلدەرمەن ارالاسۋ، اۋدارما، ناسيحات جۇمىسىن ۇيلەستىرىپ وتىرۋدىڭ ورنىنا، قاپتاعان حالتۋرششيكتەردىڭ ۇياسىنا اينالدى. كەزىندە ءابدىجاميل اقساقال باستاپ، پەن-كلۋبتى قۇرعان ەدىك. مارقۇم سيماشكو ەكەۋمىز ورىنباسار بولدىق. ادەپكىدە الگى ايتقان شارالار جاقسى ءجۇردى. بىزگە مۇشە بولعىسى كەلگەندەر كوبەيدى. كوبەيدىك. ەسەسىنە ساپا تومەن ءتۇسىپ كەتتى. العان العىسىمىز شامالى. سيماشكو يزرايلعا كەتىپ، سوندا قايتىس بولدى. قۇتىلىپ كەتتى. قازىرگى پەن-كلۋبپەن مەنىڭ قاتىسىم جوق. الماتى، استاناڭمەن دە. سول ەكەۋى ىزدەمەگەن سايىن قۋانامىن. ءبىر كۇن بولسا دا بىلعانباي جۇرگەنگە نە جەتسىن. ەكەۋى دە جات. «جات ىشىندەگى جالعىزداي» دەگەن ولەڭ بار عوي. ءبىرجولاتا كەتىپ قالايىن دەسەم، قازاقستان بىرەۋ. باسقا قازاقستان جوق. باسقا قازاقستان بولسا كورسەتشى، قارامدى سول كۇنى-اق باتىرايىن. ءجا، پەن-كلۋبقا ورالايىن. «سونىمەن سول اپاڭ بايعا ءتيدىنىڭ» كەرى. ول باياعى كلۋب ەمەس. «اعا، سەن مەنى ونداي داۋ-شارىڭا ارالاستىرما» دەپ شالعا ايتتىم. پەن ءوزىنىڭ مۇمكىندىگىن سارقىپ ءبىتىردى. جازۋشىلار وداعى دا سول. ولاي بولاتىنى اينالاسىندا جۇرگەن جىگىتتەر كوركەم ادەبيەتتى يمان، ۇيات، وبال مەن ساۋاپتىڭ ءىسى دەپ بىلمەيتىن سياقتى، ەسەن-ساۋ، الدىرماي-جۇلدىرماي جۇرسەك بولدى دەپ قابىلدايتىن سەكىلدى. وداق كىسى ولسە كەرەك – ءبىر، ەكىنشىدەن، سىيلىق ۇلەستىرگەندە كەرەك. شىعارما تالداۋ، تارازىلاۋ، پەرسپەكتيۆا بەلگىلەۋ، شەتەلدەرمەن بايلانىس، ەلگە ادەبيەتتى تانىتۋ، ناسيحاتتاۋ، ناشار دۇنيەلەردى تالقىلاۋدى قويدىق. نەگە ول جاس ادەبيەتشىلىر كەڭەسىن وتكىزبەيدى؟ مەمسىيلىققا ۇسىنىلار دۇنيەلەر تالقىلاۋدان وتپەيدى. قاتىسىپ تىڭدار ەدىم. بىراق، قايتەمىز، جوعارعى جاق سولاردى مويىندايدى. جازۋشىلاردان قورقۋدىڭ كەرەگى جوق. دۇشپاندىق اقىنداردان كەلمەيدى. تالانتتى ادامداردى قورلاپ وتىر. شىن تالانتتاردى. باياعى ەسكى ولەڭ قالاي دەۋشى ەدى: «وسى كۇنى شىعىپ ءجۇر، قاسىم دەگەن ءبىر اقىن». سوڭعى كەزدە ءسابيت دوسانوۆتىڭ تاسى ورگە دومالاي باستادى. ورگە عانا ەمەس، اسپانعا شاپشىپ تۇر. باۋىرىنان جاراعان قارايعىر سەكىلدى. ءتۇبى ءورازاليننىڭ ورنىن الادى-اۋ سول. سۇرى جامان. مەملەكەتتىك سىيلىقتى لايىقسىز العاندار كەيىن كەلەر زاماندا كەرى قايتاراتىن بولادى. بۇعان سەنىڭىز. كەزىندە سوۆەت وكىمەتىنىڭ قۇلايتىنىنا دا ەشكىم سەنگەن جوق. دۇنيە وزگەرەدى ءالى. تەك تەزىرەك وزگەرسە ەكەن سول بار بولعىر. تەرەزەنى اشىپ، بولمەنى جەلدەتىپ الماساق، اۋا ادام تۇنشىعارلىق بولىپ كەتتى. وسىنداي كۇيگە تاپ كەلىپ وتىرمىز. پەن-كلۋب تا، وداق دا قاراپايىم نارسەلەردىڭ ءوزىن جاساي الماي وتىر. سوندىقتان، ءارى قاراي نە بولارىن بولجاي دا المايمىن. وپتيميست بولعىم-اق كەلەدى، بىراق سوعان نەگىز جوق.
اقىنداردىڭ قولتاڭباسى دەگەنگە قايتا ورالساق. وتكەندە گۇلنار سالىقباەۆاعا «جازۋشى» باسپاسىنىڭ «جىلدىڭ ۇزدىك اقىنى» دەگەن سىيلىعىن بەرگىزدىم. سول جەردە دە ايتتىم، تاعى قايتالاپ ايتايىن، مىڭ-سان ولەڭدى ارالاستىرىپ، قوپارىستىرىپ جىبەرىپ، ىشىنەن سۋىرىپ العان ۋاقىتتا دا گۇلناردىڭ ولەڭىن تانۋعا بولادى. سول سياقتى سونشا ولەڭنىڭ ىشىنەن تەمىرحاننىڭ، سەرىك اقسۇڭقارۇلىنىڭ، جاركەن بودەشتىڭ نەمەسە امانحان ءالىمنىڭ، تىنىشتىقبەك پەن ۇلىقبەكتىڭ ولەڭىن جاڭىلىسپاي تاۋىپ الۋعا بولادى. ال كەيىنگى جاستار ينكۋباتوردان شىققان سياقتى. ءبارىنىڭ ولەڭى جاقسى. بىراق، كەرەمەت ەمەس. سوندىقتان مەن ولاردى اقىندار دەپ ەمەس، وقىرماندار رەتىندە باعالاۋعا بەيىممىن. نە، وقىرمان بولۋ جامان با؟ قولتاڭبا دەگەن وسىندايدان شىعادى. وتكەندە تىنىمباي نۇرماعانبەتوۆپەن اڭگىمەلەسىپ، جاستاردان كىمدى وقىپ جۇرگەنىن، جالپى وقيتىن-وقىمايتىنىن سۇرادىم. «وقيمىن، بىراق تۇشىنبايمىن» دەيدى. مۇقاعالي ايتپاقشى، ولەڭ «ارپالىس-قايشىلىقتا تۋادى». قايشىلىعى جوق، اشىق تۇرعان ەسىكتەن ەمىن-ەركىن كىرىپ، الشاڭداي باسىپ تورگە وتكەن بالالار عوي. باياعىداي ارپالىسۋ، دالەلدەۋ، كوزىن جەتكىزۋ دەگەنگە ولاردىڭ ەشقايسىسى تاپ كەلگەن جوق. اسىلىندا، جاستارعا قارسى سويلەمەۋ كەرەك. ويتكەنى، جاستىڭ اتى جاس. ولاردى قورعاپ، قولداپ-قولپاشتاۋ كەرەك. ءبىزدى دە ءسويتىپ قورعادى كەزىندە. بىراق، قازاقتا «نار بالاسىن قارپىپ سۇيەدى» دەگەن ءسوز بار. ادەبي تىلگە اۋدارساق، كەمشىلىگىڭدى بەتىڭە باسىپ ايتىپ وتىرادى دەگەن ءسوز. جەر-جەردە تولىپ جاتقان فەستيۆال، ءمۇشايرالار حالتۋرششيكتەردى قاپتاتىپ جىبەردى دەپ ويلايمىن. جاقىندا ءبىر كىسى ماعان جۋكەل حاماي دەگەن مونعول اقىنىنىڭ توپتاماسىن بەردى. قىزىق ەكەن. سول سەكىلدى اقىنداردى كوبىرەك اۋدارۋ كەرەك. ولار ءار ەلدە بار.
جازۋشىلاردىڭ جاعدايى قالاي؟..
مەن تاقاۋدا وزبەكستان جازۋشىلار وداعىنىڭ تاشكەنتتەگى دۇرمەن شىعارماشىلىق ۇيىندە بولدىم. جازامىن دەپ جۇرگەن ءبىر نارسەلەرىم بار ەدى... ءبىرسىپىرا قاعازدارىمدى رەتتەستىرىپ دەگەندەي... وزبەكتەر جازۋشىلار وداعىنىڭ شىعارماشىلىق ءۇيىن سول كۇيىندە ساقتاپ قالعان. بارلىق مۇشەلەرگە قولجەتىمدى. تاپ-تازا. ودان تىسقارى دۇرمەن باعىندا اتاقتى قالامگەرلەرگە ارناپ كوتتەدجدەر دە تۇرعىزعان. اركىم ءوز ورنىن بىلەدى. ءار نارسە ءوز ورنىندا. قالىپتاسقان ءتارتىپ (ال ءتارتىپ وزبەكستاندا قاتاڭ ساقتالادى) بويىنشا، ءار جازۋشى سول كوتتەدجدەردى جالداپ تۇرۋعا قۇقىلى. جازىپ جاتقان دۇنيەڭ اياقتالماسا، مەرزىمىن ءارى قاراي سوزدىراسىڭ. جازىپ بولساڭ ءۇيدى بوسات، باسقا جازۋشى كەلەدى. ء ۇش اپتاعا مەن ءبىزدىڭ اقشامەن ون سەگىز مىڭ تەڭگە عانا تولەدىم. وزبەك قالامگەرلەرىنىڭ ءوز پرەزيدەنتى يسلام كاريموۆقا دەگەن سىيلاستىعى كەرەمەت. ونىڭ كوركەم ادەبيەت تۋرالى، رۋحانيات تۋرالى قاناتتى سوزدەرىن دۇرمەن باعىنىڭ ەڭ كورنەكتى جەرلەرىنە جازىپ قويعان. جانە بۇل كوپە-كورىنەۋ جاعىمپازدىق ەمەس، شىن قامقورلىق تانىتىپ وتىرعان جۇرتباسىنا دەگەن اعەدەن ىقىلاس. جۇرتباسىنىڭ وتىرىك سويلەمەيتىنىنە، باردى بار، جوقتى جوق دەيتىنىنە رازى. ءتىپتى، ادىلدىك ءۇشىن تۋعان قىزىن دا زاڭمەن جازالاعانىن ايتىپ ريزا بولىسادى. بىزدەگىدەي مىش-مىش اڭگىمە جوق. ءبارى اشىق. سوسىن ەشكىم جازا باسپاۋعا تىرىسادى.
البەتتە، 2005 جىلعى انديجان قىرعىنىن ەشكىم ۇمىتقان جوق.
البەتتە، تاشكەنت مەتروسىنىڭ ءار بەكەتىندە ەكى ميليتسيادان تۇراتىنى، كەز كەلگەن كوشەدە كەز كەلگەن ادامدى توقتاتىپ تەكسەرەتىنى تاعى راس.
قازاقستان جازۋشىلىار وداعىنىڭ شىعارماشىلىق ءۇيى قايدا؟ مەن ونى بىلمەيمىن.
قازاقستان جازۋشىلارىنا باياعى حراپۋنوۆ بەرەتىن بازار قايدا؟ ونى دا مەن بىلمەيمىن.
قازاقستان جازۋشىلار وداعىندا نەگە شىعارماشىلىق اتموسفەرا جوق، مەن ونى دا بىلمەيمىن.
قىلمىس بار جەردە جازا بولۋعا ءتيىس. ءبىزدىڭ وداقتى تەكسەرمەگەن ورگان جوق، بىراق نەگە جابۋلى قازان جابۋلى كۇيىندە قالا بەرەدى؟..
حالتۋرانى ناسيحاتتاۋ – ادەبيەتتى قورلاۋ
– ءسىز ۇنەمى ايتىپ جۇرەتىن سىرباي ماۋلەنوۆ، عافۋ عايىربەكوۆ، ساعي جيەنباەۆ، قۋاندىق شاڭعىتباەۆ قاتارلى ءبىر توپ اقىن بار. ول كىسىلەردىڭ زامانىندا ولەڭگە دەگەن كوزقاراس تا باسقاشا بولعان سياقتى. قۋاندىق اعامىزدىڭ، ماسەلەن، ولەڭ جازباي دا كەتكەن كەزدەرى بولدى...
– ءومىر باقي جازعانى – جالعىز تومعا جەتەر-جەتپەس. «ەۆگەني ونەگيننىڭ» اۋدارماسى باسقا. سۇڭقار اقىن عوي! كەرەمەت تالعامپاز اقىن.
– سول تالعام تۇرعىسىنان قاراعان ۋاقىتتا قۋاندىق شاڭعىتباەۆ قاتارلى تاعى كىمدەردى ايتساق بولادى؟ قازىرگى پروزاداعى تازالىق تۋرالى ءسوز بولسا، ەڭ الدىمەن ەسىمىزگە تىنىمباي نۇرماعانبەتوۆ تۇسەدى. سول سياقتى ءبىزدىڭ قازاق پوەزياسىنداعى تازالىق پەن بەكزاتتىقتىڭ ۇلگىسى دەرلىك اقىندار كىمدەر؟
– سىرباي اعا ماۋلەنوۆ كەرەمەت بەكزات ەدى. ەرەكشە تازا ادام بولاتىن. ول كىسى تۋرالى «جازدىڭ جۇپار جاڭبىرى» دەگەن ماقالا جازدىم. «جاس الاشقا» شىقتى. «جاس الاشتان» باسقا ەشكىم مەنىڭ شىعارمالارىمدى باسپايدى دا. ونىڭ ءوزى كەيىنگى كەزدە قايسىبىر حالتۋرششيكتەردى ناسيحاتتايتىن بولىپتى. وسى جاڭا عانا ءامىرحان مەڭدەكەمەن سويلەسىپ، «بۇدان كەيىن سەنىڭ گازەتىڭە ەشتەڭە بەرمەيمىن، كەستىم ات قۇيرىعىن، سەن مەنى قورلادىڭ» دەدىم. قورلاعانى سول، حالتۋرششيكتەردى باسادى، سولاردى ناسيحاتتايدى. ال مەن ونى ادەبيەتتى قورلاۋ دەپ تۇسىنەمىن. ياعني، ءبىرىنشى كەزەكتە مەنى قورلاۋ دەپ تۇسىنەمىن. «قازاق ادەبيەتى» تۋرالى ءتىپتى ايتقىم دا كەلمەيدى. جۇمابايدىڭ وزىنە تالاي رەت ايتتىم دا. بۇل ءوزى سەكسەن-توقسان جىلدىق تاريحى بار باسىلىم عوي. ارعىسىن كوپ بىلە بەرمەيمىن، بىراق مەن بىلگەندە، بۇل گازەتتىڭ ءدال وسى كۇنگى دەڭگەيگە دەيىن قۇلدىراعان كەزى بولعان جوق. وسىنشالىق ناشار بولعانىن كورگەن ەمەسپىن. باياعىدا شەرحان مۇرتازانىڭ كەزىندە مىقتى بولىپ، سايىن مۇراتبەكوۆتىڭ كەزىندە كىشكەنە تومەندەپ كەتكەن كەزدەرى بولاتىن. ول كەزدە دە ءارتۇرلى ينتريگالار بولىپ جاتاتىن، ونى بالالىقپەن اڭعارمادىق. ال بۇگىنگى، اسىرەسە، سوڭعى ون جىلداعى «قازاق ادەبيەتى» وتە ناشار. باسقاسىن ايتپاعاندا، سويلەم قۇراۋدىڭ ءوزى شىلقىپ تۇرعان جوق. شەرحاننىڭ تۇسىندا بۇل ادەبيەت پەن مادەنيەتتىڭ گازەتى بولاتىن. قازىر ادەبيەتتىڭ ءوزىنىڭ جۇگىن كوتەرە الماي وتىر. ەگەر قازىر وسى گازەت جابىلىپ قالاتىن بولسا، مەن تۇك قينالماس ەدىم. ويتكەنى، «قازاق ادەبيەتىن» وقىماسام ەشتەڭە جوعالتپايتىنىمدى بىلەمىن. كەيىن ساۋاتتى جاستار كەلىپ قايتادان اشىپ جاتسا، وعان تىلەكتەس بولارىم تاعى داۋسىز. وسى كۇيىندە بۇل گازەتتىڭ نەگە كەرەگى بار ەكەنىن مەن بىلمەيمىن. «قازاق ادەبيەتىن» ءبىر كەزدەرى جاڭا ايتىپ وتىرعان سىرباي اعا باسقاردى. ول كەزدە حالتۋرششيكتەر از بولدى دەيسىڭ بە؟ ادام سالاتىندار، كىسى سالاتىندار، اعاسىن سۇيرەپ باراتىندار ول ۋاقىتتا دا كوپ بولاتىن. كەزىندە ءوزىم دە جۋرنالعا رەداكتورلىق ەتتىم، جاقسى بىلەمىن. وندايعا توتەپ بەرە الاتىن ءتوزىم، ىشكى پرينتسيپ كەرەك.
– سىرباي اعامىزدان باسقا كىمدەردى ايتۋعا بولادى؟
– قاليجان اعاي بەكحوجين بار. دۇرىس ادام بولدى دەپ ەسەپتەيمىن. شىعارمالارىنا قاراساڭ، حالتۋرا جوق. شىندىعىن جازدى. بىرەۋگە ۇنار، بىرەۋگە ۇناماس، بىراق قاليجان اعاي ولەڭدە ەشقاشان حالتۋرا جاساعان جوق. ۇمىتىلىپ، مۇلدەم ايتىلماي بارا جاتقانداردىڭ اراسىندا ءىزتاي مامبەتوۆ بار. قاينەكەي جارماعامبەتوۆ، قاسىم توعۇزاقوۆ دەگەن اقىندار بولدى. ۇمىتىلىپ قالدى. ولاردى ىزدەپ جاتقان وداق تا جوق. بىلمەيدى دە، ءتىپتى، وقىماعان دا بولۋى كەرەك سولار. اقىن ادام وقىماسا، وسپەيدى. چەحوۆ 700-گە جۋىق شىعارما جازعان ەكەن. بۋنين زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، سونىڭ 49-ىن ەڭ مىقتى شىعارمالارى دەگەن توقتام جاساعان. سول چەحوۆتىڭ ارتىقشىلىعى رەتىندە ۇنەمى ءتىل بىلگەندىگى ايتىلادى. قازىر وزگە ادەبيەتتى تۇپنۇسقادا وقۋ، ءتىپتى، ورىسشانىڭ ءوزىن وقۋ دەگەن جوق. ءوزىڭ بىلەسىڭ، مەن شەت ەلدەردەن كەلەتىن قازاقتاردى جاقسى كورەمىن. مۇنىڭ سەبەبى كوپ. ءبىر سەبەبى ۇكىمەت مەنىڭ بابالارىمدى دا قاڭعىرتقان. ءبىزدىڭ شالدار تۋرالى ارناۋلى قاۋلى دا بولعان. ورالمانداردى جازىپ ءجۇرمىن، قاداري-قالىمشا جاردەمىمدى دە بەرىپ ءجۇرمىن. بىراق، كوڭىلىم قالاتىن ءبىر نارسە، الدىنىڭ كەلگەنىنە 20-30 جىل بولدى، كوبى ءالى كۇنگە قازاق جازۋىن وقي المايدى. جاقىندا يراننان كەلگەن ءبىر اعايىنىما ۇرىستىم. تۇك وقىمايدى ساباز.
وسى جەردە مىنا ماسەلەگە نازار اۋدارۋ كەرەك سەكىلدى. وزبەكتىڭ زيالى قاۋىمى زار جىلايدى، «لاتىنعا كوشكەلى بالام مەنى، مەن بالامنىڭ جازعانىن وقي المايمىز» دەسەدى. ولاردا جيىرما جىلدان بەرى ەكى ءارىپ. كيريلل مەن لاتىن. جيىرما جىلدان بەرى ءارى-ءسارى. قالامگەرلەر باسپا باسشىلارىنا «مەنىڭ كىتابىمدى كيريلل قارپىمەن شىعار» دەپ ءجيى ءوتىنىش ايتادى. وزبەك جاستارى اراسىندا ورىسشا بىلمەيتىنى وتە كوپ. جازا دا المايدى. دەكلاراتسيا تولتىرا المايتىنى قانشا؟ ال بىزدىكى نە؟ ورالماندار قالاي ما، قالاماي ما، قازاق الىپپەسىن ۇيرەنۋ كەرەك، ونىڭ ۇستىنە ورىسشا ۇيرەنسە وزىنە پايدا. ول كەرەك دۇنيە. ەڭ بولماسا، دۇكەنگە بارسا دا، قاجەتىنە جارايدى. وقۋدى بىلاي قويعاندا. ورىسشا ۇيرەنبەيسىڭ بە دەگەندەرگە «سەندەر ورىستىڭ قۇلى بولىپ ۇيرەنىپ قالعانسىڭدار، ءبىزدى دە ورىس قىلعىلارىڭ كەلەدى» دەپ اباي زامانىنىڭ ناداندارىنشا كەرگۋدىڭ پايداسى شامالى. ورىسشا ءبىلۋ از، اعىلشىنشا دا ءبىلۋ كەرەك. مەن جازۋشىلار وداعى باسشىلارىنا ايتتىم: «اناۋ عيماراتتى ارەندەعا بەرىپ اقشا تاۋىپ وتىرسىڭدار عوي، سونىڭ ءبىر-ەكى بولمەسىن بوساتىپ، جازۋشىلارعا ءتىل ۇيرەتۋ كۋرستارىن اشىڭدار. قاپتاعان قالىڭ نادان بولىپ كەتۋگە شاق قالىپ تۇرسىڭدار»، – دەدىم. شىعىستا ءبىر قارعىس بار، ء«وزىڭ بىلمە، بىلگەننىڭ ءتىلىن الما» دەگەن. شىعىستا تاعى ءبىر ءبايىت بار: ء«مۇھمين بولماق استە-استە، كافير بولماق ءبىر پاستە». جوق، نادان بولماق ءبىر پاستە، ياكي تەز، جىلدام دەگەن ءسوز. جىلدام ءتىل ۇيرەنىپ كەتكەن ورالماندارعا جانىڭ سۇيسىنەدى. ورىستىڭ شوۆينيستىگىن جەك كورۋگە بولادى، بىراق، ونىڭ ادەبيەتىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. ونى وقۋ ءۇشىن ءتىل بىلمەك كەرەك. وسىنىڭ ءبارىن ۇيلەستىرىپ وتىراتىن ۇيىم، ادام جوق. جارايدى، جازۋشىلار وداعىن قويايىق، ول، بەيىمبەت ايتپاقشى «بەلگىلى بەكبيكە» بولىپ تۇر عوي، بىراق، باسقالار بار ەمەس پە؟ ماسەلەن، بۇرىن پرەمەر-ءمينيستردىڭ ءبىر ورىنباسارى وسىنداي ماسەلەلەرگە قارايتىن. مەملەكەتتىك حاتشى دەگەن بولاتىن. قازىر دە بار. بىراق، ءابىش كەكىلباەۆ، مۇحتار قۇل-مۇحاممەد بولعان كەزدەگىدەي مە؟ ولارمەن ادەبيەت تۋرالى سويلەسۋگە بولاتىن. كەيىن ول ورىنعا ساۋداباەۆتى قويدى. اناۋ ءبىر ايەلدى قويدى. ساۋداباەۆپەن ادەبيەت تۋرالى نە ايتۋعا بولادى؟ ساۋداباەۆپەن جالپى نە تۋرالى اڭگىمەلەسۋگە بولادى؟! قازىر قايسىبىر باسشىلار تۋرالى «ساۋداباەۆتىڭ مورالىندەگى ادام عوي» دەگەندى ەستيمىن. دەمەك، «ساۋداباەۆتىڭ ءمورالى» دەيتىن «مورال» بار. ال ونداي اداممەن نە تۋرالى سويلەسۋگە بولادى؟ تۇپتەپ كەلگەندە، قوعام وزگەرمەي، ەشتەڭە وزگەرمەيدى. سوندىقتان، وسى ءسىز بەن ءبىزدىڭ ايتىپ وتىرعان اڭگىمەمىزدىڭ دە بىرەۋگە كەرەگى بار ەكەنىنە كۇمانىم بار.
– جاسىراتىن نارسە ەمەس، مىقتى-مىقتى اقىندارىمىزدىڭ ءبىرازى بيلىك باسىنداعىلار مەن باي-ماناپتارعا ارناۋ جازىپ، سولاردى اسپەتتەپ، سولاردى ماراپاتتاپ ءجۇردى. ءتىپتى، فاريزا اپامىزعا دەيىن وسىندايعا ارالاسىپ كەتتى. وسىنىڭ بارلىعى اسقىنا كەلە، ماقتاۋعا ارنالعان پوەمالاردىڭ جارىسىنا ۇلاسىپ كەتكەندەي كورىندى. مۇنداي نارسە سىزدەردىڭ جاس كەزدەرىڭىزدە دە بولدى. مۇنداي نارسە سىزدەردىڭ الدارىڭىزدا دا بولدى. بىراق، وعان بىلعانباي، وندايدان بيىك تۇرعاندار دا بارشىلىق ەدى. قۋاندىق شاڭعىتباەۆ «ستالينگە ارناپ بىردە-ءبىر شۋماق، بىردە-ءبىر جول جازعان جوقپىن» دەپ، سونى وزىنە مەدەت تۇتىپ وتكەن اقىن، ماسەلەن. بىراق، ستاليندىك رەپرەسسيانىڭ زاردابىن كورە تۇرىپ تا، سول كوسەمگە ماراپات ايتقاندار بولدى. اقىن ادامنىڭ بىرەۋدى ماقتاۋى، بىرەۋدىڭ ىعىنا جىعىلۋى، بىرەۋدى دارىپتەۋى اقىندىققا قيانات ەمەس پە؟
– كوسەم ماقتاۋ جامبىلدان باستالدى دەپ ءجۇرمىز عوي، انىعىندا ماقتاپ ات ءمىنۋ، ماقتاپ شاپان كيۋ دەگەن جامبىلعا دەيىن دە بولعان. ءتىپتى بولماسا، جەتىم لاق بەرىپ، ەسەك جەتەكتەتىپ جىبەرەدى ەكەن. حالىق انىندە «قۋ كەدەيلىك قولىمدى كەسىپ وتىر» دەمەيتىن بە ەدى؟ سۇرامساقتىق، تىلەنشەكتىك دەگەن سول ەرتە كەزدەن بار بولسا كەرەك. مەن تىلەنبەدىم. قاي كەزدە دە جاسىرماي ايتىپ ءجۇرمىن، مەن بار جەردىڭ بالاسىمىن. جەتى اتامىزدان بەرى جىلىك مايىمىز ۇزىلمەگەن تۇقىمبىز. بىرەۋدىڭ مالىن باقپاپپىز. شوشقاسىن دا. قورلىققا، مازاققا، يتتىككە، تەكسىزدىككە شىدامايتىنداردانبىز، باقىتىم دا، باقىتسىزدىعىم دا سوندا. نامىس دەگەن بىزدە باسقاشا قابىلدانادى. بىرەۋدىڭ ءسوزىن سويلەۋ، بىرەۋدى بوستىرتە ماقتاۋ، سودان بىردەڭە دامەتۋ دەگەندى تۇسىنبەيمىن. ءيا، تۇمانباي تۋرالى جازدىم، ساعي تۋرالى جازدىم. سىرباي، عافۋ، قالداربەك اعامىز تۋرالى دا جازدىم. حاماڭ مەن تاحاڭ قالىپ تۇر. جازامىن. بىراق، ولاردان ەشتەڭە دامەتكەن ەمەسپىن. كەزىندە قوناەۆتى ماقتاۋ، دارىپتەۋ داۋىرىندە ءبىر اعامىز پەسا جازدى، بىرەۋ رومان جازدى، تۇرسىنزادا ەسىمجانوۆ پوەما ارنادى. قالاي قابىلدانعانىن ءوزىڭ بىلەسىڭ. قوناەۆتى قانشا جەردەن ماقتاپ، دارىپتەگەنمەن، ول دۇنيەدەن وتكەندە سادىقبەك ادامبەكوۆتىڭ جازعان ءبىر شۋماق ولەڭى ول كىسىنىڭ كىم ەكەنىن بەلگىلى ءبىر ورتاعا دالەلدەپ كەتتى. قازاقتىڭ ءتىلى، ادەبيەتى ءۇشىن ءشوپ باسىن سىندىرماي كەتتى دەگەن پىكىر بار. وسى ءسوز قانشالىقتى راس؟ قانشاما قازاق مەكتەبى جابىلدى، قانشاما ورىس مەكتەبى اشىلدى. الماتىدا جالعىز عانا قازاق مەكتەبى بولدى. ءبىزدىڭ بالالار سوندا وقىدى. قوناەۆتىڭ تۇسىندا قازاقستانداعى قازاق مەكتەبىنەن وزبەكستانداعى قازاق مەكتەپتەرىنىڭ سانى كوپ بولدى. ساكەڭنىڭ ەل اراسىندا كەڭ تاراعان ولەڭدەرى كوپ. سونىڭ ءبىرى:
پوليتبيۋرو ىشىندە
تۇرۋشى ەدى سورايىپ.
ارداقتى تاتار حالقىنىڭ،
اياۋلىسى كەتتى قوناەۆ، – دەدى. ونىڭ الدىندا عابيت مۇسىرەپوۆ قايتىس بولىپ، تومەن جاققا جەرلەندى. قوناەۆتاردان تومەنگە. سادىقبەك اعامىزدىڭ مىنا ولەڭى سوندا تۋدى:
قازاقتىڭ ۇلى عابيتى،
تاس جولعا سۇيەپ يەگىن،
كۇزەتىپ جاتىر كەڭسايدا،
ساۋداگەر تاتار سۇيەگىن.
ماقتاۋ مەن دارىپتەۋ ادەبيەتتە دە بولدى. بىراق، ول جارىق كورمەيتىن ادەبيەت ەدى. فاريزا اپامنىڭ باي-باعلاندارعا ولەڭ ارناعانى راس، ونداي بولدى. ونى كەزىندە اپامىزعا ايتتىق تا. بىراق، ول كىسىنىڭ قابىلداۋى باسقا بولاتىن. «ولار مەنىڭ دوستارىم، ىنىلەرىم»، «مەنىڭ ءسىڭلىم» دەيتىن. ءوزىنىڭ ويلاپ تاۋىپ العان شىندىعى بولاتىن. وسىنداي نارسەلەر ولەڭدى قورلاۋ ەكەنىن ءتۇسىنۋ كەرەك. مىسالى، قازىر ءبىر اۋدانعا بارا قالساڭ، اكىمى قارسى الادى، قاسىندا شاپان جامىلعان اقىنى بولادى. سول اقىنى سەنى ماقتايدى. مۇنىسىن سەنى سىيلاعانىمىز دەپ تۇسىندىرەدى. ولەڭدى ءبىز وسىلاي «قادىرلەپ» كەلەمىز. ولەڭدى تۋعان اناڭداي قادىرلەۋ كەرەك. ونى كوپ ازامات توقالىنداي پايدالانىپ ءجۇر.1991 جىلدان بەرى پايدا بولعان دەرت بۇل.
مەنىڭ ءبىر تاڭعالاتىنىم، «مەنىكى دۇرىس بولمادى-اۋ» دەگەن تۇسىنىك جوق بىزدە. حالىقتان كەشىرىم سۇراۋ جوق. «ونداي-ونداي بولادى عوي» دەگەن تۇسىنىكپەن ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. قوعام وزگەرىستى كۇتىپ تۇر. قوعام ءىرىپ-ءشىرىپ، ءيىسى شىعىپ، مۇڭكىپ تۇرعان قوعام. ول وزگەرمەي، ەشتەڭە وزگەرمەيدى.
پوەزيا دەگەن شوۋ ەمەس!
– قيراباەۆتارعا ۇستاز بولعان، بەلگەرلەردىڭ ادەبيەتكە كەلۋىنە ىقپال ەتكەن قاينەكەي جارماعامبەتوۆ بۇگىنگە ۇمىتىلىپ تا كەتتى. بىراق، حاريزماسى جوقتىقتان با، جوق الدە، وزىنە جارناما جاساۋعا شورقاقتىعىنان با، ودان بەرىدە دە كوپتەگەن اقىندارىمىز ايتىلماي كەتتى. مىسالى، ءوزىڭىز تالاي جىل بىرگە قىزمەت ىستەگەن ەسەنباي اعامىزدى دا وزگەشە ورنەگى بار اقىن دەسەك، كەلىسەتىن شىعارسىز. ءومىرىنىڭ سوڭىندا دوستىق ازىلدەر دە جازىپ ءجۇردى...
– ونىسى ناشار بولدى. ەسەنبايدىڭ جازعان شىعارمالارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ناشارى سول ازىلدەرى بولدى. قولىنان كەلمەيتىن نارسەگە ۇرىندى. سىننىڭ جوقتىعىنان ول دا. قازاقتا دوستىق ءازىلدى، ەپيگراممانى جاقسى جاساعان جالعىز ادام بار، ول – جاراسقان. ال ەسەنبايدىكى ۇيقاسقا عانا قۇرىلدى. كوركەمدىك، تىڭ شەشىم، تاپقىرلىق دەگەن وندا بولعان جوق. ەسەنبايدىڭ ولەڭدەرىندە كەزىندە جاقسى-جاقسى نارسەلەر بولدى. اكادەميك رىمعالي نۇرعاليەۆ سونى ءدال بايقاپ، ءدال باعالاعان دا ەدى. «بوزتورعاي» دەگەن كەرەمەت ولەڭى بولدى.
– ەسەنباي اعامىز سياقتى اقىنداردىڭ كوپشىلىگى باسپادا قىزمەت ەتتى. كەيدە وسى كىسىلەردىڭ مۇمكىنشىلىگى باسقالاردىڭ ولەڭىن وڭدەپ-جوندەۋمەن قور بولىپ كەتكەن جوق پا دەپ تە ويلايسىڭ. ۇلىقبەك اعامىز دا كەزىندە باسپادا ىستەدى. جالپى، اقىنداردىڭ كوپشىلىگى باسپادا قىزمەت ەتتى عوي...
– باسپادا، گازەت-جۋرنالدا ىستەمەسە، ودان باسقا قايدا ىستەيدى؟ ونى كاتورگا رەتىندە قابىلداۋدىڭ قاجەتى جوق شىعار. جۇمىس ىستەسە، اقشاسىن الدى، بالا-شاعاسىن اسىرادى. ال كەيبىر اقىنداردىڭ ۇمىت قالىپ جاتۋىنا كەلسەك، ول زاڭدىلىق. سولاي بولۋعا ءتيىس. 700 اقىن-جازۋشى بار دەپ ءجۇرمىز، راسىندا، ونىڭ بارلىعى اقىن-جازۋشى ەمەس. سونىمەن بىرگە، ونىڭ بارلىعى قازاقتىڭ ەسىندە قالىپ، الاقانىندا الپەشتەلىپ ءجۇرۋى كەرەك دەگەن دە ءسوز ەمەس. ودان تراگەديا جاساۋدىڭ قاجەتى جوق. ال ەسكەرىلمەي قالاتىن ەسىل تالانتتار بولادى، ول، البەتتە قيىن. كەيدە وسى ءبىزدىڭ باسپاعا باياعىدا مەملەكەتتىك سىيلىق العان كەيبىر اقىن اعالارىمىزدىڭ ۇيىندەگى جەڭگەلەرىمىز كەلەدى. ۇمىت قالىپ بارا جاتقانىنا رەنجيدى. سوۆەت وكىمەتىن مەن قۇلاتقان سەكىلدى وكپەسىن، مۇڭىن ايتادى. وعان نە دەيسىز؟ كەزىندە بولارىندا بولىپ ءوتتى، بوزجورعاداي جەلىپ ءوتتى، بولدى، سونىمەن كەتتى. ۇلتقا ەمەس، قوعامعا قىزمەت ەتتى. باي-باعلانعا، بيلىكتەگىلەرگە ارناۋ جازۋ دەگەن ءوز الدىنا، اعا-اپالارىمىزدىڭ ودان باسقا دا قۇداي سۇيمەيتىن قىلىقتارى كوپ بولدى. ارناۋشىلار جاس اقىنداردا دا كوپ. اكەسىنە ارناماعان ولەڭدى پايداسى تيگەندەرگە ارنايدى. بىراق، جىلاندى ءۇش كەسسە دە، كەسىرتكەلىك قاۋقارى بار دەيدى. كەز كەلگەن اقىن ولسە، بۇگىنگى شەنەۋنىكتەردەن سۇيەگى اۋىر بولادى دەپ ەسەپتەيمىن. ماعان سەنىڭىز، كەز كەلگەن قالامگەر حالىقتى قاراپايىم شەنەۋنىكتەن ارتىق سۇيەدى. كەز كەلگەن اقىن شەنەۋنىكتەن ءبىر كىتاپ بولسا دا ارتىق وقيدى. بۇگىنگى يدەولوگيا اقىن-جازۋشىلاردى كۇستانالاۋمەن كەلەدى. ونداعى ماقسات ايقىن – ەلگە كوپ سۇيكىمدىنىڭ كەرەگى جوق. بىراق، بۇل تاريحتا تالاي رەت بولعان نارسەلەر. كونە ريم يمپەراتورلارىنىڭ ويشىلدارمەن، اقىندارمەن تاتۋ بولعاندارى دا، بولماعاندارى دا بار. تاتۋ قاعاندار تاريحتا قالدى، باسقالارى نەرون سەكىلدى بولدى. قۇداي بەتىن ارى قىلعاي.
– اعا، وسى ارادا ءبىر جاعىمسىزداۋ اڭگىمە ويىما ورالىپ وتىر. كۇنى كەشە ومىردەن ورازبەك سارسەنباەۆ دەگەن جازۋشى اعامىز ءوتتى. سول كىسىنىڭ قازاسىندا ءسوز العان بەلگىلى اقىن مۇحتار شاحانوۆتىڭ قايسىبىر پىكىرى ءبىراز جۇرتقا باسقاشا اسەر ەتتى. مۇحتار اعا سونىڭ الدىندا عانا دۇنيەدەن وزعان ءانشى باتىرحان شۇكەنوۆتىڭ قازاسىنا مىڭداپ ادام جينالعانىن العا تارتا كەلىپ، ورازبەك اعامىزدىڭ قازاسىنا نەگە سونشا ادام جينالماعانىنا كەيىستىك بىلدىرگەن سياقتى. سول جەردەگى جاستاردىڭ كوپشىلىگى مۇنى قۇپتاماعانىن اڭعاردىق. جالپى، وسىنداي سالىستىرۋ، سونىڭ ىشىندە ءولىم ۇستىندە سالىستىرۋ دۇرىس ەمەس شىعار؟..
– جۇلدىز، مەن تىڭدايتىن، مەن جاقسى كورەتىن انشىلەردىڭ تىزىمىندە باتىرحان شۇكەنوۆ دەگەن ءانشى جوق. مەن «جۋليانى» ەمەس، «جاريام ايدايدى» تىڭدايمىن. بىراق، بۇل شۇكەنوۆ ناشار ءانشى ەدى دەگەن ءسوز ەمەس. مەنىڭ تالعامىم – ول مەنىڭ عانا تالعامىم. سەنىڭ تالعامىڭا قول سۇعا المايمىن، سولاي بولۋى كەرەك تە. اركىم ءوز تالعامىن حالىققا تاڭباۋى كەرەك. ال مۇحاڭا كەلسەك، ول كىسى شارشاڭقىراپ ءجۇر عوي دەيمىن. جوق، دۇرىسى، ول كىسىنى شارشاتىپ جۇرگەن بولۋىمىز كەرەك. وتكەندە فيلارمونياداعى كەشىنە باردىم. سول جەردە «قادىر مىرزا ءالى حالىققا قارسى سويلەپ ەدى» دەگەن اڭگىمە ايتتى. قادىر قازاققا قارسى شىقتى دەگەنگە الاش بالاسى سەنە مە؟ قادىرداي قازاق ەندى قاشان تۋادى؟ تاعى بىردە «تۇمانباي مولداعاليەۆ مەنىڭ ۇستىمنەن كگب-عا ارىز جازىپتى» دەيدى. مەن بۇعان سەنبەيمىن! تۇماعاڭ كگب-نىڭ قايدا ەكەنىن دە بىلمەيتىن ادام. كۇلتايىنا، داۋرەنىنە، الاتاۋ، الماتىسىنا ولەڭ ارناپ قويىپ، وزىمەن-ءوزى ءجۇردى. جاقسى ولەڭ جازدى، ليريك ەدى. بىراق، كوشەلى وي ايتاتىن، ۇلكەن ماسشتابتىڭ كۇرەسكەر ادامى ەمەس ەدى، مارقۇم. شاحانوۆ وزىنىكىن دۇرىس دەپ ەسەپتەيدى. فاريزا اپاي دا وزىنىكىن دۇرىس دەيدى. ونىڭ ۇستىنە، شاحانوۆتى جوندەي المايمىز. ول مۇمكىن ەمەس. ول كىسى ەندى سول تۇمانبايدى جەك كورگەن قالپى كەتەدى. شۇكەنوۆتىڭ قازاسىنا كوپ ادام جينالسا، ول اركىمنىڭ ء وز قالاۋى، ال ءبىز وعان قۇرمەتپەن، بولماسا تۇسىنىستىكپەن قاراۋعا تىرىسۋعا ءتيىسپىز. الەكساندر بلوك بىردە ماياكوۆسكيدىڭ مۋزەيدە وتكەن كەشىنە بارادى. سوندا مۋزەيگە ادام سىيماي كەتكەن ەكەن. تاڭعالادى. كەيىن ءوزى كەش جاسايدى. بەس-اق ادام كەلەدى. ونىڭ ۇشەۋى ايەل. وكولوليتەراتۋرنىە دامى دەگەندەر بولادى، اقىلى ازداۋ، اجارى دۇرىستاۋ، ولەڭدى جاقسى كورەتىن ايەلدەر. جالپى، ولەڭدى سۇيەتىن ايەلدەردەن قورقۋ كەرەك. مۇنى ماعان توقاش ايتقان. اۋلاق بولعايسىڭ دەپ. بىراق، بلوك ەشتەڭە دەمەي، سول جەردە ءبىر ساعاتتاي ولەڭ وقىعان. ال ءبىزدىڭ مۇحاڭدار زال تولماسا، قوڭىلتاقسىپ تۇرادى. زال نەگە تولىپ وتىرۋعا ءتيىس دەگەن سۇراق قانشالىقتى زاڭدى بولسا، نەگە زال تولمايدى دەپ سۇراۋ دا ورىندى. مەنىڭ بىلەتىنىم پوەزيا دەگەن شوۋ ەمەس!
شاحانوۆقا – 4000, قالعان جيىرما اقىنعا – 500...
– مەكتەپ وقۋشىلارى اراسىندا وتەتىن كوركەمسوز وقۋ شەبەرلەرىنىڭ بايقاۋىندا بايقالاتىن ءبىر تەندەنتسيا، ءبىزدىڭ بالالار نە ابايدان، نە مۇقاعاليدان، نە مۇحتار شاحانوۆتان وقيدى. ارا-اراسىندا كۇلاش احمەتوۆانىڭ ولەڭدەرىن وقيتىن قىزدار كەزدەسەدى. سوعان قاراعاندا، بىزدە وقىلىمدى، ەسترادنىي دەيمىز سول، سول پوەزيانىڭ ءوزىنىڭ جاعدايى ونشا كەرەمەت ەمەس پە دەپ قالامىز. ءسىز وسى باعىتتا نە بايقايسىز؟
– مۇحتار شاحانوۆ رەسپۋبليكا سارايىندا پوەزيا كەشىن وتكىزەتىن بولسا، ەگەر سارايعا ءۇش مىڭ ادام سىيادى دەسەك، ول كىسىگە ءتورت مىڭ ادام بارۋى مۇمكىن. ال قالعان قازاقتىڭ 20 اقىنى بىرىگىپ كەش جاسايتىن بولسا، وعان 500-اق ادام بارۋى مۇمكىن. بىراق، شاحانوۆتىڭ كەشىنە باراتىن ءۇش مىڭ ادامنىڭ بارلىعى بىردەي شىن پوەزيا، بيىك پوەزيانى ءتۇسىنىپ بارا ما؟ تاكەن الىمقۇلوۆ ايتپاقشى، «قىزىققا قاشا ما، قىز الىپ قاشا ما؟». پوەزيانى شوۋ مەن ايتىستىڭ دەڭگەيىندە نەمەسە ۇيقاسقا تۇسكەن وقيعالار تىزبەگى تۇرىندە قابىلدايتىندار بار. بار ەمەس، كوپ. شىن پوەزياعا وبال. بۇل شاحانوۆتى ءتۇسىرۋ ەمەس. وتكەندە «كىتاپحانا» دەگەن حابارعا قاتىسقانىمدا دا ايتتىم، قازاقتا شاحانوۆتان تانىمال اقىن جوق. بۇل تاماشا. بىراق، شاحانوۆتىڭ وقىرمانىنىڭ بارلىعى بىردەي ساپالى دەپ ويلامايمىن. ءبىزدىڭ ادەبيەتكە جاسايتىن وبالىمىز وسىندا. ساۋاتى از، اۋىلدان جاڭا كەلگەن، وقىماعان، مادەنيەتى تومەن، شاۋىپ شىققانى ءبىر كەزدە وبكومنىڭ ينسترۋكتورى بولعان كىسىلەر ۇلتتىق گەنەفوندتى قۇراي المايدى. مىسالى، مەن تۇرسىنجان شاپاي سول كەشكە بارادى دەپ ويلامايمىن. تۇرسىنجان دەگەندە مەن ينتەللەكتۋال قازاقتاردى ايتقىم كەلدى. قالاي بولعاندا دا، وقىرمانعا وبال.
– قازىر ينتەرنەتتە ون مىڭعا دەيىن وقىرمانى بار جاس اقىندار بار. جاستاردى وقىعاندا نە بايقايسىز؟
– وقىمايمىن. وقىپ كوردىم. تىنىمباي كوكەم ايتپاقشى، تۇشىنبايمىن. سوندىقتان قويدىم. ءبىر شۋماعىنان بەلگىلى. «تەڭىزدىڭ ءدامى تامشىدان» دەيدى. پوەزيادا جاڭالىق جوق. قىزدار گۇلنار سالىقباەۆاعا ەلىكتەيدى. ءبارى ايەلى بار كىسىگە عاشىق بولادى، سوعان ء«سىز» دەپ ولەڭ جازادى. كوركەمدىك تالاپقا جاۋاپ بەرەتىن دۇنيەلەر از. حالتۋرششيكتەردىڭ، البەتتە، قاي-قايسىسى دا جاقسى ەمەس. ەڭ قيىنى – ايەل حالتۋرششيكتەر. نە دەپ توقتاتۋدى، قالاي قويدىرۋدى بىلمەي دال بولاسىڭ. مىسىق توبەلەسكەن سياقتى. جاقىنداپ ابىروي تاپپايسىڭ. سىرتتان باقىلاپ قانا تۇراسىڭ.
قۇرىسىن، ءبىرجان سالدان باستايىقشى:
قارا سۋ ەسىك الدى، لايلاندى،
باي بولماق، جارلى بولماق قۇدايدان-دى.
شاپاننىڭ كەلتە پىشكەن ەتەگىندەي،
دۇنيە وتەرىندە شىر اينالدى،
– دەيدى.
قادىر ايتادى:
قارىنداشتى ۇشتادىق،
گيلزاداي بوپ قالعانشا.
تۇماعاڭ ايتادى:
ەكى جۇلدىز، ەكى باقىت كوكتەگى،
توبەمىزدە تۇرىپ الدى كەتپەدى.
كەيىن ءان دە شىعاردى. ساعي اعامىزدىڭ جەم تۋرالى ولەڭدەرى بار. تۇمانباي مەن ساعيدى شاتاستىرا المايسىڭ. قادىر مەن تۇمانبايدى تىپتەن شاتاستىرمايسىڭ. جۇمەكەن ءوز الدىنا باسقا. ارقايسىسىنىڭ ءوزىنىڭ مەكتەبى بار. ال قازىرگىلەردەن وندايدى بايقامايمىن.
– مۇقاعالي، تولەگەن ايبەرگەنوۆ جانە جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ تۋرالى كوپ ايتىلادى، اقىندىق تۋرالى ءسوز بولعاندا الدىمەن اۋىزعا ىلىگەتىن دە وسىلار. سونىمەن بىرگە، ۇنەمى ايتىلاتىن، اۋىزدان تۇسپەيتىن اقىنداردىڭ قاتارىندا كەڭشىلىك مىرزابەكوۆ، جۇماتاي جاقىپباەۆ جانە باعانا ءوزىڭىز ايتىپ كەتكەن جاراسقان ءابدىراش بار...
–تەك ولار ەمەس، تىنىشباي راقىم دەگەن اعامىز بولدى. «التايدىڭ ار جاعىنان كەلگەن ارۋدى» بىلەسىز. مىقتى اقىن ەدى. ءداۋىتالى ستامبەكوۆ قانداي كەرەمەت ەدى! انگە ءماتىن جازۋدا حالتۋرا جاساماۋ تىنىشبايلاردىڭ تۇسىنان باستالدى دەپ ويلايمىن. وعان دەيىنگى اعالارىمىزدىڭ ءان سوزىنە قويعان تالابى اسا كەرەمەت ەمەس بولاتىن. جاڭاعى ايتىپ وتىرعان شاحانوۆ – ءان سوزىنە حالتۋرا جاساماعان اقىن. ال ءشومىشبايدىڭ تەكستەرى تۋرالى ايتپاي-اق قويايىن، ءىشىڭ سەزىپ وتىر.
جۇماتاي جاقىپباەۆ تۋرالى پىكىر ورىندى، مەن ونى ماراپاتتاپ ماقالا دا جازدىم. جاقسى اقىن ەدى. بىراق، ەكى نارسەگە نازار اۋدارۋ كەرەك. بىرىنشىدەن، جۇماتاي ومىردەن قور بولىپ ءوتتى، ۇكىمەتپەن ايقاسىپ ءوتتى دەگەن پىكىر شىندىققا ء تىپتى جاناسپايدى. ول ۋاقتىلى ىشەتىنىن ءىشىپ، وزىمەن-ءوزى، ولەڭىن جازىپ قانا جۇرگەن ادام بولاتىن. جالقاۋلىعى بولدى، جاسىراتىنى جوق، جانە ونى ءوزى سەرىلىك دەپ تۇسىنەتىن. بىرگە جۇمىس ىستەدىك. «جالىن» جۋرنالىندا. كومپارتيادان تاياق جەدى دەگەن – بوس ءسوز. كومپارتيانى جەك كورسەم، مەن جەك كورەر ەدىم. 1937 جىلى اكەمدى «حالىق جاۋى» دەپ تۇرمەگە وتىرعىزعان. اۋىلىمدى توز-توز عىپ جەر اۋدارعان. ال جۇماتايعا كوممۋنيستىك پارتيا قيانات جاساعان جوق. جۇماتايعا ەشكىم قيانات جاساعان جوق. ول قياناتتى وزىنە ءوزى جاسادى، ەگەر جاساعان بولسا. ولەڭى دۇرىس بولدى، قازىرگە دەيىن جاستار ونى جاقسى كورەدى. ءوزىم جۇماتايدان گورى ديناميكاسى مىقتى اقىنداردى ۇناتامىن. جۇماتايدىڭ ولەڭى، مەنىڭ ۇعىمىمدا، ادەمى قابىرعاعا سالىنعان اسەم سۋرەت سياقتى. بار بولعانى. وندا قوزعالىس جوق، وندا ديناميكا جوق. تامسانىپ-تامسانىپ تۇراسىڭ دا، كەتىپ قالاسىڭ. تۇرىپ قالعان سۋ سياقتى. مۇنى وزىنە دە ايتاتىنمىن، ماقالامدا دا جازدىم.
جاراسقاندى مەن جاقسى كوردىم. بىراق، ىلعي شەكىسىپ قالاتىنبىز. ەكەۋمىز ساعىنىسىپ كورىسەتىنبىز، جاسى ۇلكەن ەدى. بىراق، ەشقاشان اڭگىمەمىز اياعىنا دەيىن جەتپەدى، ورتا تۇستا مىندەتتى تۇردە ۇرسىسىپ قالاتىنبىز. مەندە قايبىر جەتىسكەن مىنەز بار؟! سوڭعى كەزدەسكەنىمىزدە دە سولاي بولدى. كوپتەگەن پرينتسيپتەرى ماعان ساي كەلمەدى. جاراسقاننىڭ ەرەكشە باعالايتىن ەكى نارسەسى بار، ونى ۇنەمى ايتىپ تا، جازىپ تا ءجۇرمىن. ءبىرىنشى باعالايتىنىم – كەرەمەت اۋدارماشى بولدى. اۋدارمانى جاراسقانداي جاقسى، ساپالى، كەرەمەت ەتىپ جاساعان اقىنداردى از بىلەمىن. ول ءوز قاتارىنىڭ اراسىنداعى ەڭ ساۋاتتىسى ەدى. ەكىنشىسى – ەپيگراممالارى. جۇرتقا «قىرعيداي ءتيدى». مەنى دە جەتىستىرگەن جوق. دۇرىس ىستەدى. مىنە، مىناۋ جاراسقان تۋرالى جازىپ جاتقان ماقالام. ءۇزىندى وقىپ بەرەيىن: «كوزى تىرىسىندە كەرەمەت تاتۋ بولدىم دەپ ايتا المايمىن. قاتۋ بولدىم دا دەمەيمىن. سيرەك تە بولسا كەزدەسىپ جۇردىك. كەزدەسكەن سايىن قۇشاقتاسىپ امانداساتىنبىز. وسىلاي كورىسۋدىڭ ءساتى تۇسكەنىنە ەكەۋمىز دە قاتتى قۋاناتىن ەدىك. سول ساتتەرى «پا، شىركىن، اتتىڭ باسىن ەركىن ءبىر جىبەرىپ، كەمى ءۇش-ءتورت ساعات اڭگىمە-دۇكەن قۇراتىن بولدىق-اۋ» دەپ ويلاعانمەن (ونىڭ اڭگىمەسى مازمۇندى، ءماندى، بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا ينتەللەكتۋالدى بولاتىن), 10-15 مينۋت وتپەي شارتپا-شۇرت كەرمالداسىپ قالا بەرەتىن اۋرۋدىڭ ەمىن مەن دە، ول دا تاپپادىق. ءسىرا، ىزدەمەگەن بولارمىز. قازىر ويلاپ وتىرسام، تۇككە تۇرمايتىن نارسە ەكەن سونىڭ ءبارى». جاراسقان قايتالاپ وقيتىن اقىندارىمنىڭ ءبىرى. اسىرەسە، اۋدارمالارىن وقىپ تۇرامىن. ال جاراسقاننىڭ رەجيسسەر بالاسىنىڭ قازىرگى ىستەپ جۇرگەن تىرلىگىن اكەسى ءتىرىلىپ كەلىپ، سۇراسا، نە دەپ جاۋاپ بەرەتىنىن بولجاي المايمىن. سول بالانىڭ ءوزىن كورسەم، سۇراعىم كەلىپ ءجۇر. جاراسقان كومسومولدىڭ سىيلىعىنا قاتتى قۇمارتتى. ول كەزدە كومسومول سىيلىعى دەگەن قازىرگى مەملەكەتتىك سىيلىق سياقتى بولاتىن. ءسويتىپ جۇرگەندە ول سىيلىقتى كۇلاش احمەتوۆاعا بەردى. جاكەڭ كۇلاشتان بۇرىنىراق تانىلدى، ارينە، قاپا بولدى. تاعى ءبىر رەت انە الام، مىنە الام دەپ وتىرعاندا كوپ ەشكىم بىلە بەرمەيتىن، ادەبي ورتادا اسا تانىمال ەمەس باققوجا مۇقاەۆقا بەرىلدى ول سىيلىق. ساعات اشىمباەۆ الدى. اناۋ ءبىراز عالىمداۋ، ازداپ اقىنداۋ ءبىر جىگىت بولدى عوي، فاميلياسىن ۇمىتىپ وتىرمىن، سول الدى. ادىلەتسىزدىككە توزبەگەن جاراسقان «شەتەلگە كەتىپ قالامىن» دەپ قيعىلىق سالدى، ونى رايىنان قايتارعان ءانۋار ءالىمجانوۆ ەدى. سول كۇيى الا العان جوق. الاتىن ءجونى بار ەدى... سول كەزدەگى كومسومولدىڭ باسشىلارى قۋانىش سۇلتانوۆ پەن سەرىك ءابدىراحمانوۆ جاراسقاننان گورى باققوجانى، ساعاتتى تالانتتى دەپ تانىدى. الدە باسقا سەبەپتەرى بولدى ما؟..
كەڭشىلىك ناعىز اقىن بولدى. جىگىتتەر «سولاردىڭ اراسىنداعى ەڭ اقىنى كەڭشىلىك» دەيتىن. مەن ونى جاقسى باعالادىم. ادام رەتىندە اعالارىنا، قاتارىنا كوبىرەك ەركەلەپ قويىپ جۇرگەن كەزدەرى بولدى. ادامنىڭ ءوزى قانداي بولسا، ولەڭى دە سونداي بولادى. كەڭشىلىكتىڭ ءوزىن كورگەن ادام ونىڭ ولەڭىن دە تانيتىن ەدى. القىن-جۇلقىن، اعىل-تەگىل، استا-توك. نە ايتسا دا، شىن كوڭىلمەن بەرىلىپ تۇرىپ ايتاتىن. تيتتەي ارامدىعى جوق ەدى. راس، كەيدە كەشە باستاعان ءىسىن بۇگىن باستاعان ءىسى جۋىپ كەتەتىن. قازاق مۇندايدى شايما دەيدى. كومسومول سىيلىعىن ول دا الا المادى. قاي سىيلىققا دا لايىق ەدى مارقۇم كەڭكەڭ. قايتالانبايتىن كلاسسيكالىق دۇنيەلەرى بار. «ىڭكار دۇنيە» دەگەن كىتابى، تۇتاستاي العاندا، ءساتتى شىققان دۇنيە. «انار»، «اۋباكىر»، «ون بەستەن ون التىعا جەتكەن اپام»، «قايروللا» دەگەن ولەڭدەرى كەرەمەت. بولاشاقتا كەڭشىلىكتانۋشىلار قولعا السا، البەتتە، الگى كىتابىنىڭ كولەمى قىسقارۋى مۇمكىن. كولەمنىڭ قىسقارعانىنان قورىقپاۋ كەرەك. ول اقىندى وسال ەتپەيدى. ءبىز مۇقاعاليدى سول كولەممەن قۇرتىپ الدىق. ينتەللەكتۋالدى وقىرمانداردىڭ كوپ جاعدايدا ءۇنسىز قالاتىنى سودان.
– ينتەللەكتۋالدى پوەزيا دەگەندە قازاق پوەزياسىندا كىمدى ايتا الامىز؟
– جۇمەكەن عوي. ينتەللەكتۋالدى پوەزيا دەگەن پوەزيانىڭ سۇيكىمدىسى ەمەس. ءارى-بەرىدەن سوڭ، ول سكۋچنايا پوەزيا. ەكىنىڭ ءبىرى وقي المايدى. شاحانوۆتى وقىرمانى، دۇرىسى تىڭدارمانى كوپ اقىن دەدىك قوي. ال بۇل وقىرمانى ەڭ از، تىڭدارمانى ودان دا از پوەزيا. بىراق، ول – پوەزيا!..
– كۇنى كەشە ومىردەن وتكەن ءامىرحان بالقىبەكتى وسى قاتارعا قوسۋعا بولا ما، قالاي ويلايسىز؟
– مەنىڭشە، بولمايدى. وكىنىشكە وراي، ول بالا ءالى قالىپتاسىپ ۇلگەرمەي جاتىپ كەتىپ قالدى. قايتىس بولىپ كەتكەن ادامداردى سىپىرا ماقتاۋدىڭ، اسىرا ماقتاۋدىڭ قاجەتى جوق. سوندايدان قۇرتىپ الامىز. سەن ينتەللەكتۋالدى پوەزيا تۋرالى ايتىپ وتىرسىڭ. ال مەن «پوەزيا ما؟..» دەگەن سۇراق قويار ەدىم.
وسىدان كەيىن ءبىز ەسەنعالي اعاعا اۆتورىن ايتپاي، بىرنەشە ولەڭ وقىپ بەردىك. ءادىل بوتپانوۆتىڭ ءبىز وقىعان ەكى ولەڭىنەن دە مۇقاعاليعا ەلىكتەۋدى اڭعاردىق. «ەگەر ءادىل ءتىرى بولعاندا، كەيىن ءوزىنىڭ جولىن تاۋىپ كەتەر ەدى»، – دەيدى اقىن. داۋلەتكەرەي كاپۇلىنىڭ ءبىر ولەڭىن وقىعان ەك، اقىن اعامىز اۆتورىن ءدال تاپپاسا دا، «سىرتتان كەلگەن قانداستاردىڭ ءبىرى بولسا كەرەك » دەپ ءدال تاپتى. «ولاردىڭ ءتىلى شۇرايلى كەلەدى، بىراق ولەڭدى قولدان جاساۋدان اۋلاق بولعان ءجون. ولەڭ مونتاجداۋدان قۇرالمايدى. سىرتى جىلتىر. جاساندىلىق تىز ەتپە جۇيرىك سەكىلدى، ۇزاققا شابا المايدى. تەز بارلىعىپ قالادى»، – دەدى. مەڭدەكەش ساتىبالديەۆتىڭ ءبىر ولەڭىن وقىعانبىز. «مەڭدەكەش اعاي ءتىرى بولسا، بۇل ولەڭگە قايتا اينالىپ سوعىپ، قايتا قارايتىن ەدى»، – دەدى ەسەنعالي اعا. سونداي-اق، ء«تىرى بولعانىندا مۇقاعالي دا كوپ ولەڭدەرىن رەداكتسيالايتىن ەدى» دەگەندى ايتتى. «ولەڭ قالاي جازىلسا، سولاي جارىققا شىعۋى كەرەك دەۋ دۇرىس ەمەس. ولەڭدى دە ءبىر سۋىتىپ بارىپ وقۋ كەرەك. رەداكتسيالاۋ كەرەك. باياعىدا مۇقاعاليدىڭ ەكى تومدىعى جاسالدى، ىشىنە ىرىكتەمەي، سۇرىپتاماي، ءبارىن كىرگىزە بەرگەن. ولەڭدى ىرىكتەپ، سۇرىپتاۋ كەرەك. جالپى، مۇقاعاليدا «مارقۇم ءتىرى بولسا، شىركىن، قايتا قارار ەدى-اۋ» دەيتىن جىرلار كوپ. جانە ونىڭ كىتابىن قۇراستىرۋعا انالاردان گورى تەرەڭ ادام كەرەك. جالپى، اقىن رەتىندە مەن مۇقاعاليعا ەلىكتەگەن جوقپىن. ودان گورى ماعان تۇمانباي جاقىن. تولەگەن جاقىن. بۇل بىرەۋى مىقتى، ەكىنشىسى ءالسىز دەگەن ءسوز ەمەس. مەنىڭ ءوزىمنىڭ شىندىعىم. ەگەر مۇقاعالي ولەڭدەرى ىرىكتەلىپ، سۇرىپتالسا، ول بۇگىنگى بيىگىنەن دە بيىكتە بولار ەدى دەپ ويلايمىن. بۇل مەنىڭ ءسوزىم. ارينە، سىلاپ-سيپاپ پىكىر ايتا سالۋعا بولار ەدى. بىراق، ادام وزىنە وتىرىك ايتا المايدى. وندايدى ارابشا مۇنافيق دەيدى، ياعني ەكىجۇزدى دەگەن ءسوز، مولدالار مۇنافيقتىق كۇنا دەيدى، مەنىڭ مولدا دوسىم جوق، بىراق وسى، اسىلىندا، دۇرىس ءسوز»، – دەيدى اقىن. سونىمەن بىرگە، مۇقاعاليعا قويىلعان ەسكەرتكىش تۇمانبايعا دا، قادىرعا دا قويىلسا، ادىلەتتى بولار ەدى دەپ ەسەپتەيدى.
سونداي-اق، قوعامداعى كەيبىر ءوزى تۇسىنبەي جۇرگەن جايتتار تۋرالى ايتتى. «الپىسقا دا از قالدى. ونىڭ ار جاعىندا پايعامبار جاسى ءتيىپ تۇر. سوندىقتان، مەن ەندى وتىرىك ايتپاۋ كەرەك، تەك شىندىقتى ايتۋ كەرەك دەپ شەشتىم. ولەڭدە وتىرىك ايتپايتىن ەدىم. ەندى ومىردە دە وتىرىك ايتپاۋعا، اقيقاتىن ايتۋعا بەل بۋدىم»، – دەدى ءتۇيىن ءسوز رەتىندە. قازىرگى جاس اقىندارعا تىپتەن كوڭىلى تولمايدى. سونىمەن بىرگە، اقىن قينالعاندا دا، قۋانعاندا دا سىرلاسى جالعىز ولەڭ ەكەنىن، ولەڭىن ەشكىمگە وقىمايتىنىن، اقىنداردىڭ اراسىندا دوسى جوق ەكەنىن دە جاسىرمادى. سۇحبات بارىسىندا بايقاعان بولساڭىزدار، «قوعام وزگەرمەي، ەشتەڭە وزگەرمەيدى» دەگەندى كوپ ايتتى. ءبىز دە وسى پىكىرگە توقتادىق.
اڭگىمەلەسكەن جۇلدىز ءابدىلدا
