ءار ادام ءوز ءۇيىن تازا ۇستاۋعا تىرىسادى. شاشىلىپ جاتقان بۇيىمدى جينايدى، شاڭ باسقان سورەلەردى سۇرتەدى، بۇزىلعان توپسانى جوندەيدى، ەدەندە ەشقانداي باسى ارتىق نارسەنىڭ جاتقانىن قالامايدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بارىنشا تازالىق ساقتايدى. ال سول ۇيىنەن اتتاپ باسىپ، كوشەگە شىقسا بولدى – الگىندەي ۇقىپتىلىقتان جۇرناق تا قالمايتىنى نەلىكتەن؟ ءوزى تۇرىپ جاتقان اۋلانى، جالپى قالانى، دالانى، اۋىلدى ءدال سولاي تازا ۇستاۋعا نە كەدەرگى؟ ول دا – ءبىزدىڭ ورتاق ءۇيىمىز ەمەس پە؟..

باسىڭىزعا «بومبا» ءتۇسىپ جۇرمەسىن...

...ايالدامادا اۆتوبۋس كۇتىپ تۇرعان ادام كوپ. جولدىڭ ارعى بەتىندە الگى جارناماداعى ءپىلدىڭ بالاسىنداي قاۋقيعان كۇلگىن ءتۇستى قوقىس سالاتىن كونتەينەرلەر ءتىزىلىپ تۇر. سوعان قاراي بەتتەپ كەلە جاتقان شامامەن 12-13 جاسار بالاقاي قوس قولىنداعى قوقىس تولى پاكەتتەردى كونتەينەرگە جاقىنداماستان قۇلاشتاي لاقتىردى دا... تۇرا قاشتى. ءوتىپ بارا جاتقان ادامداردىڭ ءبىرى: ء«اي، نەگە لاقتىراسىڭ؟ جەتكىزىپ، ىشىنە سالىپ كەتسەڭ بولماي ما؟» – دەپ ۇرسىپ جاتتى. بىراق وعان بۇرىلىپ قاراعان بالا جوق.

تاعى بىردە بالاباقشا جاسىنداعى بارماقتاي ءبىر بالا ىشىنە قوقىس سالىنعان ءداۋ دوربانى مىقشىڭداپ كوتەرە الماي، سۇيرەپ كەلە جاتتى. كونتەينەردىڭ جانىنا كەلدى دە... الگى اۋىر پاكەتتى كوتەرىپ ونىڭ ەرنەۋىنە جەتكىزە المادى. ءسويتتى دە، سول جەرگە تاستاي سالدى. بۇل جەردە بالاقايدى كىنالاۋ قيىن، ويتكەنى، ونىڭ بويى دا كىشكەنتاي، الگى قوقىس سالىنعان اۋىر دوربانى كوتەرۋگە ءال-دارمەنى دە جەتە بەرمەيدى. ايىپ – قارشاداي بالانى شاماسى جەتپەيتىن جۇمىسقا جۇمساپ وتىرعان اتا-انادا.

قالامىزدىڭ باسقا اۋدانىندا تۇراتىن اعايىمنىڭ پاتەرى – كوپقاباتتى ءۇيدىڭ بەسىنشى قاباتىندا. ءبىر كۇنى ول كىسى تاڭەرتەڭ جۇمىسىنا بارايىن دەپ ۇيدەن شىعىپ كەلە جاتسا، ءدال الدىنا قوقىس تولى دوربا سارت ەتىپ ءتۇسىپتى. جوعارى قاراسا، ءتورتىنشى قاباتتىڭ بالكونىندا قولىن قاققىشتاپ ءبىر ايەل تۇر دەيدى.

– اۋ، مۇنىڭىز نە؟ – دەيدى اعام اڭ-تاڭ قالىپ. – تۋرا باسىمىزعا تۇسە جازدادى عوي مىنا «بومباڭىز»؟

– بايقاماي قالىپپىن ءسىزدىڭ شىققانىڭىزدى. – الگى ايەل تۇك بولماعانداي كۇلىپ تۇر دەيدى.

– ماسەلە مەنىڭ شىعا كەلگەنىمدە ەمەس قوي. مەن بولماسام، باسقا بىرەۋ شىعار ەدى، سوعان ءتيۋى مۇمكىن.

– قويىڭىزشى، سول ءبىر تيتتەي پاكەت بىرەۋدىڭ باسىن جارىپ، كوزىن شىعارادى دەيسىز بە...

– جارقىنىم-اۋ، اقىرى ءوزىڭىز ايتقانداي تيتتەي عانا پاكەت بولسا، سونى اناۋ جيىرما-اق مەتر جەردە تۇرعان قوقىس كونتەينەرىنە اپارىپ تاستاي سالۋ قيىن با؟ – دەيدى اعام كۇيىپ-ءپىسىپ.

– الگى ءبىزدىڭ پودەزدىڭ باسپالداعىن ءسۇرتىپ، ەسىك الدىنداعى قوقىستاردى جينايتىن ايەل بار عوي، سول اپارىپ تاستايدى دا. ءار پاتەر 300 تەڭگەدەن بەكەرگە تولەپ جاتىرمىز با وعان؟! – ايەلدىڭ قىڭاتىن، قىسىلاتىن ءتۇرى كورىنبەيدى.

– اپىر-اي، ەسىك الدىنداعى اۋلانىڭ، ءۇي ماڭىنىڭ تازالىعى – تەك سول الگى قوقىس جيناعىشتاردىڭ عانا مىندەتى مە، سىزدىڭشە؟ ءوز پاتەرىڭىزدىڭ ءىشىن جالتىراتىپ، جايناتىپ، تاپ-تازا عىپ ۇستاپ وتىرعان شىعارسىز؟ دۇرىس. بىراق ءۇيدىڭ ماڭايى دا، ەسىك الدىنداعى دالاڭ (پودەزد) دا، ءارى-بەرىدەن سوڭ وسى كوشەنىڭ ءوزى – ءسىز بەن ءبىزدىڭ ورتاق مەكەنىمىز ەمەس پە؟ ونى دا ءوز ءۇيىمىز سەكىلدى تاپ-تۇيناقتاي عىپ وتىرساق بولماي ما؟..

بالكونداعى ايەل «قايداعى-جايداعىنى ايتىپ باسىن قاتىرعان» ادامنىڭ اقىل-كەڭەسىن تىڭداعىسى كەلمەسە كەرەك، ىشكە كىرىپ كەتىپتى...

تالاپتى كۇشەيتپەسە بولمايدى

...راس، قازىر ادامداردىڭ ءبارى اقىلدى. ەشكىم دە باسقا بىرەۋدىڭ ايتقانىن قۇلاعىنا ىلگىسى كەلمەيدى. جاي عانا «مىناۋىڭىز دۇرىس ەمەس سياقتى...» دەپ كورىڭىزشى، بىردەن «اقىلىڭدى باسىڭا شايناپ جاق!» دەپ شاپ ەتە قالادى. «شىراعىم، اۋەلى ءوزىڭدى تۇزەپ ال، مەنىڭ ءوز اقىلىم وزىمە جەتەدى» دەيدى. بىراق سول بارىنە جەتكىلىكتى اقىلىنىڭ نەگە ءدال قوقىستى تيەسىلى ورنىنا اپارىپ تاستاۋعا كەلگەندە جەتپەي قالاتىنى تۇسىنىكسىز...        

وكىنىشتىسى، ءوزىمىز مەكەن ەتىپ وتىرعان جەردىڭ كەلبەتىن كوپ جاعدايدا ءوزىمىز وسىلاي بۇزىپ جاتامىز. قاي جەردە دە كونتەينەرگە جەتپەي «جەلكەسى قيىلىپ»، شاشىلىپ جاتقان قوقىستى كورەسىز. ءسويتىپ، تابيعات ادامداردىڭ قولدان جاساعان قياناتىنان زارداپ شەگىپ وتىر. بۇل جاۋاپسىزدىق ەكولوگيالىق احۋالدى ودان سايىن بۇزۋدا. حالىق كوپ، كوشەدە ىعى-جىعى ادام، كەپتەلiستە سiرەسكەن كولiكتەر، ولاردان بولىنگەن ءتۇتىن... بۇعان تۇرعىنداردىڭ سالاقتىعىنان ءار جەردە شاشىلىپ قالاتىن قوقىستاردى قوسساڭىز، نە بولادى؟ مۇنىڭ ءبارى قالانىڭ ءسانىن بۇزعاننان بولەك، ارقايسىمىزدىڭ دەنساۋلىعىمىزعا زيان ەكەنىن ويلاساق قايتەدى؟ 

ستاتيستيكالىق مالىمەتتەر قازاقستان بويىنشا دەنساۋلىعى ناشار ادامداردىڭ ىشىندە تىنىس جولدارىنىڭ قابىنۋىنا دۋشار بولعان جانداردىڭ كوپ ەكەنىن كورسەتەدى. بۇل ماسەلەنىڭ ەڭ الدىمەن قورشاعان ورتانىڭ لاستانۋىنان تۋىنداپ وتىرعانى انىق.

دامىعان شەت مەملەكەتتەردە كوشەدەگى تازالىق ماسەلەسى قاتاڭ قاداعالانادى. بەيجىڭدە (قىتاي), مىسالى، كوشەدە تۇكىرگەنى، قوقىس تاستاعانى، ءتىپتى ءيتىنىڭ ءبۇلدىرىپ كەتكەن «الەمەتى» ءۇشىن ارنايى ايىپپۇل سالىنادى. سينگاپۋردە ساعىز شايناماق تۇگىلى، ونى ساقتاۋعا، ءبىر-بىرىنە تاراتۋعا بولمايدى. ول ەسىرتكىمەن تەڭەستىرىلگەن جانە بۇل ءۇشىن ۇلكەن ايىپپۇل (1000 اقش دوللارى) سالىنادى. سونداي-اق، تاستالعان قوقىس ءۇشىن 500-دەن 1000 دوللارعا دەيىن، كوشەدە تۇكىرگەنى ءۇشىن 1000 دوللار، جەدەلساتىدا تەمەكى تارتقانى ءۇشىن 1000 دوللار ايىپپۇل قاراستىرىلعان. مالايزيادا اسفالتقا تاستالعان ساعىز ءۇشىن 1 اي قوعامدىق جۇمىس جانە 500 دوللار كولەمىندە ايىپپۇل سالىنادى. مۇنداي سالاقتىق ءۇشىن ۇلىبريتانيادا 90 فۋنت ستەرلينگ ايىپپۇل بەلگىلەنگەن. ال بىرىككەن اراب امىرلىكتەرىندە كوشەدە تاستالعان ساعىز ءۇشىن كىنالى ادام 137 دوللارعا، ال تەمەكى تۇقىلى ءۇشىن 55 دوللارعا ايىپتالادى.

اتالعان مەملەكەتتەردىڭ كوپشىلىگى – زاڭ تالابىنا مويىنسۇناتىن ەلدەر. سونىڭ وزىندە تۇرعىنداردىڭ جاۋاپسىزدىعى، مادەنيەتىنىڭ تومەندىگى ءىشىنارا بايقالىپ قالاتىنىن اڭداپ وتىرمىز. ال قوعامدىق ورىنداردا ءوزىن-ءوزى ۇستاۋ، ءتارتىپ ساقتاۋ، ادەپتەن اتتاماۋ سەكىلدى اتام قازاقتىڭ بويىندا باياعىدان بولعان ىزگى قاسيەتتەردەن جۇرداي بولىپ بارا جاتقان ءبىزدىڭ ادامدار تۋرالى نە ايتۋعا بولادى؟ دەمەك، بىزدە دە قورشاعان ورتانى لاستاۋشىلارعا، كوشە تازالىعىن ساقتاماي، وتىرعان ورنىنا شاشىلعان قوقىس تاستاپ كەتە بەرەتىن سالاقتارعا دەگەن قاداعالاۋدى كۇشەيتىپ، جازا قولدانۋىمىز كەرەك. راس، قالالىق اكىمشىلىكتەر تاراپىنان بۇل باعىتتا ءبىراز جۇمىستاردىڭ اتقارىلىپ جاتقانى بەلگىلى. بىراق، اڭعارىپ جۇرگەنىمىزدەي، تالاپتى قاتاڭداتا تۇسپەسە بولمايتىن سياقتى.

اۋلاداعى اتكەنشەك

...ءبىزدىڭ ۇيگە كورشى ورنالاسقان اۋلادا اۋىلدان كوشىپ كەلگەن ءبىر اقساقال تۇرادى. اۋىلدىق جەردەگى قارتتاردىڭ قول قۋسىرىپ وتىرا المايتىن ادەتى ەمەس پە، بۇل كىسى دە ۇيدە قۇر جاتا بەرىپ ءىشى پىسسا كەرەك، كوپ ۇزاماي اۋلانى كوركەيتۋ ماسەلەسىن قولعا الدى. باسقا اۋلالاردىڭ الدىندا تەك قانا قوس ۇزىن وتىرعىش (سكامەيكا) بار، باسقا ەشتەڭە جوق، تۇلدىر جالاڭاش. ال مىنا اقساقال سول وتىرعىشتاردىڭ اينالاسىنا شىرماۋىق ىسپەتتى جار جاعالاپ وسەتىن بۇتالار ەكتى. ولار جىلانشا يرەلەڭدەپ وسە باستاعان سوڭ، وتىرعىشتاردىڭ ۇستىنە تەمىر شىبىقتاردى يە كومكەرىپ، الگى بۇتالاردى سونىڭ ۇستىنە ورمەلەتتى. مىنە، ەندى اۋلانىڭ الدى قويۋ كولەڭكەگە، جازدىڭ ىستىعىندا تۇرعىندار سايالاي وتىرىپ، اڭگىمە-دۇكەن قۇراتىن ورىنعا اينالدى.

اقساقال مۇنىمەن شەكتەلگەن جوق. ءۇي بۇرىشىنداعى بوس الاڭقايعا جەمىس اعاشتارىن وتىرعىزدى، ونىڭ شەتكەرىلەۋ بۇرىشىنا ازداپ قۇم اكەپ توككىزدى. ونىڭ جانىنا اعاشتان شاۋىپ كىشكەنتاي اتكەنشەك ورناتتى. قازىر الگى اعاشتار ازداپ جەمىس بەرە باستادى. قاريا الاڭقايدى سىم شارباقپەن قورشاتتى. بوس جاتقان جەر بىرنەشە جىل ىشىندە بالالار وينايتىن قۇمى بار، اتكەنشەگى بار، سايالى، كولەڭكەلى مەكەنگە اينالدى. ەندى ونىڭ ىشىنە ارنايى قاقپا ارقىلى عانا كىرە الاسىز. ويتكەنى، بىلتىر كەيبىر بۇزىق جاستار قاراڭعى تۇسە سوندا كىرىپ، تەمەكى تارتىپ، سىرا ءىشىپ، تۇنىمەن قارقىلداپ كۇلىپ وتىراتىندى شىعارىپ ەدى. سودان بەرى اقساقال قاقپانى قۇلىپتاپ ۇستايدى. تەك بالالارعا عانا اشىپ بەرەدى.

شىركىن، ءبىزدىڭ ارقايسىمىز ءوز اۋلامىزعا، ءوز كوشەمىزگە وسىنداي قۇرمەتپەن، جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراي بىلسەك قوي!..

* * *

...ايالدامادا تۇرعانبىز. ماناعى ءپىلدىڭ بالاسىنداي قاۋقيعان كۇلگىن ءتۇستى قوقىس سالاتىن كونتەينەرلەردىڭ تۇسىنا سۇتتەي اپپاق شەتەلدىك كولىك توقتادى. الدىڭعى تەرەزەسى اشىلىپ، ودان شاشى تولقىندانعان، اي ءجۇزدى ادەمى قىز كورىندى. اۆتوبۋس كۇتىپ تۇرعان جىگىتتەر جانارلارىن سول جاققا تىگىپ، كىرپىك قاقپاي قاراپ تۇر. كەنەت... رۋلدەگى سۇلۋ بويجەتكەن كولىگىنەن تۇسپەستەن تەرەزە ارقىلى قوقىس تولى پاكەتتى  لاقتىرا سالدى. ول كونتەينەرگە جەتكەن دە جوق، شاشىلىپ قالا بەردى.

Abai.kz