الماتى. 1 قازان. قازتاگ- الماس جۇماباەۆ. قىرعىزستاننىڭ جوگوركۋ كەنەشىنە دەپۋتاتتار سايلاۋى 10 قازاندا وتەدى. وسى ناۋقاننان كەيىن بۇل ەلدەگى جانە ونىڭ سىرتىنداعى جاعدايعا قاتىستى ءتۇرلى بولجامدار ايتىلىپ جاتىر. سايلاۋ ەلدەگى قارسىلاسۋشى كۇشتەردى بىتىمگە كەلتىرە الا ما، جاڭا دەپۋتاتتىق كورپۋس مەملەكەتتىك قۇرىلىمنىڭ پارلامەنتتىك ۇلگىسىندە قىرعىزستاننىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايىنا قالاي اسەر ەتەدى، وسى جانە باسقا دا سۇراقتار ساياساتكەرلەردىڭ، ەكونوميستەر مەن ساياساتتانۋشىلاردىڭ نازارىندا.

قىرعىزستانداعى پارلامەنتتىك سايلاۋ قارساڭىندا تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، رەسەي عىلىم اكادەمياسىنىڭ شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى الەكساندر كنيازەۆ قىرتاگ اگەنتتىگىنە سۇحبات بەرىپ، ەلدەگى وقيعالارعا ءوز باعاسىن بەردى.

- قىرعىزستانداعى قازىرگى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايعا قانداي باعا بەرەسىز؟

الماتى. 1 قازان. قازتاگ- الماس جۇماباەۆ. قىرعىزستاننىڭ جوگوركۋ كەنەشىنە دەپۋتاتتار سايلاۋى 10 قازاندا وتەدى. وسى ناۋقاننان كەيىن بۇل ەلدەگى جانە ونىڭ سىرتىنداعى جاعدايعا قاتىستى ءتۇرلى بولجامدار ايتىلىپ جاتىر. سايلاۋ ەلدەگى قارسىلاسۋشى كۇشتەردى بىتىمگە كەلتىرە الا ما، جاڭا دەپۋتاتتىق كورپۋس مەملەكەتتىك قۇرىلىمنىڭ پارلامەنتتىك ۇلگىسىندە قىرعىزستاننىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايىنا قالاي اسەر ەتەدى، وسى جانە باسقا دا سۇراقتار ساياساتكەرلەردىڭ، ەكونوميستەر مەن ساياساتتانۋشىلاردىڭ نازارىندا.

قىرعىزستانداعى پارلامەنتتىك سايلاۋ قارساڭىندا تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، رەسەي عىلىم اكادەمياسىنىڭ شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى الەكساندر كنيازەۆ قىرتاگ اگەنتتىگىنە سۇحبات بەرىپ، ەلدەگى وقيعالارعا ءوز باعاسىن بەردى.

- قىرعىزستانداعى قازىرگى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايعا قانداي باعا بەرەسىز؟

- بۇل ەلدەگى جەتىستىكتەر تۋرالى ايتۋ قيىن. ەكس-پرەزيدەنت قۇرمانبەك باكيەۆتىڭ كەزىندە ەكونوميكا بيلىك قۇرۋشى وتباسى مەن ونىڭ اينالاسىنىڭ مۇددەلەرى ءۇشىن قاتتى بۇزىلدى. بانك جانە قارجى جۇيەلەرى قاتتى زارداپ شەكتى. مۇددەلەرىنە نۇقسان كەلتىرىلگەن سىرتقى ارىپتەستەردىڭ كوبىمەن بايلانىس ءۇزىلدى. رەسەيلىك نەسيەلەردىڭ توڭىرەگىندە داۋ دا شىقتى. بۇل قىرعىزستاندا جۇمىس ىستەيتىن قازاقستاندىق كومپانيالارعا دا ءوز اسەرىن تيگىزدى. بۇل تۇرعىدان الساق، قاتەلەر تۇزەتىلدى.

سىرتقى ارىپتەستەرمەن قارىم-قاتىناستاردىڭ ماڭىزى زور، ەكونوميكانىڭ بۇل فاكتورى ەكلدىڭ الەۋمەتتىك ومىرىنە ونشا اسەر ەتپەگەنىمەن، بۇل - سولاي. ال بۇل سالاداعى جاعدايدى داعدارىستىق دەپ اتاۋعا بولادى. قازىرگى ۋاقىتتا ەكونوميكانىڭ قالىپتى قىزمەتىن جانداندىرۋدان باسقا، الەۋمەتتىك سالانى قولداۋ بويىنشا جەدەل شارالاردى قولعا الۋ قاجەت دەپ ەسەپتەيمىن. ەڭ الدىمەن، بۇل سىرتقى دونورلاردان، ارىپتەستەردەن كومەك سۇراۋ. قىرعىزستاننىڭ باسشىلىعى قازىر وسى ارەكەتتەردى جاساپ جاتىر.

رەسپۋبليكانىڭ وزىندە داعدارىستان شىعاتىن ىشكى رەسۋرستار جوق.

- پرەزيدەنت روزا وتۋنباەۆا باستاعان ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ قىزمەتىنەن قانداي ارتىقشىلىقتار مەن كەمىشىكتەردى اتاي الاسىز؟

- كەمشىلىكتەردەن باستاعان دۇرىس بولار. ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ نەگىزگى قاتەلىگى – ءتۇرلى باعالاۋلار بويىنشا، 2 مىڭعا جۋىق ادامنىڭ قازا بولۋىنا الىپ كەلگەن وش جانە جالال-اباد وبلىستارىندا ەتنوسارالىق قاقتىعىسقا جول بەرگەنى.

بىراق جاعداي مۇنىمەن اياقتالىپ قالعان جوق. بۇل قاقتىعىستىڭ قايتا باس كوتەرۋ ىقتيمالدىلىعى جوعارى. وسى وقيعالاردى الىپ تاستاساق، ۇكىمەت جاعدايدى بەيبىت ارنادا ۇستاي الدى. باكيەۆتەر مەن ولاردىڭ جاقتاستارى ساۋىردە جانە مامىردا جاساعان ارانداتۋلارىنا قاراماستان. بۇل قاقتىعىس وتۋنباەۆا ۇكىمەتىنىڭ تۇسىندا تۋىنداعان جوق، سوندىقتان وعان ادام شىعىنىنىڭ الدىن الا المادى دەگەن كىنا عانا تاعۋعا بولادى.

ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ باكيەۆ تاقتان تايدىرىلعاننان كەيىنگى كۇردەلى قۇقىقتىق جاعدايعا قاراماستان، بيلىكتىڭ نەگىزگى ورگاندارىن زاڭداستىرا العانىن اتاپ كورسەتۋ كەرەك. الداعى پارلامەنتتىك سايلاۋعا وڭ كوزبەن قاراساق، جاعداي قالىپتى ارناعا تۇسەدى دەپ ۇمىتتەنۋگە بولادى.

سونداي-اق، قىرعىزستاندى ونىڭ نەگىزگى ارىپتەستەرى مەن الەم دەرجاۆالارى حالىقارالىق ءومىردىڭ سۋبەكتىسى رەتىندە مويىنداپ وتىرعانى انىق.

- ەل ازاماتتارى ۋاقىتشا ۇكىمەتكە قانشالىقتى دەڭگەيدە سەنىم ارتادى دەپ ويلايسىز؟

- سەنىم تۋرالى ايتۋ ءالى ەرتە. ساياساتقا اسا كوڭىل بولمەيتىن حالىقتىڭ بولىگى بۇل بيلىك بار دەگەن فاكتىنى عانا بىلەدى. قالعاندارى تاعى ءبىر توڭكەرىسكە كۋا بولعىسى كەلمەيدى. سوندىقتان بارىنا مويىنسىنۋعا ءماجبۇر.

مەنىڭ ويىمشا، ۋاقىتشا ۇكىمەت حالىقتىڭ تولىقتاي سەنىمىن جاۋلاپ العان جوق، بىراق ونىڭ الەۋەتى بار، ساياسي تۇرلەنۋلەر اياقتالىپ، سايلاۋ وتكىزىلگەن سوڭ جاعدايدى ادامداردى ساياساتتان بۇرىن كوبىرەك مازالايتىن الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق سالامەن اينالىسۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن ارناعا بۇرا الادى دەگەن ءۇمىت بار.

- قىرعىزستانداعى اقش جانە رەسەي سياقتى الەم ويىنشىلارىنىڭ ءرولى قانداي؟

- 7 ساۋىردەن بەرگى وقيعالار گەوساياساتتاعى سيرەك جاعدايعا الىپ كەلدى، اقش پەن رەسەي مۇددەلەرىنىڭ اراسىندا قايشىلىقتار بولعان جوق. ولاردىڭ ءساتتى دە، ءساتسىز دە ارەكەتتەرىنىڭ ءبارى قىرعىزستانداعى جاعدايدى بەيبىت ارناعا بۇرىپ، ساياسي پروتسەستى زاڭداستىرۋعا باعىتتالدى. رەسەي، اقش جانە قازاقستان ەلدەرىنىڭ كومەگىمەن باكيەۆ رەسپۋبليكا اۋماعىنان شىعارىلىپ، وسىلايشا، ازاماتتىق سوعىستىڭ الدى الىندى.

سوندىقتان دا مەن قازىر ماسكەۋ مەن ۆاشينگتوننىڭ اراسىنداعى مۇددەلەر سوعىسىن كورىپ وتىرعان جوقپىن.

رەسەي مەن اقش باسشىلىعى قازىرگى كەزدە جەكە ەگويستىك مۇددەلەرىن جۇزەگە اسىرۋ ورىنسىز ەكەنىن تۇسىنەدى، ويتكەنى جاعداي كەز-كەلگەن ساتتە كۇرت ءورشىپ كەتۋى مۇمكىن، ولاي بولسا، بۇل ەشكىمگە دە ءتيىمدى ەمەس. رەسپۋبليكانى قالىپتى جاعدايعا كەلتىرىپ، قالىپتى دامۋ تەتىكتەرىن ىسكە قوسۋ كەرەك دەگەن تۇسىنىك بار، سول كەزدە عانا بەيبىت ساياسي پروتسەسس شەڭبەرىندە مۇددەلەر قايشىلىعىنا جول بەرۋگە بولادى.

رەسەي پرەزيدەنتىنىڭ قىرعىزستان ءۇشىن پارلامەنتتىك باسقارۋ مودەلىنىڭ تيىمسىزدىگى تۋرالى ايتقان سىنى دا ەكى ەلدىڭ قاتىناستارىن سۋىتا المادى. قازىر رەسەي ەلدەگى بارلىق ساياسي كۇشتەرمەن ءوزارا ارەكەتتەسە وتىرىپ، وتە اقىلدى ساياسات جۇرگىزىپ وتىر. مەن ءبىر تۇلعاعا ءۇمىت ارتپاعاندى دۇرىس دەپ ەسەپتەيمىن.

- قىرعىزستانداعى سايلاۋ الدىنداعى جاعدايعا قانداي باعا بەرەسىز؟

ساياسي كۇرەستىڭ لاس تەحنولوگيالاردى پايدالانۋ ارقىلى جۇرگىزىلىپ جاتقانىنا كورسەتەتىن فاكتىلەر ازىرگە جوق. ءبارى جەتكىلىكتى دەڭگەيدە ادەپتى تۇردە وتۋدە.

قازىر ىقتيمال قاقتىعىستار تۋرالى، سايلاۋ ءادىل وتپەيدى دەگەن مالىمدەمەلەر جاساپ جاتقان كەيبىرەۋلەردىڭ ارەكەتتەرى عانا الاڭداتادى. باقىتىمىزعا وراي، بۇل كەيبىر پارتيالارعا عانا قاتىستى، ولاردىڭ سانى از ەكەنى دە قۋانتادى، ولاردىڭ ءبىرى - «اتا-جۇرت» پارتياسى.

مەنى قاۋىپتەندىرەتىنى - وڭتۇستىكتەگى پارتيالاردىڭ وش پەن جالال-ابادتاعى وقيعالاردىڭ جاڭا تولقىنىن ارانداتۋ ءۇشىن سايلاۋعا كەدەرگى جاساۋ مۇمكىندىگى. مەنىڭ ويىمشا، وڭتۇستىكتە ەلەكتورات پەن ساياسي پارتيالاردىڭ كوپشىلىگى سايلاۋدىڭ وتكەنىن قالامايتىن سياقتى.

- سايلاۋعا قاتىساتىن پارتيالاردىڭ مۇمكىندىكتەرىنە قاتىستى ءسىزدىڭ بولجامىڭىز قانداي؟

- قىرعىزستانداعى پارتيالاردىڭ باسىم بولىگى ليدەرلىك تۇردە ەكەنى بەلگىلى. بارلىق ساۋالنامالار بويىنشا ومىربەك تەكەباەۆتىڭ «اتا-مەكەن» پارتياسى الدا كەلەدى. تەكەباەۆ – وڭتۇستىكتىڭ ادامى، بىراق جاسى كەلگەن قىرعىز ساياساتكەرلەرىنىڭ ءبىرى. ول وسى ۋاقىتتا ەلدىڭ سولتۇستىگىندە دە قولداۋشىلار تاۋىپ ۇلگەردى.

كەلەسى ورىندارعا فەليك قۇلوۆتىڭ «ار-نامىس» جانە المازبەك اتامباەۆتىڭ قسدپ-سىن قويار ەدىم. بۇلاردىڭ سايلاۋشىلارى نەگىزىنەن سولتۇستىكتە ورنالاسقان، ولاردىڭ وڭتۇستىكتەگى قولداۋى تومەن. بىشكەكتە «ار-نامىس» «اتا-مەكەننەن» وزىپ كەتۋى مۇمكىن.

ولاردان كەيىن تەمىر ساريەۆتىڭ «اقشۋمكار» پارتياسى كەلەدى. بۇل – تازا سولتۇستىك پارتيا. ونىڭ الەۋەتى جاقسى، ەلەكتوراتى كوپ بولماسا دا، مىقتى.

سونداي-اق، «اتا-جۇرت»پارتياسىنا دا نازار اۋدارۋ قاجەت. بۇل پارتيانىڭ مۇشەلەرى – باكيەۆتىڭ ادامدارى، جالال-ابادوبلىسىنان شىققاندار، بىشكەكتىڭ بۇرىنعى مەرى ناريمان تۇلەەۆتەن باسقاسى. ول استاناداعى پوزيتسيالارىنان ايىرىلعان جوق، سوندىقتان سولتۇستىكتەگى ەلەكتوراتتى تارتۋعا تىرىسادى. سونداي-اق، بۇل پارتيانى ناتسيوناليستىك دەپ تە اتاۋعا بولادى. ولاردىڭ مالىمدەمەلەرى قىرعىز ەمەس ازاماتتارعا، ساۋ ويلايتىن سايلاۋشىلارعا ۇنامايتىنى انىق.

يدەولوگيا بويىنشا پارتيالاردىڭ بارلىعى ۇستامدى، «اتا-جۇرتتان» باسقاسى.

ساياسي جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق باعدارلامالارعا كەلسەك، ولاردىڭ ءبارى بىردەي.

رەسەيگە قارسى پارتيالاردىڭ جوق ەكەنىن اتاپ وتەيىن. بۇل جەردەگى دامۋ ۆەكتورى انىق كورىنىپ تۇر: باس ارىپتەس -  رەسەي، ودان كەيىن جاقىن كورشىلەرى رەتىندە قازاقستان، وزبەكستان، قىتاي. اقش-قا قاتىستى كونفرونتاتسيانى ەشكىم قولدامايدى، بىراق دوستىق ماسەلەسى ەكىنشى كەزەكتە تۇر.

قالاي بولعاندا دا، پارلامەنتتە ءبىر پارتيانىڭ مونوپولياسىنا جول بەرىلمەيتىنى بارىنە تۇسىنىكتى. ارينە، 29 پارتيانىڭ ءبارى وتپەيتىنى دە بەلگىلى، كوپ دەگەندە 6-7-ەۋى وتەدى. ولاردىڭ وزىنەن 2-3 پارتيا باسىم بولادى. بۇل «ار-نامىس»، «اتا-مەكەن» جانە قسدپ بولۋى مۇمكىن. ناتيجە وسىنداي بولسا، پارلامەنتتەگى احۋال جاقسارادى، شەشىمدەردى ءبىر پارتيا ءبىراۋىزدان ەمەس، تالقىلاۋ ارقىلى قابىلدايدى.

قر جاڭا كونستيتۋتسياسىن جانە پارلامەنتكە سايلاۋدى ەسكەرسەك، مەن روزا وتۋنباەۆانىڭ پرەزيدەنت بولىپ، ومىربەك تەكەباەۆ پارلامەنت سپيكەرى، فەليكس قۇلوۆ پرەمەر-مينيستر بولعان جاعدايدى ءتيىمدى سانايمىن. بۇل ادامدار ءوزارا تەڭ سالماقتى جانە قىزمەتتەردى بولىسسە، بالانس تابا الادى دەپ ويلايمىن.

بۇل - وتپەلى كەزەڭدەگى قىرعىزستان ءۇشىن پايدالى تريو.

- «ار-نامىس» پەن «اتا-مەكەن» پارتيالارى باسشىلارىنىڭ رەسەي مەن قازاقستان باسشىلارىمەن كەزدەسۋى سۇراق تۋدىرماي ما؟

- بۇل قىرعىز ەلەكتوراتى ءۇشىن سۇراق تۋدىرۋعا ءتيىس، ويتكەنى بۇل ولار ءۇشىن بەلگى بولىپ تابىلادى.

رەسەي مەن قازاقستان باسشىلارى ولاردىڭ سەنىمدەرىنە لايىق ليدەرلەر مەن پارتيالاردى كورسەتىپ بەردى. بۇل قىرعىزستاننىڭ ىشكى ىستەرىنە ارالاسۋ ەمەس، بۇل – رەسەي مەن قازاقستان جاعىنىڭ پىكىرى.

- قىرعىزستان ءۇشىن پارلامەنتتىك باسقارۋ قانشالىقتى ءتيىمدى؟

- بۇل بۇرىنعى كەڭەستىك كەڭىستىكتەگى ءبىرىنشى تاجىريبە بولايىن دەپ تۇر. باسقارۋدىڭ بۇل ءتۇرىنىڭ نىعايىپ، تۇراقتاپ قالۋ مۇمكىندىگى بار. بىراق پارلامەنتتەگى ساياسي كۇشتەردىڭ جەتىلمەگەندىگىنە بايلانىستى، باسقارۋدىڭ پرەزيدەنتتىڭ مودەلىنە ورالۋ ىقتيمالدىلىعى دا جوق ەمەس.

قازىرگى كەزدە ەڭ ماڭىزدىسى – سايلاۋدىڭ قاقتىعىسسىز، ارانداتۋسىز ءوتۋى. پارلامەنتتىڭ قۇرىلىمدىق جۇمىسقا كىرىسكەنى قاجەت. سوندا ءساۋىر ايىنداعى وقيعالاردان باستالعان اۋىر كەزەڭ اياقتالدى دەۋگە بولاتىن ەدى.