ەل بولاشاعىن ايقىنداعان قۇجاتقا قول قويعان الاشتىڭ ءبىرتۋار ۇلىنىڭ ەرەن ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا كەڭ-بايتاق قاسيەتتى ماڭعىستاۋ جەرى قازاقتىڭ باعىنا اينالىپ وتىر. 

بولاشاق قازاقتىڭ كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى، تۇڭعىش ەلشى، كەڭەس ديپلوماتى ءنازىر تورەقۇلۇلى 1892 جىلى قازان ايىندا تۇركىستان وڭىرىندەگى قاندوز اۋىلىندا ماقتا ساۋداسىمەن اينالىساتىن داۋلەتتى وتباسىندا دۇنيەگە كەلدى. ول باستاۋىش ءبىلىمدى جاڭا ۇلگىدەگى ءدىني نەگىزدەگى ءجاديت مەكتەبىندە ءتىل سىندىرۋدان باستايدى. ال، 1903-1905 جىلدار ارالىعىندا ورىس مەكتەبىندە، 1905-1913 جىلدارى قوقانداعى كوممەرتسيالىق ۋچيليششەدە وقىپ، 1913-1916 جىلدارى ماسكەۋ كوممەرتسيالىق ينستيتۋتىنىڭ ەكونوميكا فاكۋلتەتىندە ءبىلىمىن جالعاستىرادى. جالپى ومىرباياندىق ماعلۇماتتار ىزىمەن ءجۇرىپ وتىرساق، 1916 جىلى وقۋىن تاستاپ، جاس ستۋدەنت مايداننىڭ قارا جۇمىسىنا الىنعان قازاقتار اراسىندا جۇمىس ىستەۋگە ءوز ەركىمەن مينسك تۇبىندەگى كۇنباتىس مايدانىنداعى «زەمسويۋزدا» نۇسقاۋشى بولۋعا بەل بۋادى. ءدال وسى ساتتەردە اق پاتشانىڭ قۇلاۋىمەن جىگەرلى ءنازىردىڭ الدىندا سانقيلى قوعامدىق ساياساتقا ءبىرجولا بەت بۇرۋ كەزەڭدەرى كۇتىپ تۇرعان ەدى.

1917 جىلى ورىنبورداعى بۇكىلقازاقتىق سەزگە فەرعانادان دەلەگات بولىپ قاتىسىپ، 1918 جىلى تورعايدا «قازاق مۇڭى» گازەتىنىڭ رەداكتورى بولادى. الايدا، وسى جىلى قوقانداعى جاعدايعا بايلانىستى، ەلگە ورالىپ، قىزۋ ساياسي مايداننىڭ بەل ورتاسىنا كىرىپ كەتەدى. قوقان كەڭەس دەپۋتاتتارى رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىلىعىنا سايلانىپ، وزبەك تىلىندە «حالىق ءسوزى» گازەتىن شىعارادى. 1918-1919 جىلداردا فەرعانا وبلىستىق رەۆكوم توراعاسى بولادى. 1920 جىلدىڭ 20 ناۋرىزىندا وتكەن تۇركىستان حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ ماجىلىسىندە ءنازىر تورەقۇلوۆ وقۋ-اعارتۋ كوميسسارى بولىپ تاعايىندالدى. 26 ساۋىردە ءنازىردىڭ باستاماسىمەن، كوميسسارياتتىڭ ىشكى قۇرىلىمى جۇيەلەنىپ، سونىڭ اياسىندا – ءىس باسقارماسى، قاراجات، ونەر، تەاتر، مۋزىكا، فوتوكينو، عىلىم، مەملەكەتتىك باسپا، ستاتيستيكا، تاعى باسقا بولىمدەر اشىلدى. ىشكى كونتررەۆوليۋتسيالىق قارسىلىق باسەڭسىپ، ەل اراسى تىنشي باستاعاندا بالشەبەكتەر ءنازىردى تاشكەنتكە الدىرۋعا قامدانعان كورىنەدى.

ءنازىر تورەقۇلۇلى اسا ءبىلىمدار، ىلۋدە ءبىر كەزدەسەتىن سيرەك بولمىستى تۇلعا ەدى. بۇنداي مۇسىلماندىق تاربيەنى ەۋروپالىق مادەنيەتپەن سيىستىرا بىلگەن ەرەكشەلىك سول ۋاقىتتىڭ زيالى ورتاسىنا ءتان جاعداي بولاتىن.

اۋەلگىدە، رەسەي وتارشىلارىن باتىل ايىپتاعان ءنازىردىڭ ازاماتتىق ۇستانىمى كەلە-كەلە كەڭەس وكىمەتى ۇستانعان ساياساتتى دا شەنەۋمەن ۇشتاسىپ جاتتى. بۇل جايدى ءنازىردىڭ «قوقان اۆتونومياسى»، «فەرعانا ماسەلەسى»، «تۇركىستان اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسى» سەكىلدى تاريحي باسىلىمدارىنان، «شىعىس ساياساتى: بۇل شاھاردىڭ شايقاسى كىم؟»، «بالىق باسىنان ءشىريدى»، «قازاق ماسەلەسى»، «قازاقتار مەن كەلىمسەكتەر» اتتى پۋبليتسيستيكالىق مۇرالارىنان اڭعارۋعا بولاتىنداي. ماسەلەن، «مۇشتۇمدە» (№3, 1927 جىل) جاريالانعان ماقالاسىندا: «يسلام مەن كوممۋنيزم ءپالساپاسىن اممەگە ۇعىندىرماقتا ءبىر عانا ولشەم بولسا كەرەك. ول – يماندىلىق، يماندىلىق ءھام يماندىلىق. ماسكەۋدە تاقۋا بوپ كۇن كەشىرمەكتىڭ جولىن تاپپاي ءوزىم دە قاپالىمىن. احۋالىم اۋەلگىدەي ەمەس، مۇنىڭ سەبەبىن تەرەڭ قيالعا شومىپ ءدوپ تاپقاندايمىن. سول ساتتە ءبىر كەلەڭسىز كورىنىس كوزىمە ىلىنە كەتكەنى. ول نەمەنە دەسەڭىز، ول – يماننان جۇرداي بولا باستاعانىمىز»، – دەپ جازادى.

ءنازىر اسا ۇلكەن لاۋازىمداردا جۇرگەن كەزدە دە، ىشتەي ۇلت مۇددەسىنىڭ كۇرەسكەرى بولىپ قالا بەردى. ونى ءنازىردىڭ الاشتىڭ ۇلى قايراتكەرلەرىمەن تىعىز دوستىق بايلانىستا بولۋىنان اڭعارۋعا بولادى.

ياعني، ءاليحان، سانجار، ءنازىر ۇشەۋى – حح عاسىر باسىنداعى قازاق قوعامىنداعى ساۋساقپەن سانارلىق ساڭلاق تۇلعالار ەدى. بۇلاردىڭ بويىنداعى ەرەكشە بەكزاتتىق پەن كىسىلىك ولاردى ەلدەن ەرەكشەلەپ تۇراتىن. الاشتىڭ كوسەمى الەكەڭ وزىنەن كەيىنگى نازىرگە ەرەكشە بولەك ەلجىرەپ، باۋىرىنا تارتقان. ال تۇركىستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى توراعاسى ن.تورەقۇلۇلى ءوزى جوقتا ۇكىمەتتىڭ بار شارۋاسىن سانجارعا سەنىپ تاپسىرىپ وتىرعان. وكىنىشتىسى، ءنازىردىڭ كىمدەرمەن بەت جىرتىسقانىن جاقسى بىلسەك تە، الاشتىڭ اليحانىمەن، سانجارمەن بولەك دوستىعىنا ءتانتىمىز. جالپى، الەكەڭنىڭ مايدانعا سۇرانىپ كەلگەن نازىردەي جاس قىراندى تەگەۋرىنىنەن تانىپ، توپشىسىن ەرىنبەي تۇزەگەنى، بۇل اعالى-ءىنىلى دوستىقتىڭ تورعاي دالاسىندا دا ۇزىلمەۋى، سامارقاندا جۇرگەندە ورىنبورعا شاقىرتىپ الىپ كوز الدىندا ۇستاۋى، كەيىننەن ءنازىردىڭ ماسكەۋدە ءجۇرىپ الەكەڭدەي اعاسىنىڭ جالالى «اتاعىنان» قورىقپاي، ءوز باسپاسىنا قىزمەتكە الۋى، شىندىعىن ايتقاندا پانالاتۋى الماعايىپ تىرشىلىكتە ۇشىراسا بەرمەيتىن، تاماشا كىسىلىك پەن ەرەن ەرلىكتىڭ ۇلگىسى ەكەنى راس.

نازىرگە ءتان قاسيەتتەردىڭ ءبىرى – ونىڭ كىشىپەيىلدىلىگى. ءنازىردىڭ قامقورلىعىن كورگەندەر قاتارىندا ت.جۇرگەنوۆ، ح.حاكىمزادە، ش.بايشورا، ا.قادىري، س.قوجانوۆ، ع.مۇراتباەۆ، س.سادۋاقاسوۆ، ب.ارالباەۆ، س.ساپاربەكوۆ، م.جۇماباەۆتارمەن بىرگە تاعى باسقا جۇرت تاني قويمايتىندارى قانشاما.

ءنازىردى تۇركىستان كومپارتياسى اۋەلى مەملەكەتتىك يدەولوگيانىڭ شەنەۋنىگى ساناتىندا ەمەس، وزدەرى باس سۇعۋعا جۇرەگى قايمىعاتىن جەرگىلىكتى نازىك ماسەلەلەرگە جۇمسايتىن اسكەري كادر رەتىندە باعالاعان. مۇسىلمان بيۋروسىنىڭ ۇسىنۋىمەن قوقاندا قۇرىلىپ جاتقان مۇسىلمان ەرىكتىلەرىنىڭ جاساعىنا جۇمساعاندا، كەيىندەۋ تۇركىستان رەۆكومى كەڭەسىنىڭ مۇشەلىگىنە سايلاعاندا، ءنازىردىڭ باتىلدىعى، جەرگىلىكتى جاعدايعا جۇيرىكتىگى، مامىلەگەرلىگى باسماشىلارعا قارسى كۇرەستە مەيلىنشە ەسكەرىلدى.

تۋا ءبىتتى بويىنداعى مامىلەگەرلىك دارىنىن 1920 جىلدىڭ 18 اقپانىندا ءاندىجان ستانساسىندا جينالعان القالى توپتىڭ الدىندا سويلەگەن اتالى ءسوزى ايقىندايدى. نازىرگە ويداعى تانىمىن، بەرىك توقتامىن جۇزەگە اسىرۋ، البەتتە، وڭايعا سوقپاعان. بىرتىندەپ مەملەكەتتىك يدەولوگياعا تارتىلعانىمەن ءوزىنىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرىنەن، ازاماتتىق ۇستانىمدارىنان اينىپ، ەشكىمگە باس ۇرمادى. كەيبىرەۋلەردەي قارا باسىنىڭ قامى ءۇشىن ۇلتىن، دوستارىن ساتىپ كەتپەدى. قايتا ادىلدىك ورنىعار دەگەن ۇمىتپەن عۇمىر كەشىپ، ەڭبەك ەتتى.

دەگەنمەن، 1920 جىلدىڭ 19 شىلدەسىندە ورتالىقتىڭ ۇكىمىمەن “ەندى قاۋىپتى” دەپ تانىلعان مۇسىلمان بيۋروسى تاراتىلىپ، ونىڭ ورنىنا تۇركىستان كومپارتياسىنىڭ ۋاقىتشا ورتالىق كوميتەتىن باسقارۋ ن.تورەقۇلۇلىنا سەنىپ تاپسىرىلدى. ال، شىعىس حالىقتارىنىڭ باكۋدە وتكەن قۇرىلتايىنان ورالىسىمەن، 8 قىركۇيەكتە ءنازىردى تۇركىستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى قىزمەتىنە سايلايدى. ارتىنشا، تۇركىستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ توراعاسى لاۋازىمىنا اۋىستى.

ءسوزسىز، جيىرماسىنشى جىلدارى قوقاننان شىققان البىرت جاستىڭ ساياسي-قوعامدىق مانسابى باس اينالدىرار بيىكتەرگە تولى بولدى. جالپى ءنازىردىڭ قاتارلاستارىنىڭ (تۇرار، سۇلتانبەك، سانجار جانە تاعى باسقالارىن) كوممۋنيستەر قاتارىنا وتكەنى ءۇشىن جازعىرعاننان گورى، ۇلت مۇددەسىن كوممۋنيزم يدەالىمەن قانشالىقتى شەبەر ۇيلەستىرگەنى توڭىرەگىندە وي ءوربىتۋ الدەقايدا ماڭىزدىراق بولار ەدى. سول كەزدە تۇركىستان قايراتكەرلەرىنەن پارتيالىق لاۋازىمعا العاش جەتكەن ءنازىردىڭ بەرىك ۇستانىمىن تانۋعا بولاتىنداي. «قوسشى» وداعىن قۇرۋدا، ۇكىمەت باسشىسى رەتىندە جەرگىلىكتى كادرلاردى تاربيەلەۋدە ولاردى تۇركىستاننىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقىتۋعا توراعالىق جاسادى. مۇنان تىس كومەك سۇراپ كەلگەن قانداس قازاق جاستارىنىڭ وقۋعا ءتۇسىپ، قاتارعا ىلىگۋىنە قامقورلىعىن ايتپاسقا بولماس. ەڭ باستىسى، باسماشىلار قۇرىعىنا الداپ تۇسكەن مىڭداعان ديقانداردى ءوز وتباسىلارىنا قايتارۋداعى ەڭبەگى زور. تۇركىستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىندە «قازاق» ءبولىمىنىڭ اشىلۋىنا سەپتىگىن تيگىزدى، اتالعان بولىمدە سانجار مەن سۇلتانبەك قوجانوۆتارمەن ۇزەڭگىلەس قيمىلدادى.

وسى رەتتە احمەت زاكي، مۇستافا شوقاي، شولپاندار شەتكە ىعىسسا دا، ءنازىر، تۇرار، سۇلتانبەك، اكمال، فايزۋللالار وكتەمدىكتىڭ وتىندە الىسا ءجۇرىپ، ەڭبەك ەتتى. ولاردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، تۋىستىرعان ءتۇبى ءبىر تۇركى قانداستىعى ەكەنى جازىلماعان اقيقات. اركىم ءوز بىلگەنىمەن قارەكەت جاسادى، قولىنان كەلگەنىن ىستەپ باقتى، ارەكەتتەرى ناتيجەلى ىستەرىمەن دالەلدەندى.

ءنازىر تورەقۇلۇلى تۇركىستان ۇكىمەتىن باسقارىپ تۇرعاندا تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ماڭعىشلاق ۋەزى مەن اداي بولىسىنىڭ قازاق رەسپۋبليكاسىنا بەرىلۋىن قولداعان قارارعا قول قويىپ، وعان وزگەلەردى دە كوندىرە بىلگەن. ياعني، ماڭعىشلاق ۋەزى مەن كراسنوۆود ۋەزىنىڭ №№ 4,5 اداي بولىستارىن وزبەكستان مەن تۇركىمەنستاننىڭ اۋماقتىق بولىنىسىنە كىرگەلى تۇرعان جەرىنەن تۇرمىستىق ەرەكشەلىگى مەن ەتنوگرافيالىق قۇرامىنا قاراي ەندىگى كەزدە قىرعىز (قازاق) سوتسياليستىك كەڭەستىك رەسپۋبليكاسىنا بەرۋ تۋرالى №341 دەكرەتىمەن بەكىتىپ، وسىلايشا قازاق جۇرتىنىڭ رەسمي تەرريتوريالىق كارتاسىنا قابىلداتقىزعان. مۇنداي تاريحي ماڭىزى وراسان زور قۇجاتتىڭ باستاماسىندا 1920 جىلدىڭ 16 قازانىندا تۇركىستان رەسپۋبليكاسى كەڭەسى واك توراعاسى ءنازىر تورەقۇلوۆ تۇرعان ەدى. وسىلايشا ەل بولاشاعىن ايقىنداعان قۇجاتقا قول قويعان الاشتىڭ ءبىرتۋار ۇلىنىڭ ەرەن ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا، ەلىمىزدىڭ ۇشتەن ءبىر بايلىعىن يەلەنىپ وتىرعان كەڭ بايتاق قاسيەتتى ماڭعىستاۋ جەرى قازاقتىڭ باعىنا اينالىپ وتىر.

سونىمەن قاتار ءنازىر پرجەۆالسك قالاسىنىڭ قاراقول اتانۋىن قولداعان. 1921 جىلدىڭ 7 اقپانىندا ۇكىمەت باسشىسى ن.تورەقۇلۇلى مۇسىلمان جاماعاتىنىڭ ىڭعايىن باعىپ، دەمالىس كۇنىن جەكسەنبىدەن جۇماعا اۋىستىرعان №14 دەكرەتكە قول قويادى. سونىمەن بىرگە، قۇربان ايت كۇندەرىن مەرەكە دەپ جاريالايدى.

مۇندا، نازىرشە باعامداساق، «يسلامدى قىزعىشتاي قورۋ تەك ءدىنباسىلاردىڭ مىندەتى ەمەس، بالكىم، ءبىلىمدار نە اقىلدى جاننىڭ قولىنان نەگە كەلمەسكە، بۇل ءۇشىن مەدرەسە تۇگەسۋ، ءسىرا دا شارت ەمەس…» دەۋى، ءنازىردىڭ دىنگە قارسىلىعىنىڭ جوقتىعى، قايتا جاقتايتىندىعىن ء«دارۋىش» دەگەن لاقاپ اتپەن باسپا بەتتەرىندە كورىنۋىنەن بايقايمىز.

ناۋرىز ايىندا ن.تورەقۇلۇلى تۇركىستان كومپارتياسى وكىلدەرىنىڭ قۇرامىندا ركپ (ب) ح سەزىنە قاتىسىپ، سوڭىنان جۇمىسشى تابىنىڭ كوسەمى ۆ.ي.لەنيننىڭ قابىلداۋىنان كەيىن، اسكەري كوممۋنيزم ساياساتىنان جاڭا ەكونوميكالىق ساياساتقا كوشۋ جولدارىن ىزدەستىرەدى. 21 ءcاۋىر كۇنى تۇركىستان ۇكىمەتىنىڭ باسشىسى ن.تورەقۇلۇلى «ازىق-تۇلىك سالعىرتىن سالىقپەن الماستىرۋ تۋرالى» قارارىن ەلگە جاريالادى. بۇل قالا مەن اۋىلداعى ساۋدا-ساتتىقتى جانداندىرۋعا، كەمباعال ءھام ورتا شارۋا ديقانداردىڭ تۇرمىسىن جەڭىلدەتۋگە، قاۋىپ تۋدىرا باستاعان سۇم اشتىقتان قۇتقارۋعا سەپتىگىن تيگىزەر ەدى... بىراق، وسىنى جۇزەگە اسىرۋدا باسماشىلاردىڭ جۇگەنسىزدىگى ۇلكەن كەدەرگى كەلتىردى. پارتيا عادەتىنشە، قاتەرلى مۇددەنى الىپ شىعۋدا دۇشپانعا ءسوزىن وتكەرە الىپ، سۇرىنبەيتىن امبەباپ ساردار ءنازىر تورەقۇلۇلىن جۇمسادى. بار جۇمىسىن سانجار اسفەندياروۆقا سەنىپ قالدىرعان ءنازىر ءساۋىر ايىندا كور شەرمات قۇرباشىمەن ءپاتۋا جاساساتىن كەڭەس دەلەگاتسياسىن مارعۇلانعا باستاپ بارادى. قۇرباشى ۋاعداعا يلانىپ، كەڭەس جاعىنا وتۋگە تىلەگىن بىلدىرگەنىمەن، ونىڭ قوس كەڭەسشىسى قارسى شىعادى.

الايدا، سوزگە شەشەن ءنازىردىڭ ايتقانىنا قۇلاق اسقان، ىقىلاسى اۋعان ادامدار تابىلعانىمەن، باسماشىلار اراسىندا ايتىس-تارتىس توقتامادى. كوبى كەڭەس وكىمەتىنە ءوز ەركىمەن بەرىلەدى. قولى پىشىراپ، سەرگەلدەڭگە تۇسكەن كور شەرمات اۋعانستانعا اۋىپ كەتەدى.

1922 جىلدىڭ 22 اقپانىندا تۇركىستان بيۋروسى ورتا ازيا بيۋروسى دەپ اتالىپ، نازىرگە تۇركىستان، بۇقارا، حورەزم ايماقتارىنىڭ جۇمىسى جۇكتەلدى. ايتسە دە، وسى جىلدىڭ شىلدەسىندە تورەقۇلۇلى ماسكەۋگە قىزمەتكە شاقىرىلادى. 8 قىركۇيەكتە بۇكىلرەسەيلىك ءحىى پارتيا جيىنىندا ءنازىر كسرو حالىقتارى ورتالىق باسپاسى باسقارماسىنىڭ توراعاسى قىزمەتىنە تاعايىندالادى. باسپاعا كەلۋىمەن ءومىربايانىنىڭ جاڭا جارقىن بەتتەرى اشىلادى.

ەڭ الدىمەن، 1923 جىلدىڭ اقپانىندا ۇلت ىستەرى حالىق كوميسسارياتىنىڭ جانىنان قۇرىلعان ورتا ازيادا بىرىڭعاي لاتىن ۇلگىسىندە جاڭا ءالىپبي جاسايتىن توپقا توراعا بولىپ بەكىتىلەدى. ورتالىق باسپاداعى قىزمەتتە «جاڭا ءالىپبي. ۇلكەندەر ءۇشىن» كىتاپشاسى اراب جازۋىنداعى قازاق دىبىستارىنا بالاما لاتىن ءالىپبيى ۇلگىسىندەگى جاڭا قارىپتەردى جۇرتشىلىق نازارىنا ۇسىنادى. سونىمەن قوسا، شىعىس تىلدەرى ينستيتۋتىندا وقۋ-اعارتۋ جۇمىسىنىڭ پرورەكتورى مىندەتىن دە اتقارادى. بۇعان دەيىن تاشكەنتتە ءنازىر قازاق اعارتۋ ينسيتۋتى دەپ اتالعان جوعارعى پەداگوگيكالىق ينستيتۋتتى قۇرۋعا ۇيىتقى بولعان ەدى. ءوزى شىعارۋعا ۇلگەرمەگەن سوڭ، اباي شىعارمالارىنىڭ ءا.ديۆاەۆ جيناستىرعان تولىق جيناعىنىڭ شىعۋىنا قولداۋ كورسەتەدى. تاشكەنتكە ءبىرجولا قونىس اۋدارىپ كەلگەن ماعجان جۇماباەۆتى «اق جول» گازەتىنە قىزمەتكە كىرگىزۋگە سۇلتانبەك قوجانوۆقا تابىستايدى. كەيىن ماعجان ماسكەۋگە كەلگەندە جوعارى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنا تۇسۋىنە ىقپال جاساپ، باسپاعا قىزمەتكە الادى. وسىلايشا ءنازىردىڭ جاردەمىمەن ماعجاننىڭ ء«جۇسىپ حان» ەرتەگى-پوەماسى جارىققا شىعادى.

ال، ءاليحان بوكەيحاننىڭ باسپادا ادەبي قىزمەتكەر بولىپ جۇمىس جاساۋىنا قولداۋ كورسەتىپ، «ەر سايىن»، «ەر تارعىن»، «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ» جىرلارىن، «جيىرما ءۇش جوقتاۋ»، «مىڭ ءبىر ماقال» جيناقتارىن شىعارۋىنا ات سالىسادى.

1926 جىلى «جات سوزدەر تۋرالى» اتتى ەڭبەگىندە انا ءتىلىنىڭ ساقتالۋىنا ايرىقشا كوڭىل اۋدارىپ، سينگارمونيزم زاڭىن قۋاتتاۋشى لينگۆيست عالىم رەتىندە قوسقان ۇلەسى كۇنى – بۇگىنگە دەيىن ماڭىزىن جوعالتقان جوق.

شىعىس حالىقتارىنىڭ ورتالىق باسپاسىن التى جىل باسقارعان ءنازىر جۋرناليستيكانىڭ شىڭىنا جەتكەندىگىن دالەلدەدى. ونىڭ ءوليمپى – «تەمىرقازىق» جۋرنالى بولدى.

1927 جىلى 15 جەلتوقساندا كسرو ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ پرەزيديۋمى ءنازىر تورەقۇلۇلىن ھيجازعا ەلشى ەتىپ تاعايىندايدى. سەگىز ايدان سوڭ ءنازىر جاڭا قىزمەتكە تاياۋ شىعىسقا اتتانادى. 1928 جىل ماۋسىمدا ساۋد ارابياسىندا كسرو باس كونسۋلى – ساۋد ارابياسىندا كسرو توتەنشە ەلشىسى جانە وكىلەتتى ءمينيسترى بولىپ تاعايىندالادى. 1928 جىلدىڭ 3 قازانىندا مەككە قالاسىندا كورولدىڭ ۇلى فەيسال حانزاداعا (سۋرەتتە) سەنىم گراموتاسىن تابىستايدى. ەلشىلىك مىندەتىنە كىرىسكەن ن.تورەقۇلۇلى ەلشىلىك جانىنان ەمدەۋ كلينيكاسىن اشۋعا كۇش سالادى. ارتىنشا، بالالارعا ارنالعان ءتىس ەمدەيتىن كابينەت اشتىرىپ، ماسكەۋدەن مەرزون دەگەن ماماندى الدىرادى.

ەلشى ءنازىر تورەقۇلۇلى اراب تۇبەگىنە كەلگەندە، جەرگىلىكتى ساياسي احۋال انگليامەن بارىنشا شيەلەنىسكەن كەزەڭى ەدى. مۇسىلمان دۇنيەسىنىڭ جان سىرىنا قانىق، حاس يماندى، اۋزى ءۋالى ەلشى عالامدىق داۋ-دامايعا باتىل ارالاستى. ارابشا بىلمەيتىن ءنازىر كوپ ۇزاماي اۋدارماشىسىز-اق بايلانىس ورناتا ءبىلدى. مۇنىسى ەۋروپالىق ەلشىلەردى، اسىرەسە، اعىلشىن بوند مىرزانىڭ ءوزىن تاڭقالدىردى. سونىمەن قاتار، ءنازىر كورولدىڭ اسا ىقپالدى تۇلعاسى، قارجى ءمينيسترى ابدۋللا سۋلەيماندى كسرو-مەن ساۋدا قاتىناسىن جاساۋعا كوندىرەدى.

ءنازىر تورەقۇلۇلى 1930 جىلى مەككەدەگى فەيسال حانزاداعا ءوزىنىڭ كسرو-نىڭ توتەنشە ەلشىسى جانە وكىلەتتى ءمينيسترى ەكەنىن ايعاقتايتىن سەنىم گراموتاسىن تاپسىرادى. ونىڭ ۇستىنە، ءنازىردىڭ ديپكورپۋستىڭ دۋايەنى ء(بىر مەملەكەتتەگى بۇكىل ەلدىڭ ەلشىلەرىنىڭ جەتەكشىسى) بولىپ تاعايىندالۋى اعىلشىندارمەن اراداعى «تاريحي تارتىستى» ءوز پايداسىنا شەشكەندىگىنىڭ ناتيجەسى ەدى. وسى قىزمەتتە ءجۇرىپ، الدەنەشە رەت ۇلكەن جانە كىشى قاجىلىققا بارىپ، مۇسىلماندىق پارىزىن دا وتەيدى. سەگىز ءتىلدى ەركىن مەڭگەرگەن ازۋلى ەلدىڭ ەلشىسى ن.تورەقۇلۇلىنىڭ جاستايىنان قالىپتاسقان مامىلەشىل، بىتىمگەرشىل قاسيەتى ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى ديپلوماتيالىق قاتىناستاردى بيىك ساتىعا كوتەرگەنى تاريحي شىندىق.

ءنازىر ەلشىلىكتەن ورالعاننان كەيىن، قىرىقتىڭ قىرقاسىندا عىلىم جولىن ءبىرجولا تاڭدادى. جۋرناليست كاسىبىن قۇلاي ۇناتقان ول باسپاگەر بولۋمەن قاتار ۇستازدىق ەتتى. قارىنداشپەن ادام بەينەسىن سالۋدا جوعارى شەبەرلىككە جەتكەنىمەن، ونى استە دابىرا ەتپەدى. بويىندا شىعىس داستۇرىندەگى اقىندىعى دا بار بولاتىن. بۇلار ءنازىردىڭ ءبىز بىلمەيتىن قىرلارى بولاتىن.

وسى رەتتە ءنازىردىڭ لۋبيانكا قابىرعاسىنداعى ەڭ سوڭعى فوتوسۋرەتىندە (سۋرەتتە) مۇقيات قىرىلعان ساقال-مۇرتى، ميىعىنان كۇلىمسىرىگەن وتتى كوزى، قىرتىسسىز كوستيۋمى، تازا اق كويلەگى ونىڭ رۋحاني جىعىلماعانىن ايعاقتاپ تۇر. تۇتقىن ەكەنىن بىلدىرەتىن تارالماعان شاشى، شويىن جۇدىرىقتىڭ ءىزى قالعان ىسىڭكى قاباعى عانا. دەگەنمەن، تۇرمە جاعدايىندا دا جيناقى، مۇنتازداي تازا، تاكاپپار قالپىن جوعالتپاعانى، وزىنە ءتان سۇيكىمىن ساقتاعانى تاڭ قالدىرادى. №71576 تۇتقىننىڭ رف ارحيۆىنەن الىنعان ءفاني جالعانداعى سوڭعى فوتوسۋرەتى وسىنداي.

1937 جىلدىڭ 3 قاراشاسىندا ماسكەۋدە جابىق سوت ماجىلىسىندە ءنازىر تورەقۇلۇلى پانتۇرىكشىل ديۆەرسيالىق تەررورلىق ۇيىمنىڭ بەلسەندى مۇشەسى، تۇركيانىڭ تىڭشىسى دەپ ايىپتالىپ، اتۋ جازاسىنا ۇكىم شىعارىلادى. ۇكىمنىڭ قۇنى ۇلتتىڭ ءبىر بۇتاعىن ماڭگىگە سىندىردى. وسى ءتۇنى قازاق حالقى ءبىرتۋار كورنەكتى قايراتكەرى، اسىل ازاماتىمەن ماڭگىلىككە قوش ايتىستى.

تاۋەلسىزدىك العان جىلداردان بەرى، ەل ەڭسەسى مەن ابىرويى كوتەرىلىپ، ۇلتىنىڭ قايماقتارىن ۇلىقتاپ، تاريحي تۇلعالارىن جاس ۇرپاققا ۇلگى-ونەگەسىمەن دارىپتەۋدە 2009 جىلى قر ۇكىمەتى قاۋلىسىمەن استانا قالاسىندا قر سىرتقى ىستەر مينيستىرلىگى عيماراتى الدىنا قازاقتىڭ تۇڭعىش ەلشىسى، كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى ءنازىر تورەقۇلوۆتىڭ ەڭسەلى ەسكەرتكىشىن قويۋ جونىندە شەشىم قابىلدانعان بولاتىن. قاۋلىعا سايكەس، سول كەزدەگى قر مادەنيەت مينيسترلىگى رەسمي اقپارات باسپالارىندا ارنايى ەسكەرتكىشتى جاساۋ جونىندە رەسپۋبليكالىق بايقاۋدى جاريالاپ تا ۇلگەردى.

دەگەنمەن، ءبىراشاما بيلىكتىك اۋىز-تۇيىستەردىڭ سالدارىنان استانا قالاسىنىڭ سول جاعالاۋىندا ورنالاسقان قر سىرتقى ىستەر مينيستىرلىگى عيماراتىنىڭ الدىندا ن.تورەقۇلوۆتىڭ ەسكەرتكىشىنىڭ زاڭدى ورنىنا ورناتىلۋى – وكىنىشكە قاراي، ناقتى اكىمشىلىكتىك-ورىنداۋشى مەكەمە انىقتالماعاندىقتان ءوز شەشىمىن تاپپاي كەلەدى.

جوعارىداعى سۇراۋدى وسىدان 4-5 جىلداي بۇرىن قر سەناتىنىڭ دەپۋتاتتارىنىڭ قولداۋىمەن سەناتورلار ق.ايتاحانوۆ پەن ع.قاسىموۆتىڭ قر ۇكىمەتىنىڭ باسشىسى ك.ءماسىموۆتىڭ اتىنا ء«نازىر تورەقۇلوۆتىڭ 120 جىلدىعىنىڭ مەرەيتويىنا بايلانىستى» دەپۋتاتتىق ساۋالدارىندا ەڭسەلى ەسكەرتكىشتى اتالعان جەرگە تۇرعىزۋ تۋرالى سۇراۋلارى جولدانىلدى، ايتسە دە، كەيىن بولعان قر ۇكىمەت باسشىسى سەرىك احمەتوۆتىڭ تۇسىندا دا بەلگىسىز سەبەپتەرمەن جاۋابى كۇنى بۇگىنگە دەيىن بەرىلمەدى.

ەۋرازيا ەكونوميكالىق قاۋىمداستىعىنىڭ باس حاتشىسى، توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشى تايىر مانسۇروۆتىڭ قازاقتىڭ تۇڭعىش ەلشىسى ن.تورەقۇلوۆتىڭ ەڭبەگىن ناسيحاتتاۋدا كوپ ۇلەس قوسقانىن، ول تۋرالى بىرنەشە عىلىمي جانە كوركەم كىتابى بار ەكەنىن دە ايتا كەتۋگە ءتيىسپىز.

حوش، ال ەندى الدىمىزدا 2017 جىلى ءنازىر تورەقۇلۇلىنىڭ 125 جىلدىعى دا كەلە جاتىر. قوعام تاراپىنان، بۇگىنگى بۋىننىڭ سۇراۋىمەن ءالى دە بولسا، كەزىندە ۇكىمەت باسقارعان قازاقتان شىققان تۇڭعىش ديپلوماتىنا ارنالعان ەسكەرتكىشتىڭ زاڭدى جەرىنە ورناتۋ تۋرالى ۇكىمەت قاۋلىسى تاعى دا اياقسىز-سۇراۋسىز قالماۋى كەرەك.

نيەت بىرەۋ، بۇگىنگى تاۋەلسىز جاسامپاز ۇرپاق – الاش جولىن، ەلى ءۇشىن ەرەن ەڭبەك ەتىپ، ساياسي قاندى رەپرەسسيانىڭ جازىقسىز قۇربانى بولعان نازىردەي نارتۇلعا قايراتكەرلەرىمىز سالعان سارا جولدى ۇلىقتاي ءبىلۋى ءتيىس.

توقسان اۋىز ءسوزدى نازىرشە تۇيىندەسەك، «جەرسىزگە جەر، اشتارعا نان، ساۋاتسىزعا ءبىلىم، بىلىمدىگە قايرات، ىقتيارىنان اجىراعان قازاق-قىرعىز حالقىنا ەرىك پەن تەڭدىك» بولسىن. دەمەك، بۇل ءبىر-ءبىرىمىزدى تاربيەلەپ كەلە جاتقان جارىق كۇندەرگە دايىندايتىن رۋح بولار ء(دارۋىش. «يشتراكيۋن» جۋرنالى، №243, 1 جەلتوقسان،1920 ج.).

امانجول نايمانباي، 

ء«نازىر تورەقۇلۇلى اتىنداعى حالىقارالىق قور» پرەزيدەنتى، پروفەسسور.

 *ماقالاعا ء«نازىر تورەقۇلۇلى اتىنداعى حالىقارالىق قور» ماتەريالدارى پايدالانىلدى.

اباي.kz

(دەرەككوز: qazaquni.kz)