تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعانىنا 24 جىل تولاتىن مەملەكەتتىڭ دارا ساياساتى مەن دەربەس كەلبەتى، ۇستىنى قالىپتاسۋى كەرەك ەدى، ال ءبىزدىڭ ەل كەشەگى كەڭەستىك، كوممۋنيستىك يدەولوگيانىڭ ششەڭبەرىنەن ءالى شىعا الماي كەلە جاتقانداي. قازاقتىڭ ءتول ۇلتتىق ساناسىن، تاريحي ساناسىن، وتارشىلدىقتان ادا تانىمىن قالىپتاستىرۋعا مەملەكەتىمىز، تاريحشىلارىمىز كوپتەگەن جۇمىستار اتقارىپ جاتىر، دەگەنمەن كەمشىن ءتۇسىپ جاتقان جەرلەرىمىز دە جوق ەمەس. ءبىزدىڭ تاۋەلسىز ەلىمىز يدەولوگيالىق تۇرعىدا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ ساياسي باعاسىن وبەكتيۆتى بەرە الماي وتىر.

جالپى ادامزات بالاسى ءۇشىن سوعىس، جەڭىس، جەڭىلىس دەگەن دۇنيەلەردىڭ فيلوسوفياسىنا ۇڭىلەتىن كەزەڭ كەلدى ەمەس پە؟ سوعىس نە ءۇشىن بولادى؟ سوعىستى بولدىرعان تاراپتاردىڭ ارەكەتى ادىلەتتى مە؟ سوعىستى مۇلدە بولدىرماۋدىڭ ەش جولى قالمادى ما؟ ادامگەرشىلىك، گۋمانيستىك تۇرعىدا قانداي دا ءبىر سوعىستا جەڭۋ مۇمكىن بە؟ سوعىس – سانالى ادامزات بالاسى ءۇشىن قاسىرەت ەمەس پە؟ ءتۇرلى اۋىتقۋلى، سولاقاي ساياساتكەرلەردىڭ سوڭىنا ەرىپ، ساۋ اقىلدان ايرىلىپ، ناتيجەسىندە ميلليونداعان ادامداردىڭ قازا تابۋى قانشالىقتى ماقتانىش؟ جەڭىس دەگەن ۇعىم - بىرەۋلەرمەن باسەكەگە، جارىسقا ءتۇسىپ، سودان وزىپ شىعۋدى عانا ويلايتىن، بىرەۋدەن باسىم بولۋدى عانا دىتتەيتىن رەۆانشيستىك پسيحولوگيانىڭ كورىنىسى. گۋمانيستىك يدەياعا ارقا سۇيەيتىن بولساق، قانداي دا ءبىر سوعىس بولسىن، ول - ادامزات ءۇشىن ناعىز تراگەديا، مەيلى جەڭسىن، مەيلى جەڭىلسىن. ال سوعىستا جەڭدىك دەپ، ونى داڭعازا ەتىپ تويلاۋ - ويلاندىراتىن ءىس.

قازىر ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ باستالۋى، گەرمانيا مەن كسرو اراسىنداعى ساياسي ارەكەتتەر، ۇستانىمدار تۋرالى پليۋراليستىك باعىتتاعى كوپتەگەن زەرتتەۋلەر جارىق كورىپ جاتىر. ورىس وتارىندا بولىپ، ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەردىڭ، اقتار مەن قىزىلدار قىرعىنىنىڭ، سوۆەت وكىمەتىن ورناتۋ، ۇجىمداستىرۋ، كامپەسكە، تاركىلەۋدىڭ ازابىن تارتقان، بار جيعان مال-مۇلكىنەن ايرىلىپ، جانىن ساقتاۋعا باس ساۋعالاپ تاۋ مەن تاستى كەزگەن قازاق حالقى، كوپ ۇزاماي قولدان ۇيىمداستىرىلعان اشارشىلىقتىڭ قۇربانى بولدى، حالىقتىڭ جارتىسىنان استامى قىناداي قىرىلدى، ودان 1937-1938 جىلدارداعى ساياسي رەپرەسسيا باستالدى. قازاقتىڭ مەملەكەتتىك جانە عىلىم-ءبىلىم، مادەنيەتتەگى ەليتاسىن اياسىز جويىلدى. قازاق قوعامىن ۇرەي مەن قورقىنىش بيلەدى. وسىنداي ساياسي قۇرعىن-سۇرگىندەر مەن گەنوتسيدتىڭ ارتىن الا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالدى، سايكەسىنشە قازاق جەرىندە دە اسكەرگە شاقىرۋلار باستالىپ، ازاماتتار سوعىسقا الىنا باستادى.  سىزدەر قالاي ويلايسىزدار، اعايىن، وسىنداي ناۋبەتتەردى باسىنان وتكەرگەن قازاق حالقى قاي ۋاقىتتا «كەڭەسشىل»، كەڭەس وكىمەتى ءۇشىن جانىن بەرەتىن «پاتريوت» بولىپ قالىپتاسىپ ۇلگەردى؟ كوممۋنيستىك، بولشەۆيكتىك سانا حالىقتىڭ ساناسىنا سىڭە قويىپ پا ەدى؟ سوۆەتتىك يدەولوگيادا ايتىلىپ، بۇگىنگى قازاقستان قوعامىندا اسكەريلەر تاراپىنان مۇرتى بۇزىلماي قويعان «وتان ءۇشىن شايقاسقان»، «جاۋدىڭ كوزىن جويۋ ءۇشىن ءوز ەركىمەن سوعىسقا اتتانعان» دەگەن قىزىل ۇراندار شىندىققا ساي ما؟ قازاق حالقى كەڭەستىك، ستاليندىك ساياساتتىڭ، جاعدايدىڭ كىرىپتارى بولدى ەمەس پە؟ سوعىسقا اتتانباۋعا، قانىنا سىڭگەن باتىرلىق جىبەرمەي، جاۋگەرلىكپەن، قارسىلاسقان جاۋدى جەڭۋگە كۇرەسەتىن قاھارماندىق رۋحى بار قازاق ازاماتتارى فاشيستەرمەن سوعىستا ۇلكەن ەرلىكتەر كورسەتكەنىن ەشكىم جوققا شىعارا الماسا كەرەك. سول قان مايداندا تولارساقتان قان كەشكەن قازاق ساربازدارىنىڭ ەرلىگى دە، قاسىرەتى دە وسىندا.

سوڭعى كەزدەرى سولاقاي ساياسات جۇرگىزە باستاعان رەسەي فەدەراتسياسى پرەزيدەنتى ۆ.پۋتين "رەسەي، ورىستار، كەڭەس وداعىنىڭ باسقا رەسپۋبليكالارىنىڭ كومەگىنسىز-اق، ۇلى وتان سوعىسىندا جەڭىسكە جەتە الار ەدى" دەسە، 2015 جىلى قاڭتار ايىندا ماسكەۋدە وسۆەنتسيم كونتسلاگەرىنىڭ ازات ەتىلۋىنىڭ 70 جىلدىعىنا ارنالعان جيىندا «ۇلى وتان سوعىسىندا جەڭىسكە جەتۋدە ورىس ۇلتى باستى، شەشۋشى ءرولدى اتقاردى. جەڭىسكە ورىس ۇلتىنىڭ ارقاسىندا قول جەتكىزدىك» دەگەن ۇستانىمدارىن جەتكىزدى. رەسەي پرەزيدەنتىنىڭ بۇل كوزقاراستارىنا قازاقستاننىڭ بيلىگىمەن قاتار، سوڭعى كەزدەرى ءتۇرلى بەلسەندىلىكتەرىمەن كوزگە ءتۇسىپ جۇرگەن ارداگەرلەر ۇيىمدارى سىندى اسكەري-پاتريوتتىق قوعامدىق ۇيىمدار قارسىلىق تانىتىپ، نارازىلىق بىلدىرمەدى. جانە دىم بولماعانداي، قازاقستاننىڭ جاس ازاماتتارىن وتانسۇيگىشتىككە، ەلىن-جەرىن سۇيۋگە، وتان قورعاۋعا ۇيرەتكەن سىڭاي تانىتىپ، اسكەري-پاتريوتتىق تاربيە رەتىندە سىرەسىپ قالعان كەڭەستىك يدەولوگياداعى تۇجىرىمدامانى سول كۇيىندە، قازىرگى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ دەربەس ۇستانىمى مەن ساياساتى، قازىرگى الەمدىك دەموكراتيالىق كوزقاراستار تۇرعىسىنان ەمەس، تاپتاۋرىن بولعان كوممۋنيستىك يدەيا تۇرعىسىنان ناسيحاتتاپ وتىر. كەڭەس اسكەرلەرىنىڭ فاشيستىك گەرمانيانى جەڭگەن كۇنى رەتىندە، سول سوعىستا قازا بولعان ادامداردى ەسكە الۋ، وسىنداي زۇلماتتاردان ادامزات بالاسىن ساقتاندىرۋ ەسەبىندە بەيبىتشىلىكتى ناسيحاتتاۋ، رۋحاني تازارۋ كۇنى رەتىندە اتالىپ وتسە، ەشكىمنىڭ دە قارسىلىعى جوق. ال ەندى «ۇلى وتان سوعىسى» دەپ كۋلتكە اينالدىرۋ قانشالىقتى قاجەت؟ سول سوعىستا جەڭگەنىمىزبەن، ادامزاتتىڭ الدىندا ۇلتشىلدىق، شوۆينيزم، باسقانى باعىندىرعىسى، باسىنعىسى، كۇش كورسەتكىسى كەلەتىن پيعىل مەن ساياسات جويىلىپ كەتتى مە؟ سول سوعىستان كەيىن ادامزاتتىڭ الدىنداعى ساياسي ماسەلەلەردىڭ ءبارى ءوزىنىڭ ءادىل شەشىمىن تاپتى ما؟ نەگە تاۋەلسىز قازاقستان اسكەري-پاتريوتتىق يدەولوگياسى تەك وسى ۇلى وتان سوعىسىمەن، جەڭىسپەن شەكتەلۋى كەرەك؟ ارينە، ءبىز ءولى ارۋاقتى قۇرمەتتەمەيتىن تەكسىز ەمەسپىز. ول سوعىستىڭ قۇرباندارىن ادامزات بالاسى ەشقاشان جادىنان شىعارماۋ كەرەك. سونداي-اق "جەڭدىك" دەپ داراقىلىققا ۇرىنباي، سول سوعىستاردىڭ شىعۋ توركىنىن، ادامزات بالاسىن وسىنداي تراگەديالارعا قانداي سەبەپتەردەن ۇرىناتىنىن زەردەلەۋىمىز كەرەك. كەز كەلگەن ادامزات قوعامى، كەز كەلگەن مەملەكەت ءوزىنىڭ ىشكى جانە سىرتقى قارىم-قاتىناستارىندا بەيبىتسۇيگىش، ادام مەن ۇلتتاردىڭ قۇقىعى مەن بوستاندىعىن ساقتاۋعا نەگىزدەلىپ، مەملەكەت ساياساتىن جۇرگىزگەنى ابزال. ال سوعىسقا ۇرىنىپ، ودان جەڭىپ شىقتىم دەپ جارياعا جار سالۋ «ماقتانعا»، «داڭعازاعا»، «مەنمەندىككە»، «كەۋدەمسوقتىققا»، باسقالاردىڭ قۇقىعىن كەمسىتۋگە الىپ كەلەدى. «جەڭىس» دەگەن ۇعىمنىڭ فيلوسوفياسىنا تەرەڭ تالداۋ جاساۋدى بۇگىنگى كۇن پاراساتى تالاپ ەتىپ تۇر.

سوندىقتان دا بۇگىندە ەلىمىزدە باستالعان ء«بىز جەڭىستىڭ مۇراگەرلەرىمىز» دەگەن ەستافەتاعا ءبىزدىڭ كوزقاراسىمىز قانداي بولۋى كەرەك؟ جەڭىس تۋرالى پىكىرىمىزدى بىلدىردىك، ەندى ونىڭ مۇراگەرى قالاي بولادى ەكەنبىز؟ بۇل نە دەگەن ءسوز؟ سوندا ءبىز كەلمەسكە كەتكەن كەڭەستىك يدەولوگيا مەن كوممۋنيستىك يدەيانىڭ مۇراگەرىمىز بە؟ الدە كەڭەس وداعىنىڭ مۇراگەرىمىز بە؟ جەڭىس فيلوسوفياسىنىڭ، رەۆانشيزمنىڭ مۇراگەرلەرىمىز بە؟ وسىنداي جالعان پافوستى ۇراندارمەن نەگە ءبىز وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ ساناسىن ۋلايمىز؟ بۇل سوعىس يدەولوگياسىن ناسيحاتتاۋ ەمەس پە؟ قازاقستاننىڭ اسكەري تاربيە قۇرىلىمدارىندا ساياسي-تانىمدىق، تاريحي-يدەولوگيالىق، مەنتالدىق تۇرعىدان جاڭارۋ، ەسكىدەن ارىلۋ، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ دەربەس تۇجىرىمداماسىن قالىپتاستىرۋ سىندى جۇمىستاردى اتقارۋ مىندەتتەرى وتكىر تۇر. ەلىمىزدەگى ءتۇرلى ارداگەرلەر ۇيىمدارىنا قازاقستاننىڭ دەربەس تاۋەلسىز ەل رەتىندەگى ساياساتىنان رەسەيشىل، سەپاراتيستىك سيپاتتاعى «قوي تەرىسىن جامىلعان قاسقىرلاردىڭ» ءۇيىر ەكەندىگىن جاسىراتىن ەشنارسە جوق. قاراپايىم قازاقستان ازاماتىنىڭ جەڭىس كۇنى مەن قۇرباندارعا دەگەن قۇرمەتىن «كەڭەس وكىمەتىن قايتا ءتىرىلتۋ، قالپىنا كەلتىرۋ، جاڭعىرتۋ»، «كسرو-2» دەگەن يدەيالارمەن اۋىراتىنداردىڭ قۇرالى بولىپ كەتكىندىگىن ەستەن شىعارماۋ كەرەك. نەگە رەسەي بيلىگى مەن ۇلتشىلدارى وسى جەڭىس كۇنىن ساياسي سپەكۋلياتسياعا اينالدىرىپ جىبەردى؟ جانە بۇرىنعى كەڭەس وداعىنداعى مەملەكەتتەردىڭ ىشىندە رەسەيدەن كەيىن سول كەڭەستىك يدەولوگياعا ادالدىعىن اينىتپاي تانىتىپ وتىرعان مەملەكەت – قازاقستان. باسقا كورشى ەلدەردە، ونىڭ ىشىندە ورتالىق ازياداعى كورشىلەرىمىزدە بىزدەگىدەي داقپىرت جوق.

ەشقانداي گۋمانيستىك، فيلوسوفيالىق ءمانى جوق سولاقاي ۇرانداردى جالاۋ قىلىپ، ەلىمىز ءۇشىن «تۇسىنىكسىز» يدەيانى ناسيحاتتاۋعا بەلدى ساياساتكەرلەر، تاريحشى عالىمدار سىني كوزقاراس تۇرعىسىنان تالقىلايتىن مۇمكىندىكتەر تۋعىزۋ كەرەك. ەلباسى ن.نازارباەۆتىڭ باستاماسىمەن قازىرگى كۇنى جوعارى وقۋ ورىندارىندا «سىني ويلاۋ» دەگەن ءپان ەنگىزىلدى. ءپاننىڭ ماقساتى - ادامزات قوعامىندا ورىن الاتىن كەز كەلگەن تۇجىرىمداردى، يدەيالاردى سىني قابىلداۋ، بايىبىنا جەتە زەرتتەۋ ارقىلى، وبەكتيۆتى شىندىققا قول جەتكىزۋ. مەنىڭ جەكە پىكىرىمدى جەڭىس كۇنىن تويلاۋعا قارسىلىق دەپ ۇقپاي، «سىني ويلاۋ» قاعيداتىمەن تاۋەلسىز ەلىمىز ءۇشىن ماڭىزدى ازات يدەولوگيانى قالىپتاستىرۋ تالپىنىستارى دەپ قاراستىرۋ ءجون. وكىنىشكە قاراي، سانامىزدا «اقتانداقتار» وتە كوپ. قازاقستان قوعامىنىڭ قوعامدىق ساناسى بىركەلكى، ازات، دەموكراتيالىق بولعاندا عانا، قازاقستان قوعامى قۇقىقتىق، يننوۆاتسيالىق، يندۋستريالىق تۇرعىدان وركەندەپ دامي الادى.   

نويابر كەنجەعاراەۆ،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى.

اباي.kz