وتكەن جازدا ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ قاراقيا اۋدانى تولەپ ەلدi­مەكەنiنەن 35 شاقىرىم جەرگە رەسەيدiڭ قۇرلىقارالىق بالليستيكالىق رس-20 زىمىرانىنىڭ بولشەگi تاعى دا قۇلادى. رەسەي-قازاقستان ۇكiمەتارالىق كوميسسياسى زىمىران بولشەگi تۇسكەن جەردi تەكسەرiپ، «ەشقانداي زيانى جوق» دەپ اكت جاساپ، حاتتاما تولتىردى. ال جەرگiلiكتi تولەپ، سەنەك اۋىلدارىنىڭ تۇرعىندارى بولسا: «قۇلاعان زىمىران بولشەگi قورشاعان ورتا مەن ادام اعزالارىنا زيانىن تيگiزدi» دەپ دابىل قاقتى. اۋىل تۇرعىندارىنىڭ ايتۋى بويىنشا، زىمىران بولشەگi تۇسكەننەن كەيiن مالدارى ەكi باستى قوزى، تەرiسi جوق بوتا تۋىپ، ەل شوشىنعان. زىمىران بولشەگi تۇسكەن كەزدە سول ايماققا جاقىن جەردە جەكە شارۋاسىمەن ءجۇر­گەن، تولەپ ەلدiمەكەنiنiڭ تۇرعىنى، 20 جاستاعى بولات ءسابيتۇلى دەگەن ازامات مي قان تامىرلارى جارىلىپ، كەنەتتەن قايتىس بولدى. ال سەنەك اۋىلىنىڭ پوليتسيا ينسپەكتورى جانبولات ساعىندىقوۆ - سول ورىنعا ارنايى كوميسسيامەن بiرگە بارىپ، زىمىران قالدىقتارىن زالالسىزداندىرۋعا قاتىس­قان ازامات. ۇيiنە كەلگەننەن كەيiن بiرنەشە كۇننەن سوڭ جانبولاتتىڭ مي قان تامىرلارى جارىلىپ، وبلىستىق اۋرۋحاناعا اۋىر حالدە جەتكiزiلدi, قازiر دە اۋرۋحانادا جاتىر. جەرگiلiكتi تۇرعىندار زىمىران بولشەگi تۇسكەننەن كەيiن وزدەرiن اۋىر سەزiنەتiنiن، باستارى اينالىپ، قان قىسىمى كوتەرiلiپ، اۋىرعاندارىن ايتادى. وسى قالىپتاسقان جاعدايعا بايلانىستى سەنەك اۋىلىنىڭ جاستارى اۋىل اكiمدiگiنە بارىپ، ۇكiمەت ورىندارىنىڭ جاۋاپ بە­رۋiن سۇرادى.

وتكەن جازدا ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ قاراقيا اۋدانى تولەپ ەلدi­مەكەنiنەن 35 شاقىرىم جەرگە رەسەيدiڭ قۇرلىقارالىق بالليستيكالىق رس-20 زىمىرانىنىڭ بولشەگi تاعى دا قۇلادى. رەسەي-قازاقستان ۇكiمەتارالىق كوميسسياسى زىمىران بولشەگi تۇسكەن جەردi تەكسەرiپ، «ەشقانداي زيانى جوق» دەپ اكت جاساپ، حاتتاما تولتىردى. ال جەرگiلiكتi تولەپ، سەنەك اۋىلدارىنىڭ تۇرعىندارى بولسا: «قۇلاعان زىمىران بولشەگi قورشاعان ورتا مەن ادام اعزالارىنا زيانىن تيگiزدi» دەپ دابىل قاقتى. اۋىل تۇرعىندارىنىڭ ايتۋى بويىنشا، زىمىران بولشەگi تۇسكەننەن كەيiن مالدارى ەكi باستى قوزى، تەرiسi جوق بوتا تۋىپ، ەل شوشىنعان. زىمىران بولشەگi تۇسكەن كەزدە سول ايماققا جاقىن جەردە جەكە شارۋاسىمەن ءجۇر­گەن، تولەپ ەلدiمەكەنiنiڭ تۇرعىنى، 20 جاستاعى بولات ءسابيتۇلى دەگەن ازامات مي قان تامىرلارى جارىلىپ، كەنەتتەن قايتىس بولدى. ال سەنەك اۋىلىنىڭ پوليتسيا ينسپەكتورى جانبولات ساعىندىقوۆ - سول ورىنعا ارنايى كوميسسيامەن بiرگە بارىپ، زىمىران قالدىقتارىن زالالسىزداندىرۋعا قاتىس­قان ازامات. ۇيiنە كەلگەننەن كەيiن بiرنەشە كۇننەن سوڭ جانبولاتتىڭ مي قان تامىرلارى جارىلىپ، وبلىستىق اۋرۋحاناعا اۋىر حالدە جەتكiزiلدi, قازiر دە اۋرۋحانادا جاتىر. جەرگiلiكتi تۇرعىندار زىمىران بولشەگi تۇسكەننەن كەيiن وزدەرiن اۋىر سەزiنەتiنiن، باستارى اينالىپ، قان قىسىمى كوتەرiلiپ، اۋىرعاندارىن ايتادى. وسى قالىپتاسقان جاعدايعا بايلانىستى سەنەك اۋىلىنىڭ جاستارى اۋىل اكiمدiگiنە بارىپ، ۇكiمەت ورىندارىنىڭ جاۋاپ بە­رۋiن سۇرادى. اشىنعان اۋىل جاستارىن اۋىل اقساقالدارى سابىرعا شاقىرىپ، ماسەلەنi بايىپپەن شەشكەندi ءجون دەپ سانادى. اۋداننان، وبلىستان ارنايى باسشىلار كەلiپ زىمىران بولشەگiنiڭ حالىققا ەشقانداي زيانى جوق ەكەنiن ايتۋمەن بولدى. گەپتيل وتىنىمەن ۇشاتىن زىمىراننىڭ زيانى جوق دەگەنگە كوزi قاراقتى ءاربiر ازاماتتىڭ سەنبەۋi, ارينە، ورىندى. وقىرماندارعا تۇسiنiكتi بولۋ ءۇشiن بۇل زىمىران ۇشىرۋدىڭ تاريحىن باسىنان باستاپ قىسقاشا بايانداساق...

رەسەي ۇكiمەتi 2008 جىلدىڭ كوكتە­مiندە وزدەرiنiڭ قورعانىس سالاسىن كۇشەيتۋ ماقساتىندا رس-20 زىمىرانىنىڭ بولشەكتەرiن قۇلاتۋ ءۇشiن قازاقستان تەرريتورياسىنان جەر بەرۋiن سۇرادى. سولتۇستiك كورشiمiزدiڭ كوڭiلiن قالدىرۋدان سەسكەنەتiن قازاقستان ۇكiمەتi بۇل ۇسىنىسقا كەلiسە كەتتi. قر پرەمەر-مينيسترi ك.ءماسiموۆ ماڭ­عىستاۋ وبلىسىنىڭ اكiمدiگiنە جەر ءبولۋ جونiندە تاپسىرما بەردi. زىمىران قۇلايتىن جەر قاراقيا اۋدانى سەنەك شارۋاشىلىعىنا قاراستى بولعاندىقتان، اۋداندىق ءماسليحات بiراۋىزدان ءوز كەلiسiمدەرiن بەرiپ، سەنەك اۋىلدىق اكiمدiگiنiڭ ۇيىمداستىرۋىمەن قوعامدىق تىڭداۋ ءوتتi, جەرگiلiكتi حالىق «ءوز كەلiسiمiن بەرiپ»، حاتتاما تولتىرىلدى.

ءسويتiپ، 2018 جىلعا دەيiن جىلىنا ەكi رەت ۇستiمiزدەن زىمىران ۇشىرىپ، بولشەكتەرiن ءتۇسiرiپ تۇرۋعا كەلiسiلدi. تiپتi, زىمىران بولشەگi تۇسەتiن جەرگە اسكەري باقىلاۋ بەكەتتەرiن دە سالا باستادى.

سول ۋاقىتتا ماڭعىستاۋعا تونەر قاتەردiڭ الدىن الۋ ماقساتىندا «ازات» پارتياسىنىڭ ماڭعىستاۋ وبلىستىق فيليالى ءوز قارسىلىقتارىن بiلدiرگەن ەدi. پارتيانىڭ وبلىستىق فيليالى رەسەي مەن قازاقستان ۇكiمەتiنە باعىتتاپ، بۇل كەلiسiمگە رەسمي تۇردە قارسى ەكەندiگiن بiلدiرiپ، ءارتۇرلi باق بەتتەرiندە مالiمدەمەلەر جاريالادى. ماڭ­عىستاۋدى ەرiككەندەردiڭ سىناق الاڭىنا اينالدىرماۋىن ءۇزiلدi-كەسiلدi تالاپ ەتتi. بiراق وكiنiشكە قاراي، بiزدiڭ بۇل مالiمدەمەمiزگە سول كەزدە قوعامدىق ۇيىمدار دا، ەل ازاماتتارى دا قولداۋ بiلدiرگەن جوق. حالىقتىڭ وسىنداي ەنجارلىعىن، نەمقۇرايدىلىعىن پايدالانعان بيلiك ءوز دەگەنiن جاسادى. ەندi بيلiككە «ءلابباي، تاقسىر» جەرگiلiكتi باق-تار: «بۇل زىمىراننىڭ قۇلاۋى بەيبiت ماقساتتا، ءبارi حالىقتىڭ يگiلiگi ءۇشiن جاسالىپ جاتىر» دەپ ءتۇسiندiرiپ جاتسا، «بەيتاراپپىز، تاۋەلسiزبiز» دەپ جۇرگەن كوپتەگەن باق-تار ءۇن-ءتۇنسiز وتىر.

ەندi قولدا بار مالiمەتتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، قۇرلىقارالىق بالليستيكالىق رس-20 زىمىرانى تۋرالى وقىرماندارعا تۇسiنiك بەرە كەتەيiك.

بۇل زىمىران رەسەيدiڭ ورىنبور وبلىسى دومبوروۆ­سكي شەپتiك اۋدانىنان ارنايى شاحتادان اتىلادى. ۇزىندىعى - 32 م، ديامەترi - 3,2 م، بولشەك سانى - 2, سالماعى - 22 000 كگ، جانارجاعار مايى - سۇيىتىلعان گەپتيل. زىمىران كومپيۋتەرمەن جابدىقتالعان، تاستايتىن سالماعى - 7 600 كگ، ۇشۋ قاشىقتىعى - 11 000 كم، وقتۇمسىق سانى - 10, وقتۇمسىقتىڭ كۇشi - 500-550 كت    (1945 جىلعى جاپونيا جەرiنە تۇسكەن بومبادان 10 ەسە قۋاتتى), قاتەلەسۋ (اۋىتقۋ) دالدiگi - 190 م.

بۇل قارۋ 1973 جىلدان باستاپ پايدالانىلىپ كەلەدi, بiرنەشە رەت جاڭارتىلۋدان ءوتتi. رەسەيدiڭ قارسىلاستارى بۇل قارۋعا «شايتان» دەگەن ات بەرگەن. قازاقستانعا زياننان باسقا پايداسى جوق.

ەندiگi بiر نازار اۋدارارلىق ماسەلە - بۇل زىمىران سۇيىتىلعان گەپتيل وتىنىمەن ۇشادى. گەپتيل - بايقوڭىر عارىش ايلاعىنان ۇشاتىن «پروتون» زىمىراندارىندا پايدالانىلعان وتىن. قازاق دالاسىنا بiرنەشە رەت وسى «پروتوننىڭ» قۇلاعانى بەلگiلi. سوڭعى جىلدارى رەسەي «پروتون» زىمىرانىن ۇشىرۋدى ازايتىپ كەلەدi, سەبەبi ونىڭ وتىنى - گەپتيلدiڭ قورشاعان ورتاعا اسا زياندى ەكەنi ابدەن دالەلدەنگەن. امەريكالىق اسكەري ماماندار گەپتيلدi «حيميالىق قارۋ» دەپ ەسەپتەيدi. ونىڭ اۋەدە تولىق جانىپ كەتۋi مۇمكiن ەمەس. گەپتيلدiڭ بiر بولشەگi اۋاعا تاراپ، سۋ مەن توپىراققا قونادى جانە ونىڭ زاردابى ونداعان جىلدارعا دەيiن سوزىلادى. گەپتيل وتىنىنىڭ ادام اعزاسىنا وتە زياندى ەكەنiن عالىمدار الدەقاشان دالەلدەدi. ونىڭ اسەرiنە ۇشىراعان ادامنىڭ كەنەتتەن قان قىسىمى كوتەرiلەدi جانە قان تامىرلارى جارىلادى، تىنىس جۇيەسiنە دە وتە كۇشتi اسەر ەتەدi, ياعني وكپە قابىنادى، سوڭى ولiمگە اكەلiپ سوعادى. ادامدار شارشاعىش كەلەدi, جۇمىسقا قابiلەتi ازايادى، ءسال نارسەگە اشۋلانادى، ەستە ساقتاۋ قابiلەتi كۇرت تومەندەپ، ۇمىتشاقتىق پايدا بولادى. جۇكتi ايەلدەردiڭ iشتەگi بالاسى مۇگەدەك بولىپ تۋادى.

وسىنداي سوعىس ماقساتىندا پايدالاناتىن، جاپپاي قىرىپ-جوياتىن قارۋ بولشەگi ءوز جەرiمiزگە قۇلاپ جات­قاندا، «زيانسىز ەكەن» دەپ وتىرا بەرسەك، كiم بولعانىمىز؟ سوندىقتان وسى تاجالدىڭ قورشاعان ورتا مەن حالىققا تيگiزiپ جاتقان اسەرiن تاۋەلسiز حالىقارالىق ماماندار زەرتتەۋi كەرەك. زىمىران بولشەگi تۇسكەن ەلدi­مەكەندەردiڭ تۇرعىندارىن، مالدارىن جاپپاي تەكسەرۋدەن وتكiزiپ، جۇيەلi تۇردە اي سايىن قاداعالاپ وتىرۋ قاجەت. «ۇستەرiنەن رەسەي زىمىرانىن ۇشىرىپ، بولشەكتەرiن تۇسiرگەنi ءۇشiن قاراقيا اۋدانىنا قاراستى سەنەك اۋىلىنىڭ شارۋاشىلىعىنا 18 ملن تەڭگە ءبولiنiپتi» دەپ ەستiدiك. ەگەردە بۇل اڭگiمە راس بولسا، ول قاراجات تالان-تاراجعا ءتۇسiپ، جوق بولىپ كەتپەي، قاراپايىم تۇرعىنداردىڭ دەنساۋلىعىن تەكسەرۋگە، ەمدەلۋگە جۇمسالۋى قاجەت.

جانiبەك قوجىق،

«ازات» جسدپ ماڭعىستاۋ وبلىستىق فيليالىنىڭ توراعاسى.

«جاس الاش» گازەتى