- سەكە، بيىلعى اتالماي وتكەن «ازاتتىڭ» جيىرما جىلدىعى مەن الداعى جىلدا بيلىك تويلايتىن 20-جىلدىقتىڭ ورايىندا، قازاق دەموكراتياسى مەن وپپوزيتسياسىنىڭ باستاۋىندا بولعانداردىڭ ءبىرى رەتىندە، ونىڭ تاريحىنا ءبىر شولۋ جاسايتىن، اتاپ ايتقاندا وتكەن عاسىردىڭ 90-شى جىلداردىڭ با­سىنداعى «ازات» باستاعان قازاق دەموكراتياسىنىڭ كەيبىر وقيعا­لارى، قازاق دەموكراتتارى جايلى اشىعىن ايتاتىن، اشىپ ايتاتىن ۋاقىت جەتتى دەپ سانامايسىز با؟

- مەن ءۇشىن جانىما جايلى دا جاقىن ساۋال دەپ سانايمىن. ايتاتىن ۋاقىت كەلمەك تۇگىلى ءوتىپ بارادى. ويتكەنى، رەسمي تاريح ەلدىڭ جاڭاشا تاريحىن جارتىلاي نەمەسە بۇرمالاۋشىلىقپەن شۇعىلدانىپ بارا جاتقان ءۇردىس بار.

- سەكە، بيىلعى اتالماي وتكەن «ازاتتىڭ» جيىرما جىلدىعى مەن الداعى جىلدا بيلىك تويلايتىن 20-جىلدىقتىڭ ورايىندا، قازاق دەموكراتياسى مەن وپپوزيتسياسىنىڭ باستاۋىندا بولعانداردىڭ ءبىرى رەتىندە، ونىڭ تاريحىنا ءبىر شولۋ جاسايتىن، اتاپ ايتقاندا وتكەن عاسىردىڭ 90-شى جىلداردىڭ با­سىنداعى «ازات» باستاعان قازاق دەموكراتياسىنىڭ كەيبىر وقيعا­لارى، قازاق دەموكراتتارى جايلى اشىعىن ايتاتىن، اشىپ ايتاتىن ۋاقىت جەتتى دەپ سانامايسىز با؟

- مەن ءۇشىن جانىما جايلى دا جاقىن ساۋال دەپ سانايمىن. ايتاتىن ۋاقىت كەلمەك تۇگىلى ءوتىپ بارادى. ويتكەنى، رەسمي تاريح ەلدىڭ جاڭاشا تاريحىن جارتىلاي نەمەسە بۇرمالاۋشىلىقپەن شۇعىلدانىپ بارا جاتقان ءۇردىس بار.

«قازاق دەموكراتتارى» دەگەن ۇعىمعا اباي بولىپ قاراۋ كەرەك، سەبەبى، دەموكرات بولۋ ءۇشىن ىشكى رۋح پەن جىگەرىنىڭ، ءارى ەلگە دەگەن شىنايى سەزىمىنىڭ كۇشتىلىگىمەن باعالاناتىن ادامداردى ىرىكتەسەك، تۇيىققا تىرەلىپ قالۋىمىز ءمۇم­كىن. الايدا، «ازات» قوزعالىسىنىڭ قۇندىلىعى ونىڭ العاشقى دەموك­راتيالىق قادامدارىندا عانا ەمەس، ەڭ اۋەلى ۇلتتى ەگەمەندىككە جەتەلەگەن، ونى تاۋەلسىزدىككە دايارلاعان ارەكەتى مەن تاجىريبەسىندە! بءىر قىزىعى، سول ارەكەتتى دەموكراتيالىق تاسىلمەن اتقارۋىندا ەدى. ياعني، «ازات» قاۋقاردى دا، بىلىكتى دە حالىقتىڭ وزىنەن الدى، ال كازىرگى دەموكراتتار حالىقتان وزدەرىن جوعارى ساناپ، مەنسىنبەي، وعان «ۇستاز» بولۋمەن ۋاقىتتى دا، الەۋەتتى دە بەكەر ءراسۋا ەتۋمەن ءجۇر. مەن بۇل سالىستىرۋدى بۇگىنگى وپپوزيتسيانى مىنەۋ ءۇشىن ەمەس، ساياسي قۇندىلىقتى اشا ءتۇسۋ ءۇشىن كەلتىرىپ وتىرمىن.

«ازات» ءوز ليدەرلەرىن دە شىڭدادى، ءوسىردى، تاكتيكاسىن تاڭدادى. ولار الدەبىر بيزنەستىك، لاۋازىمدىق ادامدار رەتىندە ەمەس، ەڭ اۋەلى ۇلتقا جارامدى ازاماتتار تابيعي جولمەن ىرىكتەلدى. سوندىقتان دا، ءبىر اپتا بويعى سەمەي پوليگونىن جابۋ ميتينگىسى تاۋەلسىزدىك الىپ ۇلگەرمەگەن ەلگە جوعارعى كەڭەستىڭ سايلاۋىمەن پرەزيدەنت بولعان ن.نازارباەۆقا قىزىل يمپەريا باسشىلىعىنىڭ شەشىمىن جويعىزدى ەمەس پە؟! قازبالاي بەرسەك، بۇل زاڭسىز بولاتىن، پوليگوندى جابۋ جونىندەگى شەشىمدى سول كەزدەگى كسرو پرەزيدەنتى، نەمەسە ونىڭ مۇراگەرى بولىپ تابىلاتىن رەسەي باسشىسى ەلتسين شىعارۋى كەرەك ەدى. بىراق تاريحتىڭ قۇدىرەتىنە قارامايسىز با؟ ەندى نە بولار ەكەن دەپ كسرو بولاشاعىنا باس قاتىرىپ جۇرگەن رەسپۋبليكا باسشىلىعىنىڭ نازارىن الەمدىك ارەكەتكە بارۋعا يتەرمەلەگەن قازاق حالقى، ال ونى جۇمىلدىرعان «ازات» بولاتىن. ارينە، پوليگوندى جابۋ يدەياسى مەن كوپتەگەن شارا «نەۆادا-سەمەي» قوزعالىسىنا تيەسىلى، بىراق سول جولعى دۇلەي ارەكەتتىڭ «ازات» قوزعالىسىنىڭ ارالاسۋىمەن بولعانى راس. مۇنداي ولەرمەندىك تەك قانا ۇلت بولاشاعىنا قاتتى الاڭداۋدان ءتۋادىى.

جارايدى، مۇنى كەزدەيسوقتىق دەيىك، ول شاراعا «ازاتتان» باسقا دا قوزعالىستار مەن توپتار قاتىستى دەيىك. ال، رەسپۋبليكانىڭ اۋماعىنا كوز سالۋ قاۋپىن سەيىلتكەن ورال كوتەرىلىسى شە؟! ول دا كەزدەيسوق پا؟ جوق! وعان 1990 جىلعى 21 قازاندا وتكەن «الداسپان» قوعامدىق ساياسي-مادەني بىرلەستىگىنىڭ قۇرىلتايىندا اقتوبەگە ءبىر توپ ورالدىقتار كەلىپ، جاعدايدى بايانداعانىنان باستالىپ، سەمەي شاراسىندا «اتتانايىق جايىققا!» ۇرانىنا بىرىككەن «ازاتتىقتاردىڭ» اتتانىسىمەن ازىرلىك اياقتالدى. ناتيجەسى بەلگىلى. سول كەزدە كازىرگى بايىعان جىگىتتەردىڭ كەيبىرى تۋرالى ەستىدىك. بىراق ولاردان ەشبىر كومەك بولمادى. ولار بۇل شارالارعا مىسقىلمەن قاراپ ءجۇردى. اقىرىندا، وزدەرىنىڭ بيلىككە كەلۋىنە، سول ءۇشىن كۇرەسۋلەرىنە كەيىن تۋرا كەلدى. ول ءۇشىن دەموكراتيانى جەلەۋ ەتۋ قاجەت بولدى. ال، ءبىز ءۇشىن ارۋاقىتتا دا جەلەۋ ۇلتتىڭ قامى بولىپ قالدى جانە قالا بەرەدى.

«ازاتقا» قاتىستى تاريح عىلىمى تاراپىنان ەشتەڭە دە ايتىلعان جوق! تەك قانا ونىڭ قۇرامىندا بولىپ، قازاقستاننىڭ جاڭاشا تاريحىن جاساقتاۋعا قاتىسقان ازاماتتاردىڭ وزدەرىنىڭ عانا پىكىرلەرى جارىق كورىپ ءجۇر. مىسالى، ارداگەر «ازاتشىل» اقساقال ورىنباي جاكىباەۆ «ازاتتىق» اتتى ءۇش تومدىق، مارقۇم باتىرحان دارىمبەت «ازات قوزعالىسى» كىتابىن، ساعات ءجۇسىپ اعامىز «ازات» پەن امانات» ەڭبەگىن، دارىگەر، تاريحشى نۇرلىباي سيسەنباي ەكى بىردەي كىتابىن جازدى. ال،عىلىمي زەرتتەمە جوق، تاريح وقۋلىعىندا «ازاتقا» ورىن جوق، بولار پيعىل دا كورىنبەيدى. ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىعىن «ازاتسىز» ەلەستەتۋ ۇلت تاريحىنا وبال جانە كورسوقىرلىق. ونىڭ ۇستىنە ۇلتتىڭ ەگەمەندىككە ۇمتىلعان قاۋقارىن جوققا شىعارعانداي كۇنا! «ازات» قوزعالىسىن ايتقاندا، ەلدەگى دەموكراتيالىق داعدى مەن ساياسي تاكتيكانىڭ العاشقى ۇلگىلەرى سوعان تيەسىلى ەكەنىن جانە تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىنداعى رومانتيكالىق دەموكراتيا «ازاتسىز» وتپەگەنىنە كوز جەتەر ەدى. وكىنىشكە قاراي، «ازات» فەنومەنى ءالى زەرتتەمەلىك نىسانعا اينالماي وتىر. بىراق، «ازاتتى» الاشتىڭ تاريحى مەن تاعدىرىنان ەشكىم دە سىلىپ تاستاي المايدى. سونىڭ وزىندە جۇرت «ازاتتىڭ» ناعىز قاھارماندارىن بۇگىندە بىلمەيتىنى راس. ابىرويدى قىزعانباي-اق قويۋعا بولادى، بىراق الگى كەزدەيسوق ادامدارعا قاراپ، «ازات» قوزعالىسىنا باعا بەرىلىپ جۇرگەنىن كورگەندە قينالاتىنىمىز راس.

ءبىر عانا جايىق كوتەرىلىسى ارقىلى «ازات» قازاقتىڭ ەگەمەندىككە جانە ءوز جەرىنە قوجايىن بولا الاتىن حالىق ەكەنىن مويىنداتتى ەمەس پە؟! ول بولماسا، كازىرگى استانانىڭ ورنىندا رەسەيدىڭ تسەلينوگراد قالاسى تۇرۋى مۇمكىن ەدى! ايتىلۋ ۋاقىتى ايتاتىن ادامنىڭ ءوز دايىندىعىنا قاتىستى، بىرەۋ بۇگىننەن يمەنەدى، بىرەۋ ۋاقىتىندا ايتا بىلەدى. بىراق جاستارعا جاڭا تاريحتى جەتكىزۋدە كەشىگىپ جاتىرمىز، ولار ودان ماقۇرىم قالىپ وتىر. جۋىردا مەنىڭ ورال وقيعاسى تۋرالى ماقالامدى وقىعان ينتەرنەت وقىرماندارى كوممەنتتە جاعالارىن ۇستاپ، وزدەرىنىڭ ەشتەڭە بىلمەيتىنىنە وپىندى. «ازات» جايىندا شىندىقتى ايتۋ، بۇگىنگى ۇرپاق ءۇشىن - رۋح، ساياساتشىلار ءۇشىن - تاجىريبە! ۇلت ءۇشىن - تاريح.

«ازات» قوزعالىسى، قىسقاسى، ەلدەگى دەموكراتيالىق ۇدەرىستىڭ باستاماسىن جاساعان، وتانشىلدىق كورىنىستىڭ ۇلگىسىن كورسەتكەن جانە رەسمي بيلىككە بالاما پوزيتسياسىن قىسىلماي، اشىق جەتكىزىپ، ءوز ەلەكتوراتىن قالىپتاستىرۋ جولىنان وتكەن ساياسي كۇش بولدى. سول ەلەكتوراتتىڭ ارقاسىندا «ازاتتىڭ» العاشقى اكىمدەرىن حالىق سايلاي باستاعان ەدى. قىزىلوردا وبلىسى سەكسەۋىل قىستاعىنىڭ اكىمى ءۋاليحان دەگەن جىگىت تۇڭعىش «ازاتتىق» اكىم رەتىندە سولاي سايلاندى. شىنىن ايتۋ كەرەك، ساياسي كۇرەسپەن ءجۇرىپ، ءوزىمىزدى بيلىككە دايىنداماعانىمىزدى كەيىن سەزدىك. سونىڭ زاردابىن بۇگىن تارتىپ ءجۇرمىز. بيلىككە بارعان ازاماتتاردىڭ وزدەرىن دۇرىس كورسەتە الماعانى دا سودان ەدى.

ەگەر دە، سوڭىنان «تۋىلىپ»، ەس جيعان دەموكراتتار سول كەزدە «ازاتتىڭ» شىنايى بولمىسىنا نازار اۋدارعاندا ەلدىڭ ساياسي احۋالى كازىرگىدەن الدەقايدا وزگەشە بولار ەدى. ەندى «ازاتشىلداردى» ويىنشىققا اينالدىرۋ نيەتىنەن ەشتەڭە دە شىقپايدى جانە ەشكىم دە وتىرىك ويىننىڭ قولجاۋلىعى بولا المايدى. «ازاتشىلداردىڭ» فەنومەندىك تابيعاتى دا سوندا! «ازات» جايىندا ايتۋ «ازاتشىلدار» تۋرالى اڭگىمەلەۋ ەمەس، سول كەزەڭدەگى ەل تاريحىن باعامداۋ دەگەن ءسوز. سوندىقتان ونى قولعا الۋ ۇلت تاريحى ءۇشىن قاي كەزدە دە وزەكتىلىگىن جويمايتىن تاقىرىپ بولىپ قالا بەرمەك.

-«ازاتتىڭ» تۋ، قالىپتاسۋ تاريحى توڭىرەگىندە ايتىلۋعا ءتيىس نارسەلەر تۇگەل ايتىلدى ما؟ «ازات» جوق جەردەن تۋعان جوق قوي. ازاتشىلداردىڭ كوپشىلىگى «قازاق ءتىلىنىڭ» شەكپەنىنەن، مىسالى اقتوبەدە - «الداسپاننان»، باتىس قازاقستاندا - «قازاق تىلىنەن»، قىزىلوردادا - «تامشى» مەن ءتىل جاناشىرلارىنان باستاۋ الىپ ارتىنان «ازاتتىڭ» تۋىنىڭ استىنا جينالدى ەمەس پە؟

-جالپى، بۇل جاعىنان مويىندالاتىن ءبىر جايت، «ازاتتىڭ» قۇرىلۋىنا رەسمي بيلىكتىڭ و باستا قاتىسى بولعاندىعى. بىراق جەرگىلىكتى «بەيفورمالدارسىز» (سول كەزدەگى «وپپوزيتسيا» ۇعىمىنىڭ بالاماسى), شاماسى ونىڭ ودان ءارى قالىپتاسىپ كەتۋى قيىنعا سوقسا كەرەك. سول سەبەپتەن دە، سول كەزدە سابەتقازى اعامىز باستاعان «ازاتتى» قۇرۋشىلاردىڭ ءار ايماقتا «ازاتقا» دەيىن قالىپتاسقان جەرگىلىكتى ۇيىمداردى بىرىكتىرۋدەن باسقا امالى قالمادى. ول كەزدە اقتوبەدە «الداسپان»، قىزىلوردانىڭ ارالىندا «تامشى»، ماڭعىستاۋدا «پاراسات»، تسەلينوگرادتا «ءتىل جانە مادەنيەت» سياقتى دەربەس قوعامدىق ۇيىمدار قۇرىلىپ، قالىپتاسىپ، ءوز وڭىرلەرىندە ءبىرشاما ابىرويعا يە بولعان ەدى. سونىمەن بىرگە، ول كەزدە «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ دا وبلىستىق بولىمشەلەرى قۇرىلىپ، ىسكە كىرىسىپ ۇلتتىق باعىتتاعى كۇرەسكەرلەردى جيناپ جاتقان. بۇل قۇرىلىمدار جەرگىلىكتى سەركەلەردى (ليدەر) ىرىكتەپ، كىمنىڭ كىم ەكەنىن حالىققا تانىتىپ قانا قويماي، ۇلتتىڭ جىگەرىنە جىگەر قوسىپ، تاۋەلسىزدىككە دەگەن قۇلشىنىسىن ۇستەمەلەگەن فاكتورعا اينالعان بولاتىن. ءسويتىپ، «اسىراندى» بولۋعا ءتيىستى «ازات» ۋىستان شىعىپ كەتتى دە ناعىز ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسقا اينالدى.

ول كەزدە «ازات» شارۋاشىلىعىن مارات شورمانوۆ اتقارۋ كوميتەتتى باسقارۋ ارقىلى قۋاتتى ۇيىمعا جەتەلەي باستاعان. مەنى باتىس ايماققا، قاجىباي قابىلوۆ اعامىزدى سولتۇستىك ايماققا ۇيلەستىرۋشى ەتتى. «ازات» گازەتى ىركىلمەستەن شىعىپ، باتىرحان دارىمبەت ونىڭ باس رەداكتورى بولدى. ءسويتىپ، شاشىراعان ۇلتتىق الەۋەت ءبىر ۇيىمعا بىرىگىپ، ىقپالدى ساياسي كۇشكە اينالادى. ورال وقيعاسىنان كەيىن بيلىك قوزعالىستىڭ «ۋىسىنان» شىعىپ بارا جاتقانىن بايقاپ وعان قارسى اشىق كۇرەس جۇرگىزە باستادى. قوزعالىستىڭ باسشىلىعىنا جىك سالىندى، ناتيجەسىندە سەندەلىس باستالدى. قوزعالىسقا كىم بولسا سول كىردى، باسشىلىقتا بەرەكە بولمادى. قىسقاسى، قوزعالىستى الماتى ودان ءارى باسقارا المادى. ءتىپتى، باس قالامىزدا قوزعالىستىڭ بولىمشەسى ەڭ سوڭىنان اۋپىرىمدەپ قۇرىلعانى بار.

وسىعان بايلانىستى وڭىرلىك قوزعالىس مۇشەلەرىندە الماتىعا دەگەن كوزقاراس وزگەرە باستادى. اسىرەسە، جايىق كوتەرىلىسىنەن كەيىن الماتىنىڭ استانا رەتىندەگى تيىمدىلىگى «ازاتتىقتار» اراسىندا قىزۋ پىكىر تۋعىزدى. ونىڭ گەوگرافيالىق جانە ساياسي جاعىنان ەلدىڭ بارلىق وڭىرىنە ىقپال ەتۋ مۇمكىندىگى جوقتىعى بايقالىپ قالدى.سول كەزدە بىرقاتار «ازاتشىلدار» اۋىزشا دا، جازباشا دا استانانى ورتالىق وڭىرگە كوشىرۋ ماسەلەسىن كوتەرە باستادى. سولاردىڭ قاتارىندا 1992 جىلعى كۇزدە مەن دە سولجەنيتسىنعا ەلىكتەپ، «كوسەگە قايتسە كوگەرەر؟» ماقالاسىن جازىپ، سول كەزدەگى «ەگەمەننىڭ» باس رەداكتورى ءا.كەكىلباەۆ اعامىزعا جونەلتكەنمىن. بىراق ماتەريال جاريالانبادى. ول كىسى ءبىر ايدىڭ ىشىندە بۇل لاۋازىمنان مەملەكەتتىك كەڭەسشى دارەجەسىنە كوتەرىلدى دە،1993 جىلدان باستاپ، استانانى جاڭا قونىسقا كوشىرۋ تۋرالى ماتەريالدار باق-تا قاپتاپ كەتتى. مۇنىمەن استانانى كوشىرۋ يدەياسى اۋەلدە «ازاتتىقتاردان» شىققانىن ايتقىم كەلەدى. ول كەزدە ۇلتقا قاجەتتى نە بولسا دا ىسكە جاراتۋعا، قولداۋعا تىرىستىق، ءتىپتى، بيلىك اتقارسا دا ريزا بولاتىنبىز. سەبەبى، ول مەزگىل ۇلتتىڭ تاۋەلسىزدەنۋ كەزەڭى بولاتىن، ال بيلىكتىڭ قالىپتاسۋ شاعىندا ونى قولداۋ دۇرىس دەپ سانادىق. ءبىز قوعامنىڭ، مەملەكەتتىڭ جالپىلاما جەڭىسى مەن جەمىسىنەن ءلاززات الىپ جۇردىك. كەيىننەن مەملەكەتتىك رەسۋرس جەكەلەگەن توپتىڭ قالتاسىنا ءتۇسىپ كەتەدى-اۋ دەگەن وي ءتىپتى بولعان ەمەس!

-دۇنيەدەن وتكەن «ازاتتىڭ» ارداگەرلەرى س.اقاتاي، م.ەسەناليەۆ، س.شاپاعاتوۆ، ب.دارىمبەت سياقتى تاريحي تۇلعالار توڭىرەگىندە نە ايتار ەدىڭىز؟ ەرتەڭ ولار جايلى شىندىقتى قازىردىڭ وزىندە باستالعان اڭىز بەن قوسپاعا تولى اڭگىمەلەردەن ارشىپ الا الماي جۇرمەيمىز بە؟

- «ازات» ارداگەرلەرىنە پەندەلىكتەن ارىلىپ، جاس ۇرپاق الدىنداعى پارىزدى، تاربيەنى قولعا الاتىن ۋاقىت تۋدى. ول ءۇشىن جوقتى-باردى قوپسىتۋ دا كەرى اسەرىن تيگىزەدى. «ازات» قوزالىسىنا وبەكتيۆتىك باعا بەرىلىپ، قاسيەتتى ساياسي مۇرا ەكەنىن ءبارىمىز دە مويىنداعانىمىز ابزال. جانە ۇلتقا ساياسي تاجىربەلى ۇيىم بولعانىمىزدى ايگىلەيتىن ءبىر شارا كەرەك. «ازاتتىڭ» مۇراسىنا تالاساتىنداي دانەڭە جوق. ونسىز دا ساياسي الاڭنان ىعىسىپ قالدىق ەمەس پە؟! «ازاتتىقتاردىڭ» كوپشىلىگى دەرلىك تاۋەلسىزدىك جىلدارىنداعى ساياساتتىڭ كۇرەستىك سيپاتىنان ارىلا المادى، ءتىپتى، ارىلا الماي ءجۇر. بىزگە كۇرەستىڭ ورنىنا ساياساتپەن اينالىسۋ كەرەك ەدى. ول قولدان كەلمەي قالعان سەكىلدى. دوس كوشىم سەكىلدى بىرەن-ساران ازاماتتار بولماسا. دۇنيەدەن وتكەن، اتالعان ازاماتتار مۇمكىندىگىنشە ۇلتقا قىزمەت ەتتى. ولاردىڭ پەندەلىك عۇمىرىنا قول سۇعۋ اردىڭ ءىسى. ال، تاريحي تاراپتان تالداۋ مامانداردىڭ شارۋاسى. قاندىكويلەك ادام رەتىندە بىزگە كوپ نارسەنى اشا بەرىپ قاجەتى شامالى. تەك قانا ۇلتقا جارايتىن تاريحي تاجىريبەلىك قۇندىلىق جاعىنان قاراماساق، «وتكەنگە - سالاۋات» دەپ بەكەر ايتىلمايدى عوي. ونان دا «ازاتشىلداردىڭ» جالپى قاتەسى مەن وسالدىعى نەدە دەگەن ساۋالعا باس قاتىرعان دۇرىس.

ساياسي تاريح پەن وعان قاتىسۋشىلاردىڭ ءرولىن سول ادامداردىڭ جەكە كەيپىمەن شاتاستىرۋعا بولمايدى. ادام بولىپ تۋىلعان سوڭ قاتە دە، پەندەلىك تە بولۋى زاڭدى. ءتىپتى، پايعامبارلاردىڭ تالايى جاراتقانيەنىڭ قادەسىنە جاراي بەرمەگەن! ءبىز ايتقاندا، «ازاتشىلداردىڭ» جەكەلەي قوسقان ۇلەسى مەن قاتەسىن ايتۋعا بولار، بىراق، وقىرمان جيىركەنەتىندەي پەندەلىك ارعا تيەتىندەي شەكاراعا تيىسپەگەن ابزال. راس، «ازاتتىقتار» دا ەت پەن سۇيەكتەن جارالعان جاندار، ۋاقىتتىڭ ىعىنا تىعىلىپ، وزدەرىنشە كۇنكورىسكە تۇسكەندەرى دە، پرينتسيپتەن تايماي، بىراق جانۇياسىنا جاعداي جاساي الماي جۇرگەندەرى دە بار. ولاردى تىلگە تيەك ەتۋ، ءبىزدىڭ حالقىمىز الدىنداعى ميسسيامىزعا كولەڭكەسىن تۇسىرەدى عوي. جانە دە «ازاتتا» كەزدەيسوق كەلگەن، ارنايى ورگاننىڭ مىندەتىمەن جۇرگەن دە جىگىتتەر بولدى ەمەس پە؟ حالىق كىمنىڭ كىم ەكەنىن ءوزى باعالاسىن.

كەزىندە ميحايل ەسەناليەۆ اعامىز ورتا جاستاعى جاسارالدى، حاسەن مەن دوستى «ازاتقا» اكەلگەندە كوپ ۇمىتتەنىپ ەدىك، وكىنىشكە قاراي، ولار ول كەزدە ۇلكەن ساياساتقا ءازىر بولماي شىقتى. ءتىپتى، جاكەڭدى پرەزيدەنتتىك ورىنتاققا دا يكەمدەگەن نيەتىمىز بولعان. بىراق ول كىسى كۇرەسكەر بولۋدى قيماي، ساياساتشىلىققا بارۋدى قولايلاماعان سەكىلدى. مەن ساياساتشىلىق دەپ حالىقتى ەرتۋدى، وعان ىقپال ەتۋدى، وعان سەركە بولۋدى ايتىپ وتىرمىن.

كەيدە ءبىزدىڭ ۇلتشىلدار پرينتسيپ پەن تاكتيكانى شاتاستىراتىن سەكىلدى. كۇرەسكەرلىكتى ساياسات جاساۋعا ايىرباستاۋدى پرينتسيپكە دەگەن ساتقىندىقپەن شاتاستىراتىنداي. پرينتسيپ - ماقساتقا ادال بولۋ، سودان تايقىماۋ عوي. ال، تاكتيكا ناتيجەگە جەتۋدىڭ ۇتىمدى جولدارى. وسىنداي تاكتيكانىڭ جوقتىعىنان ءبىز ءشىلدىڭ قيىنداي شاشىلىپ قالدىق! مەملەكەتتىڭ تاۋەلسىزدىگى كەزەڭىندە ءوزىمىز قالىپتاسىپ، مەملەكەتتىڭ قالىپتاسۋ كەزىنە دايار بولماي شىقتىق. ال، بۇل كەزەڭگە دايار بولعاندار ماقساتقا جەتۋگە ءازىر بولماي شىقتى. ونى كەيىنگى وپپوزيتسيا تولقىندارىنىڭ ارەكەتىنەن كوردىك.

-سەكە، ەرتەدە ءبىر سوزىڭىزدە س.اقاتايدىڭ «ازاتتى» قازاقستاندا جاياۋ ارالاپ ءجۇرىپ، تەر توگىپ قۇرۋعا قانشا ەڭبەگى سىڭسە، كەيىن ونىڭ ىدىراۋىنا، بولىنۋىنە سونشا «ەڭبەگى» ءسىڭىپ، وسى پروتسەستىڭ بارلىق وبلىستاردا قايتالانۋىنا سوقتىردى دەگەن ەدىڭىز، سول پىكىرىڭىزدى ناقتىلاي كەتسەڭىز؟

-سابەڭ مەن ءۇشىن ساياسي ومىردەگى ۇستازىم بولدى. مەن وعان ەرىپ، تالاي وبلىس، اۋداندى ارالاعان كەزدەرىم بۇگىنگى اياۋلى سەزىممەن ەسكە الاتىنداي ارداقتى شاعىم. سابەڭ قازاقتى «ازاتقا» جۇمىلدىرۋعا بار كۇشىن سالعان بىردەن-ءبىر ساياساتشى. بىراق ول سول جيعان-تەرگەندى باسقاعا بەرمەيمىن دەگەندەي پيعىلدان قاتەلەستى دەپ ويلايمىن. ونى پەندە رەتىندە ءتۇسىنۋ كەرەك، بار ەڭبەگىن جولدان قوسىلعان بىرەۋگە ارتا سالىپ، ءوزى قوسالقى تۇلعا بولۋعا كەلىسكىسى كەلمەسە كەرەك. ولاي قيمىلداماي-اق، ارتىنان ەرگەن جۇرتتى سول كۇيىندە ەرتە بەرەتىندەي مۇمكىندىك بولدى، بىراق سابەڭنىڭ بويىندا حاريزما جەتىسپەدى، سونى ءوزى دە سەزىپ، ول كىسى شالت قيمىلعا بارىپ، ساياسي ابىرويىن ورتالاپ الدى. ول مەنى الماتىعا الدىرىپ، وزىنە ورىنباسار ەتۋگە دە يكەمدەدى. بىراق ونىڭ تاكتيكالىق ارەكەتتەرىمەن كەلىسپەي، سوڭىنان ەرۋدەن باس تارتتىم.

سابەڭنىڭ «ازات» قوزعالىسىنىڭ ەلدىڭ بارلىق وڭىرىنە قانات جايۋىنا ەڭبەگى سىڭگەنى راس قوي. بىراق 1991 جىلدىڭ كۇزىندە ساياساتپەن تەك قانا پارتيالار اينالىسۋى قاجەت ەتەتىندەي جاعداي تۋعاندا، ياعني، ساياسي پارتيالار تۋرالى زاڭ قابىلدانعاندا، ءبىرتالاي ازاماتتار پارتيا قۇرۋعا كەزەككە تۇردى. ولجاس پەن مۇحتار اعالارىمىز حالىق كونگرەسىن قۇردى. كومپارتيانىڭ «مۇراگەرلەرى» تابىلدى. بۇدان كەيىن بيلىك سنەك (كەيىن پنەك) پارتياسىن قۇرىپ، سۆويك پەن ەرتىسباەۆتار توبى سوتسياليستىك باعىتقا جارماستى. دوس كوشىم، دۋۆانوۆتار سوتسيال-دەموكراتيالىق پارتيالى بولدى. دەلەبەسى قوزعان اقاتاەۆ اعامىز رەسپۋبليكالىق پارتيا قۇرۋعا كىرىسىپ كەتتى. مۇنى قۇپ كورمەگەن ەسەناليەۆ قوزعالىستى ۇستاپ قالۋعا تىرىستى. سول كەزدە ول قوزعالىسقا جۇرتقا تانىلىپ قالعان الماتىلىق ءۇش ۇلتشىل جىگىتتى الىپ كەلگەن ۋاقىت ەدى. بىراق ايماقتارداعى ونسىز دا از رەسۋرس پەن الەۋەت ەكىگە جارىلدى: جارتىسى پارتياعا، جارتىسى قوزعالىسقا. الماتىنىڭ ۇيىمداستىرۋ مۇمكىندىگى مەن رەسۋرسى شەكتەلىپ قالدى. ول تۇستا «ازاتتىڭ» باستى شارۋاشىلىق باسشىسى مارات شورمانوۆ حالىق كونگرەسىنە كەتىپ قالعان ەدى. ءسويتىپ، ءبىر جىلداي ۇيىمداستىرۋ الەگىن باستان كەشتىك، اقىرىندا ىستەن ناتيجە، ۇيىمنان بەرەكە كەتتى. وسى قادام سابەڭنىڭ بارلىق تاريحي ابىرويىن شايىپ كەتتى.

بىراق ماسەلە، سابەڭنىڭ جەكە باسىندا تۇردى دەۋگە بولماس ەدى، ويتكەنى، ول دا قىزىل يمپەريانىڭ يدەولوگيالىق تۇلەگى عوي، سوندىقتان دەموكراتيالىق ۇردىسكە دايىن بولا المادى. ونداي جاعدايدا، سوعان دايىن تۇلعالاردى العا شىعارۋدان قورىقپاۋ كەرەك ەدى. دەمەك، سونداي تۇلعالاردىڭ مەيلىنشە از بولعانى عوي. ويتكەنى، ساياسات ءبىر تۇلعانىڭ الەۋەتىنەن قۇرالمايدى، ءبىر تۇلعانىڭ بار الەۋەتتى جۇمىلدىرۋىنان قالىپتاسادى دەپ ويلايمىن. بىراق سابەڭ سياقتى ۇلتىن شىنايى تۇردە سۇيەتىن ادامداردىڭ سيرەگەنىنە قاراپ، ول كىسىنى ساعىنام دا، كەڭقولتىق تۇلعاسىن جوقتايمىن دا.

-ءوزىڭىز، وتباسىڭىز جايلى نە ايتار ەدىڭىز. بويىڭىزداعى قۇداي بەرگەن بارلىق قابىلەتتىمدى اشتىم دەپ ايتا الاسىز با الدە بۇرىنعى شارشامايتىن ىزدەنىستە ءجۇرسىز بە؟

-مەن اقتوبەدە «الداسپان» ۇيىمىن قۇرعاندا 28-دە ەدىم. سول كەزدەگى ساياسي جەمىستەرىمىزگە قاراپ، كەيدە سونىڭ بارىنە كۇش پەن تاۋەكەلدى قايدان الدىق دەپ تاڭىرقايتىن ۋاقىتىم بولادى. وعان جاۋاپ تا تاپتىم. بارىنە دە جەتكىزەتىن ۇلتتىق اڭساردى جۇزەگە اسىرۋدان تۋاتىن ۇلى ۇمتىلىس ەكەن. ونداي كەزدە ادامدا قىرۋار كۇش-جىگەر مەن ينتۋيتسيا پايدا بولادى دا، الگى ۇمتىلىس بويدان كەتكەندە جىنى قاشقان باقسىداي بولادى ەكەنسىڭ. مەن اينالاما جينالعان جىگىتتەردىڭ وزىمنەن ون جاستاي ۇلكەن ەكەنىن بىلگەن سوڭ، ولاردى قاتار رەتىندە دە، اعا رەتىندە دە سىيلاسا ءجۇرىپ العا باسۋعا تۋرا كەلدى. كەيىن ءوزىم «ازاتتىڭ» ورتالىق ۇيلەستىرۋ كەڭەسىنە مۇشە بولىپ، باتىس ايماق بويىنشا ۇيلەستىرۋشى بولعانىمدا، اقتوبەلىك «ازاتتى» الگى ازاماتتارعا سولايىمەن بەرىپ، ولاردىڭ نە ايتسا دا كونۋىنە تۋرا كەلگەن جاعدايىم بولدى. وزىمنەن ۇلكەن كىسىلەرگە ءوز پىكىرىمدى اشىق ايتقانىممەن شەشىم قابىلداۋعا ونى تاڭا الماعان كەزدەرىم جەتكىلىكتى ەدى.

بىراق «الداسپان» كەزىندە قالىپتاسىپ قالعان دەموكراتيالىق ءۇردىس، مادەنيەتتى پىكىرتالاس ءوز جالعاسىن تاۋىپ ءجۇردى. «ازات» قوزعالىسىنىڭ قانداي اكتسيالارى مەن ارەكەتتەرىندە دە اقتوبەلىك «ازاتشىلداردىڭ» ورنى بولەك ەكەنى ءوز كەزىندە دە باعالاندى. سونىڭ ناتيجەسى - اقتوبە قالالىق ءماسليحاتىنا سەگىز بىردەي دەپۋتات وتكىزگەنىمىز ەدى، بۇل - ءماسليحات قۇرامىنىڭ ۇشتەن ءبىرى بولاتىن. ءتىپتى، 1993 جىلعى قازاقستاننىڭ جوعارعى كەڭەسىنىڭ سوڭعى شاقىرىلىمىنا جاسارال قۋانىشالين اعامىزدىڭ دەپۋتات بولۋى - سول جەمىستىڭ جارقىن كورىنىسى ەدى.

ايتا بەرسەك، تىلگە تيەك ءجايتتار كوپ، سەبەبى، «ازات» اتقارعان ىستەر مەن ۇدەرىستەر جەتكىلىكتى. ەندى سونى ساياسي تاريح پەن تاجىريبە ەسەبىندە حالىققا جەتكىزۋ ماڭىزدى بولىپ تۇر. سوعان وراي «اردا-ازات» دەگەن كلۋب قۇرىپ ەدىم، ازاماتتار بەلسەنبەي جاتىر. مەنىڭشە، ارداگەر «ازاتشىلدار» «جاس ازات» سەكىلدى ۇيىمدار قۇرىپ، جاستاردى تاربيەلەۋگە كوشۋ كەرەك. ويتكەنى، قازاقتا جاڭا ەليتا قالىپتاستىرۋ مىندەتى تۇر.

بيىل «ازاتقا» جيىرما جىل تولىپ وتىر. ال، ءبىز قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرمىز...

جەكە باسقا كەلسەك، ناعىز ساياسي ورلەۋ كەزىمدە قايعىلى جاعدايعا تاپ بولىپ، ەكى بالاممەن قالىپ، جەكە باستىڭ قامىنان ارىلا المادىم. ەندى ەسەيىپ، باس كوتەرگەندە، قوعام ءبىز سەكىلدىلەردى وگەيسىپ قالعانىن بايقادىم. كوپتەگەن جىلدار بويى قوعامدىق ۇيىم باسقاردىم. 2005 جىلى مۇحتار شاحانوۆ اعامىز پارلامەنتكە شاقىرىپ وزىنە كومەكشى ەتتى. ءسويتىپ، ومىرىمدەگى ءىشىنارا ەل بيۋدجەتىنەن ايلىق الۋ باقىتى سولاي بۇيىردى.

ءبىر ادامداي جۋرناليستىك قابىلەتىم پايداعا اسار ەمەس، ءبىزدىڭ قازاقى قوعامعا كازىر جۋرناليست ەمەس، ناسيحاتشى كەرەك ەكەن. سونىڭ كەسىرىنەن قازاقتىلدى اقپارات ءوندىرۋ مەن تۇتىنۋ قۇلدىرادى دا، اۋدارماعا اينالىپ كەتتى. ءسويتىپ، قازاق تىلىندە ويلاپ، اقپارات وندىرەتىن جۋرناليستەردىڭ ورنىنا اۋدارمامەن اينالىساتىن ناسيحاتشىلار پايدا بولدى.ساراپتاما مەن شولۋدى شاتاستىراتىن جاعدايعا جەتتىك. ۇلتتىڭ قامىن ويلاۋعا مۇمكىن، دالىرەگى ءتيىس رەسمي ورىندارعا جايعاسىپ العان كەزدەيسوقتار جول بەرمەيدى. ولار ساياسي كوسمەتيكامەن اينالىسۋدا. جالپى، ۇلتتىق ساپا مەن مازمۇننىڭ كەڭەستىك دەڭگەيدەن اناعۇرلىم تومەندەپ كەتكەنىن مويىنداۋ كەرەك. سونىڭ ءبارىن ويلاپ، قولدان كەلەر قايراندى ىسكە قوسا المايتىنىڭدى سەزگەندە بارماق شايناۋدان باسقا ەشتەڭە قالمايدى.

ءوز بەتىمشە مادەنيەتتانۋمەن اينالىسىپ ءجۇرمىن. ناۋرىزدى قولعا العانىما بەس جىل بولدى، ونىڭ بىزگە بارىنشا جاقىن مەرەكە ەكەنىنە كوز جەتكىزەتىن زەرتتەمەم دايىن تۇر. قوعامدىق سالا مەن ءتىل ساياساتى بويىنشا پۋبليتسيستيكالىق ەكى كىتاپ جازۋلى. ودان باسقا لينگۆيستيكا سالاسىندا دا بىرقاتار ويلارىم بار، قازاقى ءالىپبي تۇجىرىمداماسىن ازىرلەدىم. كيريلشە قارىپتەن باس تارتپاساق، ەڭ بولماسا تىلىمىزگە بەيىمدەلگەن الىپبيلىك رەفورما كەرەك ەكەنىنە كوز جەتتى. ونسىز ءتىلىمىز ءوز جۇيەسىنەن جۇرداي بولماق. احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ تۇگەندەگەن دىبىستارى نەگىزىندە قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ ايتىپ كەتكەن سينگارمونيزم اياسىندا ءالىپبي جاساقتاۋعا كوشۋ قاجەت. مۇنىڭ ءبارى سايىپ كەلگەندە - مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ ۇلتتىق مازمۇنى.

جالپى، اللا بەرگەن قابىلەتىمدى ءوز پايداما دا، ەلدىڭ پايداسىنا دا تولىق جاراتا الماي جۇرگەنىمدى ءوزىم دە، اينالام دا جاقسى بىلەدى. ءبىزدىڭ قوعام جەكە باستىڭ قابىلەتىن اشۋعا ەمەس، قىمتاۋعا باعىتتالعان. ءبىز ازىرگە وزگەگە ساۋىن سيىر بولىپ وتىرعاندايمىز. ەڭ قيىنى - سوزدەن قادىر، ىستەن بەرەكە، ساياساتتان ناتيجە كەتكەنى. بىراق مۇنىڭ ءبارى دە وتكىنشى، تەك بولاشاقتىڭ العىشارتىن امان ساقتاۋ كەرەك. ول ءۇشىن جاڭا ەليتا قالىپتاستىرۋ كەرەك، سول ءۇشىن دە تاريحقا اينالعان ءاربىر ارەكەتىمىز ۇلتتىڭ تاجىريبەسى ەكەنىن سىڭىرەتىن ارەكەت كەرەك-اق. سول ءۇشىن دە «ازات» جەكەلەگەن سەركەلەر مەن ولاردىڭ بۇرىنعى مۇشەلەرىنىڭ ماقتانىشى عانا ەمەس، ۇلتتىڭ جىگەرىن جانيتىن جەلەۋ بولعانى ابزال. سوندا عانا كەشەگى ءىستىڭ بۇگىنگى جالعاسى تابىلادى.

سۇحباتتاسقان س.ەسماحانۇلى

«جاس قازاق ءۇنى» گازەتى