وتكەن ايدا قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ 75 جىلدىعىنا بايلانىستى 700-گە تارتا قالامگەردىڭ باسقوسۋى وتكەنىنەن ەل حاباردار. وسى جيىن تۋراسىندا وتكەن نومىرلەرىڭىزدە اقيىق اقىن مۇحتار شاحانوۆتىڭ "ۇلتىن ساتقان ۇستازدار نەمەسە ءتىلدى قولداۋ اكتسياسىنا جازۋشىلار نەگە كەلمەدى؟" تاقىرىبىمەن ولەڭى دە جارىق كوردى. بۇل ماقالا ينتەرنەت سايتتارىنا دا ورنالاستىرىپ، بۇگىنگى كۇنى قالىڭ وقىرماننىڭ قىزۋ تالقىسىنا ءتۇسىپ كەتكەن.

"جاعىمپازدىق سيندرومى"

قىزۋ تالقىنىڭ باستى سەبەبى شاماسى جازۋشىلار وداعىنىڭ توراعاسى نۇرلان ءورازاليننىڭ اتالمىش جيىندا "قۇرمەتتى توراعا" بولىپ سايلانۋى شىعار... ويتكەنى، "قۇرمەتتى توراعا" جازۋشىلار وداعىنىڭ توراعالىعىنا وزگە قالامگەر سايلانعان كۇننىڭ وزىندە، مۇنداعى لاۋازىمدىق قىزمەتى ودان جوعارى بولماق. ءسويتىپ، ولە-ولگەنشە جازۋشىلار وداعىنىڭ جوعارىسىنان قاراپ وتىرماق.

جالپى، مۇنداي "سيندرومنىڭ" پارلامەنتتىڭ تومەنگى پالاتاسىنان باستالعانى بەلگىلى. "جاعىمپازدىقتىڭ" "اسا جۇقپالى" دەرتىنە شالدىققان ءماجىلىس دەپۋتاتتارى باستاما جاساپ، پرەزيدەنتىمىزدى زاڭ نەگىزىندە "ۇلت كوشباسشىسىنا" اينالدىرعانى بەلگىلى. پرەزيدەنتىمىزدىڭ قارسىلىعىنا قاراماعان "اۋرۋدىڭ اسقىنعان تۇرىمەن اۋىراتىن" ءماسىموۆ-توقاەۆ-مۇحامەدجانوۆتار ۇشتىگى كونستيتۋتسيالىق زاڭعا قول قويىپ، قولدانىسقا ەنگىزدى دە جىبەردى.

وتكەن ايدا قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ 75 جىلدىعىنا بايلانىستى 700-گە تارتا قالامگەردىڭ باسقوسۋى وتكەنىنەن ەل حاباردار. وسى جيىن تۋراسىندا وتكەن نومىرلەرىڭىزدە اقيىق اقىن مۇحتار شاحانوۆتىڭ "ۇلتىن ساتقان ۇستازدار نەمەسە ءتىلدى قولداۋ اكتسياسىنا جازۋشىلار نەگە كەلمەدى؟" تاقىرىبىمەن ولەڭى دە جارىق كوردى. بۇل ماقالا ينتەرنەت سايتتارىنا دا ورنالاستىرىپ، بۇگىنگى كۇنى قالىڭ وقىرماننىڭ قىزۋ تالقىسىنا ءتۇسىپ كەتكەن.

"جاعىمپازدىق سيندرومى"

قىزۋ تالقىنىڭ باستى سەبەبى شاماسى جازۋشىلار وداعىنىڭ توراعاسى نۇرلان ءورازاليننىڭ اتالمىش جيىندا "قۇرمەتتى توراعا" بولىپ سايلانۋى شىعار... ويتكەنى، "قۇرمەتتى توراعا" جازۋشىلار وداعىنىڭ توراعالىعىنا وزگە قالامگەر سايلانعان كۇننىڭ وزىندە، مۇنداعى لاۋازىمدىق قىزمەتى ودان جوعارى بولماق. ءسويتىپ، ولە-ولگەنشە جازۋشىلار وداعىنىڭ جوعارىسىنان قاراپ وتىرماق.

جالپى، مۇنداي "سيندرومنىڭ" پارلامەنتتىڭ تومەنگى پالاتاسىنان باستالعانى بەلگىلى. "جاعىمپازدىقتىڭ" "اسا جۇقپالى" دەرتىنە شالدىققان ءماجىلىس دەپۋتاتتارى باستاما جاساپ، پرەزيدەنتىمىزدى زاڭ نەگىزىندە "ۇلت كوشباسشىسىنا" اينالدىرعانى بەلگىلى. پرەزيدەنتىمىزدىڭ قارسىلىعىنا قاراماعان "اۋرۋدىڭ اسقىنعان تۇرىمەن اۋىراتىن" ءماسىموۆ-توقاەۆ-مۇحامەدجانوۆتار ۇشتىگى كونستيتۋتسيالىق زاڭعا قول قويىپ، قولدانىسقا ەنگىزدى دە جىبەردى.

جوعارىدان باستالعان وسى ءبىر "جۇقپالى دەرت" ەندى تومەنگى جاققا قاراي جايىلۋدا. ەمى جوق "كەسەلدىڭ" العاشقى "سيندرومدارى" قالامگەرلەرىمىزدە باياعىدا-اق بايقالعان. "دەرت" دەندەگەن ولار اقىرى "قۇرمەتتى توراعا" دەگەندى ويلاپ تاپتى. "ويلاپ تاپتى" دەگەنىمىز بولماسا، بۇنىڭ "ۇلت كوشباسشىسىنىڭ" كوشىرمەسى ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.

بۇل "جۇقپالى دەرتتىڭ" سيندرومدارى تۋرالى كىشكەنە اقپار بەرە كەتەيىك. "جاعىمپازدىق كەسەلى" نەگىزىنەن عاشىقتىق دەرتىنە ۇقساس. بىراق، بۇل "دەرت" جۇقپالى ءارى اسا قاۋىپتى. بۇل "دەرتكە" شالدىققان جاننىڭ كوزىنە وزىنەن لاۋازىمى جوعارى تۇلعا ەرەكشە جاراتىلعان تۇلعاداي بولىپ كورىنە باستايدى. "كوز الدى بۇلدىراپ", ول "تۇلعانىڭ" كەمشىلىكتەرىن كورۋدەن قالادى. ونىڭ ءاربىر سوزىنە "باسى اينالىپ، قۇلاعى تۇنادى". اتالمىش "تۇلعاعا" ءتىل تيگىزگەندەردى ەرەكشە جەك كورىپ، كەكتەنە قارايدى، ونى قورعاۋ ءۇشىن ار-ۇياتتان دا بەزۋگە بارۋى مۇمكىن. "ەرەك تۇلعانىڭ" قولىن ءسۇيىپ، ءتۋفليىن جالاعىسى كەلۋى دە عاجاپ ەمەس. شاحانوۆ مىرزانىڭ ونداي جانداردان "تج" دەپ تىجىرىنۋ سەبەبى دە وسى. سونىمەن قاتار، مۇنداي "اۋرۋعا" شالدىققان ادامدار ء"تۇس اجىراتۋ" قابىلەتىنەن ايىرىلىپ، اق پەن قارانى، ياعني وتىرىك پەن شىندىقتى اجىراتا الماي قالىپ جاتادى.

وكىنىشكە قاراي، عىلىمدا ءالى بۇل "كەسەلدىڭ" ناقتى ەمى تابىلماعان. سوندىقتان، وعان ەشقانداي دارىلىك پرەپاراتتار كومەكتەسپەيدى. بەلگىلىسى - ار-ۇياتى كۇشتى ادامدار عانا بۇل "كەسەلگە" شالدىقپاي، امان قالا الادى. ياعني، "جاعىمپازدىق دەرتى" يممۋنيتەتى السىزدەرگە ەمەس، ار-ۇياتى السىزدەرگە تەز جۇققىش.

ورازاليننەن وزگەسى قۇرمەتكە لايىق ەمەس پە؟

سونىمەن، نۇرلان ورازالين "قۇرمەتتى توراعا" بولدى. سوعان قاراعاندا، وعان دەيىن جازۋشىلار وداعىن باسقارعان ازاماتتار قۇرمەتكە لايىق بولماسا كەرەك. ءورازاليندى ەرەك ەتۋلەرىنە قاراعاندا، قالامگەرلەرىمىزدە سونداي ويدىڭ جاتقانى دا.

ايتپاقشى، وسىدان ءبىراز جىل بۇرىنعى جازۋشىلار وداعىنىڭ الگىندەي جيىنىندا قالامگەرلەر ءورازاليننىڭ توراعا بولىپ قالۋىنا قارسىلىق ءبىلدىرىپ، نۇرەكەڭ اۋپىرىممەن ورنىندا قالعان ەدى. تاعى دا ورنىنان ايىرىلۋ قاۋپى تۋادى ما دەپ قورىقتى ما كىم بىلگەن، بۇل جولى ەرتەرەك قامدانعانداي. جانە جولى بولدى دا.

ايتسە دە، بىلايعى حالىق ءورازاليننىڭ "جوعارى قۇرمەتكە" لايىق بولاتىنداي ءىس-ارەكەتىن ونشا كورە الماي وتىر. جازۋشىلار وداعىنىڭ جۇمىسىن كەرەمەت ۇيلەستىرىپ، ادەبيەتىمىزدىڭ جاڭا ءبىر بەلەستەرگە كوتەرىلۋىنە جول اشىپ جاتسا، اڭگىمە باسقا ەدى. كەرىسىنشە، سوڭعى ۋاقىتتاردا حالىقتىڭ زيالى قاۋىم وكىلدەرىنە دەگەن سەنىمى ازايىپ بارادى. "زيالى" دەپ نەگىزىنەن اقىن-جازۋشىلارىمىزدى اتايتىنىن بىلەتىن بولساق، سوڭعى جىلدارى باق-تا "زيالى ما، زياندى ما؟" دەگەن سۇراق توڭىرەگىندە كوپتەگەن ماتەريالداردىڭ جاريالانعانى-اق جازۋشىلارىمىزدىڭ ابىرويى قاي ساتىعا تومەندەپ كەتكەنىن كورسەتسە كەرەك.

وتارشىلىقتى ناسيحاتتاپ جۇرگەندەيمىز

راسىندا، ەل تاۋەلسىزدىگىن العالى ەلدى ەلەڭ ەتكىزەر جاقسى روماندار جازىلىپ جاتىر ما بىزدە؟ "قازىرگى جاستار كىتاپ وقىمايدى" دەپ رەنجيمىز كەيدە. ال شىن مانىندە تاۋەلسىز ەلدىڭ حالقىن ۇلىقتايتىن ۇلى شىعارمالاردى كورە الماي وتىرعان جوقپىز با؟ ارينە، مۇلدە جازىلماي جاتىر دەۋگە بولماس، بىراق، از. اسىرەسە تاريحي روماندار، تريلوگيالار جوقتىڭ قاسى. شىنايى تاريحىمىزدى سيپاتتاپ، باتىر بابالارىمىزدىڭ ەرلىكتەرىن كورسەتىپ، وتارشىلاردىڭ وزبىرلىقتارىن اشىپ ايتقان شىعارمالار بار ما قازىر؟

قازىرگى اقىن-جازۋشىلارىمىزدىڭ كوبى ءوز رۋىن ماقتاپ، قازىرگى لاۋازىمدى كىسىلەر مەن ولاردىڭ اتا-بابالارىن اسپەتتەۋمەن ۋاقىت وتكىزىپ جۇرگەن جوق پا؟ ال حالىق ءالى دە شىنايى تاريحىنا كوز جەتكىزە الماي كەلەدى. جاستاردى نامىسىن جانشىپ، رۋحتاندىراتىن شىعارما دەگەن ىلۋدە ءبىر كەزدەسپەسە، جوقتىڭ قاسى دەگەندەي-اق.

تاريحي رومان، تريلوگيا دەگەندە، "كوشپەندىلەر" مەن "قان مەن تەردىڭ" ورنى بولەك ەكەنى ايان. وكىنىشكە وراي، مۇنىڭ بارلىعى كەڭەس وداپعى كەزىندە جازىلعان، سول ۋاقىتتاعى ساياساتتىڭ تار شەڭبەرىنەن شىعا الماعان. سوندىقتان، اتالمىش شىعارمالاردا قازاق باي-باعلاندارى، سۇلتاندارى، حاندارى، ءتىپتى قاراپايىم ادامدارىنىڭ وزدەرى جاعىمپاز، ساتقىن، كورەالماۋشىلىق قاسيەتكە يە، تاققۇمار، وزبىر، قاتىنقۇمار بولىپ كەلەدى. ورىس حالقى بولسا ەڭبەكقور، كۇشتى، اقىلدى، مەيىرىمدى سانالادى دا، قازاق حالقىنىڭ ورىسقا قوسىلىپ قانا ەل قاتارىنا قوسىلعانى اسپەتتەلەدى. ناعىز حالىقشىل باتىرلارىمىزدىڭ ءوزى سوڭىندا ورىس حالقىنا قوسىلىپ قانا ەل بولا الاتىنىمىزدى ايتىپ وتىرادى. ارينە، ءىلياس ەسەنبەرليندەي الىبىمىز بۇلاي جازعىسى كەلمەگەن شىعار، تەك كەڭەستىك ساياسات سولاي جازۋعا ماجبۇرلەگەن دە. ايتەۋىر، استارىنان قازاقتىڭ تەگىن حالىق بولماعانىن، ۇلى دا جاۋىنگەر ەل ەكەنىن سەزەسىڭ.

جۋىردا تولەپبەرگەن قايىپبەرگەنوۆ دەگەن قاراقالپاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسىنىڭ "قاراقالپاق داستانى" دەگەن كىتابى قولىما ءتۇستى. وسى تريلوگيادا دا ورىستار ۇلى حالىق رەتىندە اسپەتتەلەدى دە، قازاقتار باسقىنشى، وزبىر رەتىندە سۋرەتتەلگەن. اسىرەسە كىشى ءجۇز حالقى مەن ونىڭ حانى ابىلقايىر قاراقالپاقتارعا كۇن كورسەتپەگەن جاۋ بولىپ كورسەتىلىپتى. ودان قالسا قازاقتار ءبىرىن-ءبىرى قىرىپ، حاندارى تاق ءۇشىن ار-ۇياتىن شەتكە جيناپتى. ابىلقايىر حانعا قارسى ورتا ءجۇزدىڭ باراق سۇلتان باستاعان اسكەرى شابۋىل جاساپ، تىقسىرىپ كەلە جاتقاندا، بۇعان دەيىن وزدەرى كۇن كورسەتپەي قىرىپ جۇرگەن قاراقالپاقتارىنا كىشى ءجۇزدىڭ بيلەرى جالىنىپ بارىپ، سودان "تاسپەن اتقاندى اسپەن اتىپ", قاراقالپاقتار كىشى جۇزگە كومەككە كەلىپ، ورتا ءجۇزدىڭ ەرجۇرەك جاۋىنگەرلەرىن شەتكە تۇرە قۋىپتى. تەك، ارتتان ورتا جۇزگە جاڭا كۇش كەلىپ قالىپ، وندا دا ابىلقايىر حان ءولتىرىلىپ، سودان كەيىن عانا سوعىس توقتاپ، قاراقالپاقتىڭ مامان ءبيى باستاعان اسكەرى ەلدەرىنە قايتىپتى.

بۇل كىتاپتا دۇنيەنىڭ عىلىمى دا، ءبىلىمى دە، كەرەمەتتەرى دە، قارۋى دا، ءبارى-ءبارى ورىس حالقىندا دەپ تۇسىندىرىلەدى. ورىس پاتشالىعىنا باعىنۋعا قازاقتار دا، قاراقالپاقتار دا جاپپاي تالاسادى.

وسىنداي شىعارمانى وقىعان ادامدا قانداي رۋح بولادى؟ ءبىر قىزىعى، وسى تريلوگيانى زۇلقارناي ساقيۇلى دەگەن قازاق تىلىنە اۋدارىپ، قر مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىنىڭ ارنايى باعدارلاماسى بويىنشا باسىلىپ شىعادى، ءسويتىپ قازاق وقىرماندارىنا جول تارتادى. سوندا قازاق وقىرماندارىنا "قازاق ۇلتىن جەرگە قاراتىپ، پاتشالىق ورىس ەلىن كوككە كوتەرگەن" شىعارمانى ناسيحاتتاپ جاتىر ما؟ سولاي بولىپ تۇر عوي. مۇنى وقىعان قازاق جاستارى ء"وي، ءبىزدىڭ بابالارىمىز ءبىر-بىرىمەن قىرىلىسىپ، تاق ءۇشىن، قاتىن ءۇشىن، بايلىق ءۇشىن ءبىرىن-ءبىرى تالاعان ەكەن عوي. ورىس حالقىنىڭ ارقاسىندا عانا ەل بولىپپىز" دەگەن ويعا كەلمەي مە؟ سوندا قازاق وكىمەتى وتارسىزداندىرۋ ساياساتىن جۇرگىزۋدىڭ ورنىنا، وتارشىلىق كەزەڭدى قايتا ناسيحاتتاپ جاتقان بولىپ شىقپايدى ما؟

گۇلەن ۇلتىمىزدى گۇلدەتە المايدى

مىنە، سوندىقتان دا قازاق قالامگەرلەرى شىنايى تاريحتى سۋرەتتەپ بەرەتىن جاڭا تاريحي روماندار، تريلوگيالار جازىپ، وتارسىزداندىرۋ ساياساتىنا وزدەرىنشە ۇلەس قوسۋعا ءتيىس. ەگەر نۇرلان ورازالين وسىنداي ىستەرگە باستاماشى بولىپ جاتسا، سوندا حالىقتىڭ ءوزى-اق ونى "قۇرمەتتى توراعا" دەپ كوككە كوتەرەر ەدى. وكىنىشكە وراي، توراعالىققا نۇرلان ورازالين كەلگەلى جازۋشىلار وداعى قايداعى ءبىر تۇركيادان قاشىپ، اقش-تى پانالاعان فەتحۋللاھ گۇلەن دەگەندى ناسيحاتتاپ الەك. ءاربىر جيىنىندا گۇلەن شىعارمالارى، گۇلەننىڭ كىتاپتارى تۋرالى ۇگىت جۇرگىزەدى. ءسويتىپ گۇلەن ارقىلى يسلام ءدىنىنىڭ باسقا ءبىر اعىمىن ناسيحاتتاپ جۇرگەنىن ورازالين تۇسىنسە كەرەك. تۇسىنبەسە، قازاق باق-تارىندا بۇل تۋرالى كوپتەپ جازىلدى، سولاردى وقىپ كورەر.

جوعارىدا ءبىز "قۇرمەتتى توراعاعا" بايلانىستى ينتەرنەت وقىرماندارىنىڭ اراسىندا قىزۋ تالقىنىڭ بولىپ جاتقانىن ايتىپ وتتىك. كوپتەگەن وقىرماندار قالامگەرلەرىمىزگە قارىندارى اشسا كەرەك، "جازۋشىلار وداعى تاراتىلسىن!" دەپ ۇرانداپ جاتىر. ەندى بىرەۋلەرى "جازۋشىلار وداعىندا 700 ەمەس، 7 اقىن-جازۋشى قالسا دا بولعانى" دەپ، ول ءتىزىمدى دە جاساپ تاستاپتى. "جازۋشىلار وداعى جاعىمپازدار وداعىنا اينالىپ كەتتى" دەۋشىلەر دە از ەمەس. مۇنىڭ ءبارى تەگىن ايتىلىپ جاتقان جوق. سوندىقتان، قالامگەرلەرىمىز ويلانۋعا ءتيىس. دۋلات يسابەكوۆ اعامىز ايتپاقشى، قالامگەرلەرىمىز قازاق ءتىلى بولماسا، وزدەرىنىڭ شىعارمالارىن ەشكىمنىڭ وقىمايتىنىن ءتۇسىنىپ، قازاققا قاراي بەت بۇرسا دەيمىز. قازاققا قازىر قولدان جاسالعان "قۇرمەتتى توراعا" ەمەس، ۇلتقا شىنايى جانى اشيتىن قۇرمەتتى زيالى ازامات كەرەك. وسى سەبەپتى، مەن جازۋشىلارىمىزدى "جاعىمپازدىق" كەسەلىنەن "جازىلۋعا" شاقىرامىن.

ابزال ەرجانۇلى.

تۇركىستان قالاسى.

"اباي-اقپارات"