ازامات قاسىم. مۇلگiگەن سانانى وياتار ساق قورعانى نەمەسە شاھاردىڭ مىڭجىلدىق تاريحى حاقىندا
بيىلعى جىلى ارحەولوگتار الماتى قالاسىنا قاراستى ۇلجان ىقشاماۋدانىنان IV عاسىرعا جاتاتىن ساق قورعانىن تاپتى. قازبا جۇمىسىن ءا.ح.مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ قىزمەتكەرلەرi جۇرگiزدi. الماتى قالالىق مادەنيەت دەپارتامەنتi قازبا جۇمىسىنىڭ ءساتتi جۇرۋiنە سەپتiگiن تيگiزدi. قورعانداعى قازبا جۇمىستارى قالالىق مادەنيەت دەپارتامەنتi مەن ءا.ح.مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ بiرلەسكەن «ۇلجان» ىقشاماۋدانىنان تابىلعان ساق قورعانىنداعى ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى» اتتى ارنايى باعدارلاما اياسىندا جۇزەگە استى. قورعانعا ۇلجان ىقشاماۋدانىنىڭ اتى بەرiلدi.
بۇل الماتى قالاسى اۋماعىنان تابىلعان العاشقى قورعان ەمەس. بۇعان دەيiن قالامىزداعى «اقساي» ىقشاماۋدانىنان قولا داۋiرiنە جاتاتىن تۇيە ءمۇسiنi, «سامال-1» ىقشاماۋدانىنان ب.ە.د. IV عاسىرعا جاتاتىن (قولا ءداۋiرi) ساداقشىلار بەينەلەنگەن شاعىن كولەمدەگi مەتالل جانە تەلەكەشەن ماڭىنان ب.ە.د.IV عاسىرعا جاتاتىن ديiرمەن تاستارى تابىلعان بولاتىن. الماتى قالاسىنىڭ باتىسىنداعى 44 شاقىرىم جەردەگi قاراساي اۋدانىنىڭ اۋماعىنداعى مايبۇلاق ايماعىنان جانە ونىڭ وڭتۇستiك باتىسىنا قاراي ەكi شاقىرىم جەردەگi قارعالى ايماعىنان بۇل وڭiرلەردە ءومiر سۇرگەن العاشقى ادامداردىڭ مەكەن-جايلارى تابىلىپ، ۇلتىمىزدىڭ باي مادەني مۇراسىنىڭ قاتارىن تولىقتىردى.
بيىلعى جىلى ارحەولوگتار الماتى قالاسىنا قاراستى ۇلجان ىقشاماۋدانىنان IV عاسىرعا جاتاتىن ساق قورعانىن تاپتى. قازبا جۇمىسىن ءا.ح.مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ قىزمەتكەرلەرi جۇرگiزدi. الماتى قالالىق مادەنيەت دەپارتامەنتi قازبا جۇمىسىنىڭ ءساتتi جۇرۋiنە سەپتiگiن تيگiزدi. قورعانداعى قازبا جۇمىستارى قالالىق مادەنيەت دەپارتامەنتi مەن ءا.ح.مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ بiرلەسكەن «ۇلجان» ىقشاماۋدانىنان تابىلعان ساق قورعانىنداعى ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى» اتتى ارنايى باعدارلاما اياسىندا جۇزەگە استى. قورعانعا ۇلجان ىقشاماۋدانىنىڭ اتى بەرiلدi.
بۇل الماتى قالاسى اۋماعىنان تابىلعان العاشقى قورعان ەمەس. بۇعان دەيiن قالامىزداعى «اقساي» ىقشاماۋدانىنان قولا داۋiرiنە جاتاتىن تۇيە ءمۇسiنi, «سامال-1» ىقشاماۋدانىنان ب.ە.د. IV عاسىرعا جاتاتىن (قولا ءداۋiرi) ساداقشىلار بەينەلەنگەن شاعىن كولەمدەگi مەتالل جانە تەلەكەشەن ماڭىنان ب.ە.د.IV عاسىرعا جاتاتىن ديiرمەن تاستارى تابىلعان بولاتىن. الماتى قالاسىنىڭ باتىسىنداعى 44 شاقىرىم جەردەگi قاراساي اۋدانىنىڭ اۋماعىنداعى مايبۇلاق ايماعىنان جانە ونىڭ وڭتۇستiك باتىسىنا قاراي ەكi شاقىرىم جەردەگi قارعالى ايماعىنان بۇل وڭiرلەردە ءومiر سۇرگەن العاشقى ادامداردىڭ مەكەن-جايلارى تابىلىپ، ۇلتىمىزدىڭ باي مادەني مۇراسىنىڭ قاتارىن تولىقتىردى.
عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، مايبۇلاق اڭعارىنىڭ 150-200 مەتر زاڭعارىندا ءومiر سۇرگەن ادامدار تۇراعى تاس داۋiرiنە تۇسپا-تۇس كەلەدi. بۇل جەردەن قولا جانە تەمiر داۋiرلەرiندە ادامدار پايدالانعان كۇندەلiكتi تۇتىنۋ بۇيىمدارىنىڭ دا قالدىقتارى تابىلعان. ەڭبەك قۇرالدارىنىڭ 75 ءتۇرi سونىڭ ايقىن دالەلi. بۇل بiر عانا الماتى قالاسىنىڭ توڭiرەگiنەن تابىلعان دۇنيەلەر. رەسپۋبليكامىزدىڭ وزگە دە وڭiرلەرiنەن تابىلعان، ۇلتتىق سانامىزدى جاڭعىرتۋعا ۇلەس قوسىپ جاتقان تاريحي جادiگەرلەرiمiز تۋرالى ءسوز قوزعاساق، ول ءوز الدىنا تاۋسىلمايتىن ۇلكەن اڭگiمە.
ۇلجانداعى قورعان – الماتىنىڭ اناسى
الماتى قالاسى توڭiرەگiنەن تابىلعان تاريحي جادiگەرلەر نەنi ايعاقتايدى؟ تاريحشىلاردىڭ سوزiنە سەنسەك، شاھار اۋماعىنان تابىلعان كونە ارحەولوگيالىق قازبالار قالا تاريحىنىڭ مىڭجىلدىقتار كەزەڭiنەن ارى اساتىنىن دالەلدەيدi. بۇل الماتى توپىراعىندا تاس عاسىرى كەزەڭiندە العاشقى ادامداردىڭ ءومiر سۇرگەنiن ايگiلەيدi. اقيقاتى، بۇل الماتىنىڭ ارعى تاريحىنان سىر تارتاتىن ماعلۇماتتار. ال قالانىڭ ءتول تاريحى قانشا جىل دەگەنگە كەلەتiن بولساق، ونىڭ مىڭجىلدىقتارعا ۇشتاسىپ جاتقانىنا ءشۇبا كەلتiرمەيمiز. الايدا الماتىنىڭ تاريحىن ۆەرنىي بەكiنiسiنەن باستاپ، شاھاردىڭ 150 جىلدىعىن تويلاماق بولعان الدەكiمدەردiڭ كوزدەگەنi دە تۇسiنiكتi. بارiنە دە ۋاقىت ەمشi. تاسقا باسىلعان تاريح – بۇلتارتپاس شىندىق. الماتى تاريحى دا مىڭجىلدىقتارعا قول سوزعان، تاسقا باسىلىپ، توپىراققا بادiزدەلگەن بۇلتارتپاس شىندىق. الماتى تاريحى مىڭجىلدىقتاردان اسادى. ارحەولوگيالىق قازبالار: قورىمدار، قورعاندار، ءتۇرلi تاريحي جادiگەرلەر الماتى تاريحىن تايعا تاڭبا باسقانداي ايقىنداپ بەردi. قازاقتىڭ ماڭدايىنا بiتكەن ۇلى عالىمى شوقاننان باستاپ، ايگiلi تاريحشى بارتولد، بەلگiلi شىعىستانۋشىلار رادلوۆ (1862 جىلى الماتى توڭiرەگiندە ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىن جۇرگiزگەن) پەن حIح عاسىردىڭ 70-80 جىلدارىندا الماتىنى ارنايى زەرتتەگەن پانتۋسوۆ تاريحتا الماتى اتتى قالا بولعانىن شەگەلەپ ايتىپ، ەڭبەكتەرiندە جازىپ كەتتi. ءسوز جوق، مۇنىڭ ءبارi الماتى تاريحىنىڭ تەرەڭدە جاتقاندىعىن ءشۇباسiز ايعاقتايدى. ۇلجان ىقشاماۋدانىنان تابىلعان ساق قورعانى دا الماتى تاريحىنىڭ تەرەڭدە جاتقانىن تاعى بiر پاش ەتiپ تۇر.
ەرتە تەمiر ءداۋiرiنiڭ مۇراسى
ۇلجان قورعانى الماتىنىڭ سولتۇستiك-باتىس بولiگiندە ورنالاسقان ۇلكەن الماتى وزەنiنiڭ وڭ جاق جاعالاۋىنان تابىلدى. بۇل – قورعاننىڭ جاعراپيالىق ورنى. ارحەولوگتار «ۇلجان» ىقشاماۋدانىنان تابىلعان قورعاندى ساق داۋiرiنە جاتقىزادى. ەسكەرتكiش وزiنە بەس ۇلكەن قورىمدى بiرiكتiرiپ وتىر. سولتۇستiكتەن وڭتۇستiككە قاراي سوزىلىپ جاتقان ۇلجان قورعانىنىڭ بيiكتiگi – 5-7 مەتر، ديامەترi – 60 مەتر توپىراق ۇيiندiسiنەن قۇرالعان. ارحەولوگيا ۇعىمدارىنا ۇشتاستىرىپ ايتساق، قورعاننىڭ انىقتالعان كولەمi: ھ ═ 5 382 m; d 60 m. ەسكەرتكiشتiڭ ورنالاسقان جەرi اپاتتى جاعدايدا بولعاندىقتان باستاپقىدا نىساننىڭ كولەمi (ديامەترi) مەن بيiكتiگiن ايقىنداۋ قيىنعا سوقتى. قورعان تابىلعان جەردەگi بۇزىلعان ءۇي قۇرىلىستارى مەن كوشە توسەمدەرi ءۇيiندiنi قازۋعا كەدەرگi كەلتiرiپ، جۇمىستىڭ ءجۇرۋiن كەشەۋiلدەتكەنiن دە ايتا كەتكەن ورىندى. الايدا مۇنداي كەدەرگiلەرگە قاراماستان ارحەولوگتار قازبا جۇمىسىن ءساتتi جۇرگiزە بiلدi. بiر تاڭقالارلىعى، قورعان پايدا بولعاننان بەرگi تiپ-تiك قالپىن ساقتاپ، بۇگiنگە كۇنگە دەيiن باستاپقى قالپىن جوعالتپاي جەتكەن ەكەن. قورعان تابىلعان «ۇلجان» ىقشاماۋدانىنىڭ تۇرعىنداردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ءۇيiندiنiڭ سىرتى كرەپيادامەن (كرەپيادا – تاۋ ەتەگiنە ورنالاسقان ءۇيiندiنi قورشاعان iرi تاستار تiزبەگi. قورعانننىڭ كونستۋكتسياسى ەۋرازيا دالاسىنداعى ەرتە تەمiر داۋiرiندەگi كەڭ تاراعان ۇلگiگە جاتادى – ا.ق.) قورشالعان جانە ونىڭ iشiندە شارۋاشىلىققا قاجەتتi زاتتار جوعالعان، توناپ الىنعان. ەڭ باستىسى، بۇل ساق قورعانى قاتپار-قاتپار تاس قاباتتارىنان قۇرالعان جانە ءۇيiندiنiڭ جوعارعى جاعىن تۇتاستاي تاس قاباتتارى جاۋىپ جاتقاندىعىمەن ەرەكشەلەنiپ وتىر. ۇلجان قورعانى تەك بiرتەكتi توپىراق ءۇيiندiسi عانا ەمەس، انىقتالعان قاعيدالارعا نەگiزدەلگەن تۇتاستاي ارحيتەكتۋرالىق كەشەن. تاريحشى عالىمدار وسىنداي پiكiردi نىق ۇستانىپ وتىر.
مۇندا دا توناۋشىلىقتىڭ iزi بار
وكiنiشتiسi, ارحەولوگتار قابiردi اشۋ كەزiندە قورعاننىڭ تونالعانىن انىقتادى. بiر قىزىعى، توناۋشىلار ءۇيiندi توبە ورتالىعىنا تiكەلەي (ۆەرتيكالدi) شۇڭقىر ارقىلى ەمەس، وڭتۇستiك باۋراي ارقىلى قىسقا دياگونالدiك تار جول، شاعىن تەسiك ارقىلى كەلگەن. قورعان iشiنەن شاشىلعان ادام مەن جانۋارلاردىڭ سۇيەكتەرi, قىش ىدىستاردىڭ قالدىقتارى جانە التىننان قۇيىلعان اشەكەي بۇيىمدارى تابىلدى. بiر ايتا كەتەرلiگi, قابiر سىرتىنداعى وڭتۇستiك جانە سولتۇستiك توپىراق ۇيiندiلەرi اراسىنان دا ادام سۇيەكتەرi ۇشىراسقان. بۇل جەردە ادامنىڭ باس سۇيەگi مەن قابىرعاسى بiر جەردەن، قول سۇيەكتەرi باسقا جەردەن تابىلدى. بiر قىزىعى، قورعاننان تابىلعان قول سۇيەگi (شىنتاقتان تومەن) اناتوميالىق تارتiپتە يت تۇقىمداس جانۋاردىڭ باس سۇيەگiنiڭ ۇستiندە جاتقان كورiنەدi. ەگەر بۇل سۇيەكتەر قورعان iشiندەگi مارقۇمنىڭ سۇيەكتەرi بولسا، وندا قابiر ولiكتiڭ ابدەن شiرiپ بiتپەي جاتىپ تونالعاندىعىن انىقتايدى.
مۇرالار. سكانۆوردتىڭ ارعى اتاسى
ال قورعاننان تابىلعان كەراميكالىق بۇيىمدار بiرنەشە ىدىستاردىڭ ۇزiندiسiنەن قۇرالعانى انىق كورiنەدi. ولاردى ەكi توپقا ءبولiپ قاراستىرۋعا بولادى:
1) جان-جاعىنان الىپ قاراعاندا شاعىن كولەمدەگi يiلگەن قابىرعاعا ۇقسايتىن قارا-قوڭىرقاي ءتۇستi جىلتىراق، جۇقا ءبۇيiرلi ىدىستار.
2) قىزىل كiرپiش تۇستەس ءۇش ءتۇرلi ىدىستار. ولاردىڭ سىنعان جەرلەرiنەن سۇرعىلت ءتۇستi كۆارتسەتتiڭ قوسىندىسى انىق بايقالادى. ۇساقتالعان قىش ىدىستاردىڭ بiر بولiگi بويالماعان، ورنەكتەلمەگەن بولسا، ەندi بiر جاعى اق تۇسپەن بويالعان ەكەن. وسى جەردەن ءتۇرلi بوياۋمەن ارلەنگەن قابىرعالار تابىلدى. سونداي قابىرعالاردىڭ بiرiندە تۇيىقتالعان ءۇش قاتار جولاق بەدەرلەنiپتi. ۇلجان قورعانىنان تابىلعان تاماشا زاتتاردىڭ iشiنەن 16 ءتۇرلi التىن جالاتىلعان، مەتالعا اڭ بەينەلەرi ويىلىپ جازىلعان بۇيىمداردى ەرەكشە اتاۋعا بولادى. ارحەولوگتار ولاردى 4 تۇرگە ءبولiپ قاراستىرادى:
1) بۇعىنىڭ باسى بەينەلەنگەن جۇقا مەتال (3 دانا).
2) تاۋەشكiنiڭ باسى بەينەلەنگەن جۇقا مەتال(8 دانا).
3) قۇس بەينەسi بەدەرلەنگەن (2 دانا).
4) تەڭ جاقتى ۇشبۇرىشقا ۇقساس ەكi جەرiنەن تەسiلگەن، بەت جاعىنا ويىلىپ جازىلعان كۆادراتتى جۇقا مەتال. بۇيىمداردىڭ العاشقى ەكi ۇلگiسi ساقتاردىڭ كلاسسيكالىق اڭ ستيلiندە جاسالعان. بۇل ەۋرازيا دالاسى كەڭiستiگiندەگi كوشپەندiلiك ونەردiڭ سىرى مەن قىرىن اڭداتادى. جۇقا مەتالعا قاشالىپ سالىنعان بۇعىنىڭ باستارى ءوز داۋiرiندە ساقتاردىڭ «باسقاتىرعىشى» بولعان سەكiلدi. سەبەبi, بiز بۇل جۇقا مەتالدان بiر قاراعاندا بۇعىنىڭ باسىن كورسەك، تiپتi جاقىنداپ كوز سالعاندا سول باستان تاعى دا ءمۇيiزدi بۇعىنى اڭعارامىز. بارلىق التىن اشەكەي بۇيىمدار قابiردiڭ (ولiكتiڭ) تونالعان كەزiندە قولدى بولعان كەبiنگە تiگiلگەن ەكەن. ءسوز جوق، قازبا جۇمىسى كەزiندە تابىلعان زاتتار كەزiندە تونالعان باي قابiردiڭ قۇندى بۇيىمدارىنىڭ بiر بولiگi عانا. قورعاننىڭ اۋقىمدىلىعى، كولەمi مەن كۇردەلiلiگi, ول جەردەن تابىلعان زاتتار جەرلەنگەن ادامنىڭ جوعارى مارتەبەگە لايىق، اۋقاتتى جان بولعاندىعىن ايعاقتايدى. ونىڭ ساق قوعامىندا، مەملەكەتتiڭ قالىپتاسۋ تاريحىندا وزiندiك ورنى بولعانى دا ايقىن اڭعارىلادى.
PS.قازiرگi ۋاقىتتا ءا.ح.مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ قىزمەتكەرلەرi ۇلجان قورعانىنان تابىلعان ماتەريالدارعا ساراپتاما جاساۋمەن اينالىسىپ جاتىر. تاريحشىلاردىڭ ەندiگi مiندەتi – كونە تاريحىمىزدان سىر بەرەتiن قۇندى مۇرانى عىلىمي اينالىمعا ەنگiزۋ، تاريحي قۇندىلىقتى كەلەشەك ۇرپاققا ۇلىقتاۋ.
كارل بايپاقوۆ، ءا.ح.مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى:
– الماتى ساقتاردىڭ، ساق تايپالارىنىڭ ەجەلگi مەكەندەرiنiڭ بiرi. بۇل جەردە ساقتاردىڭ وداعى، ساقتاردىڭ مەملەكەتiنiڭ بiر بولiگi بولدى. بۇگiنگi تابىلىپ جاتقان ءتۇرلi قورعاندار مەن قورىمدار سول ساقتاردiكi. وكiنiشكە قاراي ولاردىڭ كوبi قيراتىلدى، جويىلدى. قۇرىلىستاردىڭ بوي كوتەرۋiنە بايلانىستى باسقا جاققا اكەتiلدi. سولاردىڭ بiرi, الماتى تەرريتورياسىندا ساقتالعان – ۇلجان قورىمى. بۇل دا ساقتاردىڭ ۇلكەن قورعاندارىنىڭ بiرiنە جاتادى. بiز بۇل قورعاندى ونىڭ ۇستiنە تۇرعىزىلعان ۇيلەرگە قاراماستان قازىپ الدىق. ارحەلوگتار مiندەتi – مۇنداي قۇندى مۇرالاردى ساقتاۋ، عىلىمي نەگiزدەمە جاساۋ. بيىلعى جىلى قالالىق اكiمدiكتەن قارجى ءبولiنiپ، قازبا جۇمىستارى ءساتتi جۇرگiزiلدi. بiر وكiنiشتiسi, قورعان تونالعان ەكەن. الايدا بۇل قورعاندى مادەني مۇرامىزعا قوسىلعان قۇندىلىق دەپ تانۋعا تولىق نەگiز بار. بۇل جاي عانا ءۇيiندi ەمەس، تۇتاستاي ارحيتەرتۋرالىق نىسان. بۇل ونەر تۋىندىسى. تاريحتان ءمالiم، ساقتار ءۇي سالۋدى مەڭگەرگەن. بۇل – سول ساقتار ونەرiنiڭ تۋىندىسى. قورعاننان التىن اشەكەي بۇيىمدارى تابىلدى. بۇل بۇيىمدار ب.ە.د. 4 مىڭجىلدىققا جاتادى. ۇلجان قورعانىنا قازبا جۇمىستى كەلەسi جىلى جالعاستىراتىن بولامىز. مۇنداي قورعاندار قالا اۋماعىندا ءالi دە بار. سونى تابۋىمىز كەرەك، مۇقيات زەرتتەۋ قاجەت.
ساقتار – الماتى تاريحىنىڭ بiر بولiگi عانا. الماتى – ساۋدا-ساتتىق ورداسى بولعان، توڭiرەگi ءتورت تۇلiككە تولعان، ءوز بيلiگi, ءوز بيi بولعان قۋاتتى شاھار. وتكەن تاريح وسىلاي سويلەيدi. الماتىنىڭ تاريحى ەڭ كەم دەگەندە مىڭ جىلعا پارا-پار. بۇعان الماتى اۋماعىنان تابىلعان قورىمدار، قورعاندار تايعا تاڭبا باسقانداي دالەل.
«الماتى اقشامى»، №139 (3771), 2006 جىل، 2 جەلتوقسان.
