تۇسىندىرمەلەر
ش. ش. ءۋاليحانوۆ تۋرالى ەستەلىكتەر
ن. ي. ۆەسەلوۆسكي. اققان جۇلدىز
ش. ش. ءۋاليحانوۆتىڭ 5 تومدىق شىعارمالار جيناعى بويىنشا (ارى قاراي ۋشج) جاريالانىپ وتىر، ت. 4, الماتى، 1968, 500–503-بب. ءبىرىنشى رەت ءماتىن ن. ي. ۆەسەلوۆسكيدىڭ رەداكتسياسىمەن جارىققا شىققان ش. ءۋاليحانوۆتىڭ شىعارمالارىندا جاريالاندى (سپب، 1904, I III ب).
وتكەن شاق پەن وسى شاقتىڭ ورنىنا كەلەر شاق قولدانىلادى (قاراڭىز: 19 ب.), قرقورم [قاراقورىم]. قىرعىزداردا كەزدەسەتىن سوزدەر مەن ورالىمداردان بىرنەشەۋىن كەلتىرەيىن (16 ب.); زمانه دا [زامانادا] ورنىنا زماندا [زاماندا – سول كەزدە] جانە ارى قاراي: انلارننك قوت دولت لاری اونكین ولایت لاردا اتی چاولی*85 اتی چاولی چـیقـتی ا ت ى چ ا ۋ ل ى چ ي ك ت ى دەپ – اتى شۋلى شىقتى دەپ ايتىلادى. كۇيەۋىن جوقتاعان ءبىر ايەلدىڭ جىرى: اتی چاولی ایاولم – اق نایزانك تور تایاولی*86؛ ایاولم [اياۋلىم] ایاماق [اياماق] ەتىستىگىنەن شىعادى.
ش. ش. ءۋاليحانوۆ تۋرالى ەستەلىكتەر
ن. ي. ۆەسەلوۆسكي. اققان جۇلدىز
ش. ش. ءۋاليحانوۆتىڭ 5 تومدىق شىعارمالار جيناعى بويىنشا (ارى قاراي ۋشج) جاريالانىپ وتىر، ت. 4, الماتى، 1968, 500–503-بب. ءبىرىنشى رەت ءماتىن ن. ي. ۆەسەلوۆسكيدىڭ رەداكتسياسىمەن جارىققا شىققان ش. ءۋاليحانوۆتىڭ شىعارمالارىندا جاريالاندى (سپب، 1904, I III ب).
وتكەن شاق پەن وسى شاقتىڭ ورنىنا كەلەر شاق قولدانىلادى (قاراڭىز: 19 ب.), قرقورم [قاراقورىم]. قىرعىزداردا كەزدەسەتىن سوزدەر مەن ورالىمداردان بىرنەشەۋىن كەلتىرەيىن (16 ب.); زمانه دا [زامانادا] ورنىنا زماندا [زاماندا – سول كەزدە] جانە ارى قاراي: انلارننك قوت دولت لاری اونكین ولایت لاردا اتی چاولی*85 اتی چاولی چـیقـتی ا ت ى چ ا ۋ ل ى چ ي ك ت ى دەپ – اتى شۋلى شىقتى دەپ ايتىلادى. كۇيەۋىن جوقتاعان ءبىر ايەلدىڭ جىرى: اتی چاولی ایاولم – اق نایزانك تور تایاولی*86؛ ایاولم [اياۋلىم] ایاماق [اياماق] ەتىستىگىنەن شىعادى.
اۆتور تاتار تىلىندەگى اوزگا [وزگا] نەمەسە باشقه [باشقا] ورنىنا اونكین [وڭگە]*87 ءسوزىن قولدانادى. قىرعىزدار بۇل ءۇش ءسوزدى دە «وزگە» دەگەن ماعىنانى بەرۋ ءۇشىن قولدانادى (24 ب.). نچوك بر یاسدی ایرسا بغایت ارو صاحب جمال وخوب صورتلیغ*88. ارو [ارۋ] تازا، جاقسى; قىرعىزداردا قولدانىلمايدى جانە ولارعا مۇلدەم بەلگىسىز*89, ولاردا تەك ارولاماق ارۋلاۋ*90 دەگەن ەتىستىك بار، دەگەنمەن كونە قىرعىز پوەمالارىندا كەزدەسەدى. التىن وردا داۋىرىنە جاتاتىن ءبىر پوەمانىڭ قاھارمانى وراق، رۋى – قوڭىرات، قاڭلىلاردىڭ ورىستاردان تۇسىرگەن ولجانى ءادىل بولمەگەنىنە رەنجىپ، ءوزىنىڭ جالعىزدىعىنا نالىپ، بىلاي دەيدى:
قانكغلی دان التاو كیلدم دیب، سویرو اتان بولسادا،
اوراققه زورلیق قلمانكز؛ اونینك باسین جینالار،
قایراتـنه منگان سونك، قویان قولتوق كيرما قاس،
بوره لار كیتسا جات بولار، ارو چیچای بولسا ایكه.
قلچ چاپسا میرت قیلار؛ ارو چیچای بولسادا،
سویرای سویرای كوچارگا، سونككولی اولدار تووسا ایگه...
سویرو تاولار بولسا ایگه، المانینك كوكنانده یوق ایگه،
سویرو تاولار بولسادا، جالغزدا توغان سوم باسم
اونان سویراب كوچارگا، بارمنان یوغم كوب ایگه.*91
سویرو اتان بولسا ایگه.
كچمك [كەچمەك] – ءوتۋ، یایلاق [يايلاق] – جازعى جايلاۋ جانە قیشلاق [قىشلاق] – قىستاۋ. جۇرت، حالىق – ایل [ەل]، بىراق جۇرتتىڭ بىزدە تاعى ءبىر ماعىناسى بار: كوشكەندە توقتايتىن جەر، مۇندا دا جۇرت دەپ اتالادى، سول ماعىناسىندا قولدانىلعان*92قرا خان اتاسی تورغان یورتوندا ایردی، 20) قرا حاننـنك اوغلی توغدی اول ایردا بەت).
كەيبىر سوزدەر مەن ورالىمدار ماعان تۇسىنىكسىز، بىلايشا ايتقاندا، قىرعىز تىلىندە جوق.
منكر (مۋنكار) ءسوزىنىڭ ماعىناسى ماعان تۇسىنىكسىز، بىزدە منكراو (مەڭىرەۋ) – ءسوز ۇقپايتىن ادام دەگەن تىركەس بار (21-ب.);مننك (منم) سوزومنی تـنكلامادی منكر بولدی. دوبون بایانـنـنك نچه خاتونی الان قوا اتلیغ ایردی.*93 مۇنداعىنچه ماعىناسىن بىلمەدىم. تابونمق [تابىنۋ] ءسوزى بۇل جەردە ءبىر قۇدايعا تابىنۋ ماعىناسىندا قولدانىلىپ تۇر، بىراق تاتارلار مەن قىرعىزدار بۇل تىركەستى ءالى كۇنگە دەيىن كەزدەسەتىن وتقا، ايعا، ت.ب. تابىنۋعا قولدانادى. بوتقه تابونمق، اوتقه تابونمق*93 دەپ ايتادى، بىراق ءبىر قۇدايعاالله [اللا]، مناجت ایتماك، سینماق، قولچلق*94 جانە ت. ب. قولدانادى.
اۆتور بەك جانە بي دەپ جازادى دا، ءبيدىڭ اۋىسپالى ماعىناسى – اقىلدى، ويلى ادام دەپ تۇسىندىرەدى (20 ب.). وعىزدىڭ اناسى تۋرالى اول خاتون كیم بی واستا*95 دەيدى. بۇل ماعىنادا قىرعىزدار بی كشی*96 دەيدى، بي سوزىنەن بىزدە بی لك ەتىستىگى بار [بيلىك] – سوت، قاناعاتتاندىرۋ; بیلامك [بيلەمەك] ءسوزى وسىدان شىقپاي ما ەكەن؟ (20 ب.). دریا قریغی (داريا قىرىعى) كونە قىرعىز پوەمالارىندا قراغی; بۇل ءسوزدى قازىر بىزدە بىلمەيدى. بىزدە قاباغی دەپ ايتادى [قاباعى – جاعالاۋ] جانە یاغاسی [ياعاسى – جاعالاۋ]. یازی [يازى] ءسوزى كەلەسى مىسالداردان كورىنگەندەي یازیغه انكغه چـیقـتی*97: دالا، القاپ دەگەن ماعىناعا يە (22 ب.); اول یازیدا اولوغ لشكر یغلدی*98 [يازى ورنىنا] قىرعىزدار یازیق [جازىق] دەيدى، یازی [يازى] دەگەندى بىلمەيدى.
قونك سو [قوڭسى] قىرعىزداردا – داۋلەتتى ۇيلەردىڭ قاسىنا ورنالاسقان كەدەيلەر;قونك سو قونماق [قوڭسى قوڭماق] – بىرەۋگە جاقىن كوشىپ كەلۋ، قاسىنا قونۋ (قاراڭىز: 23 ب.). بر یكی قونك شو سی بار ایردی*99 (27–28ب.), دریـیا ارا سیندین قرچین لار قمش لار ییغیب سال بغلاب دریانی كچتی *100
قرچین (قىرشىن) ءسوزى وسىمدىك اتاۋى رەتىندە بىزدە قولدانىلمايدى، بىراق «وراق» پوەماسىنداقوم غه بتكان قوبرچین كیسوب الوب سال ایـتـتوم *101 دەلىنەدى، بىراق مەنىڭ قوبرچین [قۋبارشىن] نە ماعىنا بەرەدى دەگەن ساۋالىما ەڭ قۇرمەتتى كارى قۇلاقتار كاری قولاق ماردىمدى جاۋاپ بەرە المادى. بالقاش كولىندە، اققۇم مەن شۋ وزەنى القابىندا، باتپاقتى جەردە قامىس سياقتى، وتە جەڭىل ءارى جىڭىشكە وسىمدىك وسەدى دەدى ولار. قىرعىزدار ونى قوپا دەپ اتايدى جانە ونى جەڭىل سال جاساۋعا پايدالانادى.
قورجىن جولعا ۇستايتىن سومكەلەردىڭ اتاۋى. بۇل ارادا سول ماعىنادا قولدانىلىپ تۇر دەۋگە بولار ەدى، بىراق دریـیا اراسیندین یـیغیب *102 مۇنداي ماعىنادا كەلمەيتىنىن ءبىلدىرىپ تۇر.
جبارلیق، سپاهی لیق، بهادرلیق، قوت شوكت لیق، بای لیق، عیش وفراغـت لیق قوی معظم اولوغ پادشاه تیماك بولور*103 قولدانىستان كورىنگەندەي*104 برچه حالدا قوی حال ایردی ءلار*105سوزى (60ب.).
مال [مال] ءسوزى بۇل كىتاپتا توار قرا [تۋار قارا] تىركەسىنسىز قولدانىلماعان، سوعان قاراپ، توار ءسوزى كونە اتاۋ، یلقی [جىلقى] ءسوزىن الماستىرۋشى دەپ بولجاۋعا بولادى. كوشپەندى ءومىر سالتىنىڭ بارلىق سوزدەرى مەن تەرميندەرىن قىرعىزداردا جاقسى ساقتالىپ قالعانىنا كۇمان جوق. مال ءسوزى ارقىلى قىرعىزدار بۇرىن وزدەرىنىڭ جالعىز بايلىعىن بىلدىرگەن، جالپى مال – بايلىقتىڭ بەلگىسى دەپ تۇسىنەدى. قازىر دە جالپى بايلىق ماعىناسىندا قولدانىلادى، ال ءبىر مال – قرا [قارا]، ال توار قرا جىلقى ءۇيىرى، توار ءسوزى یلقی مەن ءبىر ماعىنادا.
تۇرمىسقا شىققان جاس قىرعىز ايەلى قايىندارى مەن كۇيەۋىنەن ۇلكەندەردىڭ، تۇتاس رۋداعى كۇيەۋىنەن ۇلكەن ادامداردىڭ ەسىمدەرىن اتاي المايدى، سوندىقتان قازاق ايەلدەرى ولارعا باسقا سوزبەن، الايدا سول ماعىناعا جۋىق ات بەرەدى. اوروس [ۇرىس] ءسوزىنىڭ ورنىنا كسچه [كەسشە] نەمەسە چواس [جۋاس] دەيدى، یلقی بای [جىلقىباي] ورنىنا تواربای [تۋارباي] دەيدى، ت. ب.
بۇل ءداستۇردى ۇستانۋشى كەيبىر ايەلدەر اسىرا سىلتەپ جىبەرەدى. اتىن اتاۋعا بولمايتىن كىسىنىڭ ەسىمىندە كەزدەسەتىن دىبىستى قولدانباي سويلەيتىن دە حانىمدار بار. ماسەلەن، تىيىم سالىنعان ەسىم ايباتىر بولسا، ول حانىم ءۇشىن *106اي، ایماق، ایدا، ایغر، ایامق، اینالمق جانە ت. ب. سوزدەر مۇلدە جوق (33 ب.).قامچی بویلوغ ایر اوغول نی قویمادی *107 – قامشى بويلى تىركەسى قازىر تولىق قولدانىستا، ءسىز قازاقتان سول زماندا من قامچی بویلی بالا ايديم*108 دەگەندى ءجيى ەستيسىز.
33 بەتتە، 10 جولدا ی ورنىنا قاتەلىكتەنب تۇر: باریب اچیب – اجیب یاریب توزوب كیلماك. بۇل ءۇش ءسوز كوشپەلى تايپالاردىڭ شاپقىنعا نەمەسە بارىمتاعا ۇشىراپ، كەدەيلەنىپ قالعانىن بىلدىرەدى. ءبىرىنشى ءسوز اچ لق – اشتىقتان تۋىندايدى، ەكىنشىسى ادەيى استان شەكتەۋدەن ارىقتاپ، جۇدەۋدى بىلدىرەدى – اتتاردى بايگەگە دايىنداۋ قىرعىزداردا جاراو ات، جاراتمق [جاراۋ ات، جاراتماق] دەپ ايتىلادى، وسىلايشا دايىندالعان وتە سەمىز ەمەس، بىراق دالادا مىنىسكە كەرەك [جىلقىنىڭ] اتاۋى.
ۇلگى [جوقتاۋ]*1
كوبچاك ساندی كورانكدی
تابیه غه جراتقان،
قرق سان قرا قلماقتی
جارلغینه قراتقان.
ایبالتاسون التون منان بوولاتقان.
الافاسون ارتتوروب
ارپالاب اتتی قووناتقان.
لاباچی دیكان بر ایلنی
انتی منان اولاتقان،
ایرینچی منان سراندی
توزغونداتوب چوولاتقان.
برستاسون جورت اوستونان دوولاتقان.
اینكساسی بيوك بوز اوردا
سلتانت غه اورناتقان.
بولاتدان چیكا سوقتوروب
چنكاراغون تورلاتقان.
اوشبو یردان بك [دارون]
جاسیل كول كا مصلحت [كا] كیلتوروب
..................................................
مس تاباق غه تولتورغان.
قازغونی قلایی دان قاقتوروب
توقباغن سوم التون نان سوقتوروب
نقرا كموش چاپتوروب،
بولغاری سبا پیچوروب
چنی ایاق مان ایچتوركان.
اورندوغن اویمشداب
اواو نقش سالدورغان.
ساندوغین سارالتونغه مالدورغان.
كوچسه قرقین ارتالماس،
قریق مینك اتان تارتالماس.
قزیل ایاق مال جیب
قالیجه سین الدورغان.
الغین چغین ارقالاب
بتینه بدیر قامقا سالدورغان.
توورلیغینك قرا كیس
تولولو بر تونكلو كین
اوشیغه دان اوستاتقان.
بایتاغینك بایب مال بریب
بایراقتی جر كا قیستاتقان.
عدل لیكین نشر اون عدلكا یتكوركان.
[جومارتلیغین] حاتم تای
جومارتدان اوتكاركان.
كونده مهمان كوزاتیب
كیساكلاب ایت بركان،
ایماندینك ایسینه قاراب بیت بركان،
بر خدایدنك دیدارین
سن كورمسنك كم كورار.
تبانداسقان دوشمن غه
كونیندا قیلیچ شاویب اوتكاركان.*
* * *
كۇپشەك ساندى كۇرەڭدى*2
تابياعا جاراتقان.
قىرىق سان قارا قالماقتى
جارلىعىنا قاراتقان.
ايبالتاسىن التىنمەنەن بۋلاتقان.
الافاسىن ارتتىرىپ،
ارپالاپ اتتى قۋناتقان.
لاباشى دەگەن ءبىر ەلدى،
انتىمەنەن ۋلاتقان.
ەرەنشى مەنەن سەرەندى،*3
توزعىنداتىپ شۋلاتقان.
پەرىشتەسىن جۇرت ۇستىنەن دۋلاتقان.
ەڭسەسى بيىك بوز وردا،
سالتاناتقا ورناتقان.
بولاتتان شەگە سوقتىرىپ،
شاڭىراعىن تورلاتقان.
ءۇشبۋ جەردەن بەك [تەرىن]،
جاسىل كولگە*4 ماسليحات[قا] كەلتىرىپ،
.................................................................
مىس تاباققا تولتىرعان.
قازىعىن قالايىدان قاقتىرىپ،
توقپاعىن سوم التىننان سوقتىرىپ،
ناعىرا كۇمىس شاپتىرىپ،
بىلعارى سابا ءپىستىرىپ،
شىنى اياقپەن ىشتىرگەن.
ورىندىعىن ويمىشتاپ،
ويۋ ناقىش سالدىرعان.
ساندىعىن سارى التىنعا مالدىرعان.
كوشسە قىرقىن ارتا الماس،
قىرىق مىڭ اتان تارتا الماس،
قىزىل اياق*5 مال جيىپ،
قاليجەسىن الدىرعان،
العىنشاعىن ارقالاپ،
بەتىنە بەدەر قامقا سالدىرعان.
تۋىرلىعىڭ قارا كەس،
تولىلى ءبىر تۇڭلىگىڭ،
ۇشىعادان ۇستاتقان،
بايتاعىڭ بايىپ مال بەرىپ،
بايراقتى جەرگە قىستاتقان،
عادىلدىگىن نۋشيرۆان*6
عادىلگە جەتكەرگەن.
[جومارتتىعىن] حاتىمتاي*7
جومارتتان وتكەرگەن.
كۇندە مەيمان كۇزەتىپ،
كەسكىلەپ ەت بەرگەن.
يماندىنىڭ ىسىنە
قاراپ بەت بەرگەن.
ءبىر قۇدايدىڭ ديدارىن،
سەن كورمەسەڭ، كىم كورەر؟!
تابانداسقان دۇشپانعا،
كۇنىندە قىلىش شاۋىپ وتكەرگەن.
ابلای تورالی جر
من بر جرده*1 جرلاین،
جرلاسام ننه جرلاین؟
ایرتگه اوتكن ابلای
خانییم ده جرلاین.
اونی منان قویماین،
اوننك اتسقان جاون جرلاین.
قوسقان مالن جرلاسن.
منكگنده اتی كرایده
ایسنغول من ایر سادر
قرغزده دانكقه بر چققان ایر ایده
اناو بر سادر اتلاندی،
اتلانده ده بابلانده،
قزاق بر اویغه توسكانده
تنچ اویقتاب جاتماده،
اق سو منان كوك سوده
اتلانه كله سارت ده الده.
قرادا قووس چنكقردان
سمز نایمان چابلده،
سوننك ایچنده
قونكراتنك جمان چابلده.
سایقال ترك توبنده،
موزده بلاق باسنده
سوقاققان قوزه مه ن لاق تابلده
اون بش یاشار یاس بالا
جاوغاچ بر سونده جلایده:
سن سادر غه قلماسام،
كوتنكنان سورگه سالماسام،
ارقاداغی ابلاى غه نيمه بارماسام،
سویتب بر كگم الماسام.
تاغه بر مزگل بولغانده
جاوغاچ بر اتقه منگان كون،
بلنه ساداق سالغان كون،
قاراقانده قولینه
اورتاغه الا قونغان كون.
انكر قوزنه الغانده،
توس اویقغه بارغانده،
چالبار سالده بولغانده
تیب بر جلقی الغان كون.
تورت كشنی باچشی الوب،
بس كشی نی قوچشی الوب
ارقاداغه ابلای خانغه كیلگان كون،
الله یار [دیب] باس اورغان كون.
خان ابلای سورغان كون؟
– جولدار بولسن جاوغاچ جان.
– خان ابلای تقسر خان،
تنكری برسه مول بولسن.
قرادا قووس چنكقردان
سمز نایمان چابلده،
سوننك ایچنده مینم
قونكراتم جمان چابلده.
اق سو منان كوك سوده
سایقال ترك توبنده،
موزده بلاق باسنده
سو قاققان قوزی اولاق تابلده.
اویناپ بر جورگن قوربه سن.
جاوغاچ نك جمان ساغنده.
– ای جاوغاچم، جاوغاچم،
سن باراتور، باراتور،
سمبله تووسن جلتیب،
ات سمرسن قنتیب،
من سادرغه قلاین،
بایاغه دای بولاین،
تانا*2 بركای خدایم.
****
تاغه بر مزگل بولغانده
سمبله توده جلتیب،
ات سمرده قنتیب؛
یوز قویغه الغان قولاچه ات
جوراكتای بولب سمرده،
جلاندای بولب جاراده.
خان ابلای تقسر خان
اوله بر یوزدین قول جیدی،
كچه بر یوزدین قال جیده،
اسراسه [لوننك] اچنده
اواق بنن كریدن
رابایسز مول جیده.
كوك بورى دای جلده خان،
ایتلگه دای الده خان،
قارچغادای قاقته خان،
تورمتایدای قوندی خان،
توقال ترك توبنده
اتلانب كنكس سورده خان.
باسنتین اوله بارلوبای
اومراولاب سویله یده
كسی ارقینه كونبیده:
– سن كوك بوریدای جلدنك خان،
– توقال ترك توبنده
اتلانب كنكس قلدنك خان.
یمانده قولغه توسمز،
كل قایتالق، دیده خان.
سونده ابلای جلایده،
ابلای نیداب جلایده؟
– كری منان اوراق تنك
نایزا اوستاغان باتردنك
برده برنی جوق بولده.
من نیلكتان بوق بولدوم،
جانه توسب جوق بولدوم.
سونده كیدایچیلك مندارنك
سول مزگلده بار ایكان.
كرایدنك اوله تورسونبای
كون ساداقته دمسنك،
كوبكه تییار سوزم بار*3
كوك چولاق اتته دمستك
اولجه ده الار جایم بار.
یمان قیلب الامز،
كل قایتالق دیده خان.
ابلای خانم جروچنك
قازدای بولب قرقلداب،
(بوراداین) برقلداب،
سای سووندای سارقلداب.
جای تاسندای جارقلداب.
............... باوره
قولغادا تولده سولقلداب.
چابندننك ایچنده
قوس ایدارده اول كیته*4
سونك جمان ایه اوتته.
یمان قیلب الامز،
كیل چابالق دیده خان.
سویگنده بار ابلای
قارت بورادای چابنده.
یوز قویغه الغان قلاچه ات
تورت ایاغن قاغنده،
جاو اتندای سابلده.
سالغانن بلكان سونك
ابلای دا [ی] تقسرخان
ایل تورمان تاغنده.
ارغماغن اوزدرده،
بایاو جاتقان قرغزده
ساری بلده توزده رده.
قلماقچه دای قلدرده،
قرغزدنك بلن سندرده،
چابته ده قایتته ابلای.
ابلای چاوب قایتقان سونك
سادر بالا كله ده
سای سووندای سارقراب،
جای تاسندای جارقراب.
ابلای خانننك قورقانه*5
قورققانه ایمی نمنه؟
توره بر قالده تزكنب، تتراب.
– ای جاوغاچم، جاوغاچم!
اونك قولمده لاچن،
سول قولمده جاوغاچم.
از دسمده تابلماس
جاوغاچ جان سندای قباچه اول.
منگانده اتی كیرایده
ایسنغول من ار سادر
قرغزده دانكقه بر چققان ار ایده.
بار سادرغا بارا كور:
ایلدسین سادرمن.
تالاستنك بویی تار جایلاو
تالاسا بارب جایلایق،
كنكستنك بویی كنك جایلاو
كنكسه بارب جایلایق،
قازی منان قار ته نه
قیه كیسب چاینایق.
– سادر باتر توراتور،
ارقاداغی ابلای
خانم منم جبرده:
– بار سادرغا بارا كور.
منگنده اتی كیرایده
ایسنغول من ار سادر
قرغزده دانكقه بر چققان ار ایده.
جاولاسبایمن سادرمن،
ایلدسین سادرمن.
تالاستنك بویی تار جایلاو
تالاسه بارب جایلایق،
كنكستنك بویی كنك جایلاو
كنكسه بارب جایلایق.
قازه منان قارتانه
قیه كسوب چاینایق.
*****
– قوقی! ایلدسبایمن اونی من،
جاولاسامن اول قولمن.
تالاستنك بویی تار جایلاو
تالاسا بارب جایلامان،
كنكستنك بویی كنك جایلاو
كنكسه بارب جایلامان.
قازه منان قار ته نه
قیه كیسب چاینامان، قوقی!
ابلای دیكان كاری قول
اوچ چاپته منم اویمده
اونه منان تورماده
ابلای دیكان كاری قول
اراغن ایچوب ایسرده.
تاستاپ كیتسن جسر[م] ده،
بر قلماده منك قلده، قوقی!
جاباغمده جون قلده،
جاس قايسيمده اى قلدى،
بوز بالامده قول قلده،
اق اوتاوم كونك قلده.
اونی منان تنباده، قوقی،
ابلای دیكان كاری قول
اینده مغان دا قراب قلغنده، قوقی.
قان قلمای چیشسن كییمده،
بولاك–بولاك ایته رمن،
بوزداى جرتب اوتارمن.
دودوغاسن كیارمن،
اینكسه سنه منارمن،
كووده سنه سییارمن.
ایلمده چاپقان سو قولدنك
سویاكن [نك] اوستونه
منارا قیلب اویارمن.
*****
- منكنده اتی كیرایده
ایسنغول من ار سادر
قرغزدا دانكقه چققان ایرایدی.
ایلچه گا بارغان جاوغاس جان،
سادر باتر نه دیدی؟
– اوی ابلای دیكان تقسر خان،
سن نتسن، نتسن؟
اناو بر تورغان سادردنك
اولكنسگن سوزی بار،
خدایدنك بزگه برار ایبه بار،
سن كیلگنسن، كیلگنسن،
كلب قرغز چاپقان سن،
تنكده اولجه تاپقان سن.
«– قوقی! الدسبایمن سو قولمن،
اینده مغان قراب قلغنده، –»
(سوندا ابلای):
– یالانكاچ حجم سن بولسانك
اناو تورغان سادرده تورب اتسانه،
قارق اولجه غه باتسانه.
اول سادرده اتباسنك،
سادر سنی الاده،
ات كوتنه سالاده،
تانكدینكدان تسیده،
جانغان اوتقا اوزنكده
چرقراتب باساده.
الله دان اوكم كلكان سونك
بر چبندای كوكه [جان]
او قای جاقغه قاچاده.
قونكراتتنك كوب مرگن
كوینده بولغان سول بایغوس
اورمه قرا ملتقته
تزه گه الا اولتورده،
اوزون براوقغه تولتورده،
اتتان بر قورغان سوغسته،
اوقچانتاین قاغسته،
الدلای ابلای چانچقان كون،
قوقی لاب قرغز قاچقان كون،
قزاقته دولت باسقان كون،
قرغزدان ارواق قاچقان كون.
(اتتم ده ب ایكه اووس توپراق تاستادی).
ارغماغن اوزدرده.
بایاو جاتقان قرغزده
ساری بلده توزدر ده.
چاپته ده غه قایتته ابلای.
*****
(شول جلده اتكه جرق نی اولتوركان.
سوننك قزیننك جری).
مرگن ننك باشی ملوون.
داره ننك جوله سروون.
منه بر قزاق كلوون،
اته كم ننك اولوون.
سادر كرده قامشقه،
اته كم ننك نایزه سی
قزل چكبن بور كنب.
قزدار من بو سادر
قارا چكبن بور كنب
خاتون من بو سادر.
ابلای خاننك نایزه سی
قولا بر بولب قایستی
اته كم ننك نایزه سی
قاراغای بولب مایستی.
قرم توقم ابلای
قرداسنك من اته كم،
ته ره توقوم ابلای
تنكداسنك من اتا كاو.
باسنكده قویده الككا
قاننكده الده چلككا
اوتنكده الده كرككا.
ایچب قانغه تویماده
ابلای دیكان قاچ ایغر
اجلگه كاره كگن قویماده.
ابىلاي تۋرالى جىر
مەن ءبىر جىردى جىرلايىن،
جىرلاسام نەنى جىرلايىن؟
ەرتەدە وتكەن ابىلاي،
حانىمدى جىرلايىن!
ونىمەنەن قويمايىن،
ونىڭ اتىسقان جاۋىن جىرلايىن.
قوسقان مالىن جىرلايىن.
مىنگەندە اتى كەر ەدى،
ەسەنقۇل مەن ەرسادىر
قىرعىزدا داڭقى بىرگە شىققان ەر ەدى.
اناۋ ءبىر ءسادىر اتتاندى،
اتتاندى دا باپتاندى.
قازاق ءبىر ويعا تۇسكەندە
تىنىش ۇيىقتاپ جاتپادى.
اقسۋ مەنەن كوكسۋدا
اتتانا كەلە سارتتى الدى.
قارادا قۋىس شىڭعىردان
سەمىز نايمان شابىلدى،
سونىڭ ىشىندە،
قوڭىراتىم جامان جابىلدى.
سايقال تەرەك تۇبىندە،
مۇزدى بالاق باسىندا،
سۋ قاققان قوزى مەن لاق تابىلدى.
ون بەس جاسار جاس بالا
جاۋعاش ءبىر سوندا جىلايدى:
«سەن سادىرگە قىلماسام،
ك... -نەن سۇرگى سالماسام،
ارقاداعى ابىلاي حانىما بارماسام،
ءسويتىپ ءبىر كەگىم الماسام!»
تاعى ءبىر مەزگىل بولعاندا،
جاۋعاش ءبىر اتقا مىنگەن كۇن،
بەلىنە ساداق سالعان كۇن،
قاراعاندا ەل قولىنا
ورتا الا قونعان كۇن.
ىڭىردە قوزىنى العاندا،
ءتۇس ۇيقىعا بارعاندا
شەشىنىپ جاتىپ قالعاندا،
ءتيىپ ءبىر جىلقى العان كۇن.
ءتورت كىسىنى باسشى الىپ،
بەس كىسىنى قوسشى الىپ،
ارقاداعى ابىلاي حانعا كەلگەن كۇن.
«الديار» دەپ باس ۇرعان كۇن.
حان ابىلاي سۇراعان كۇن:
– جولىڭ بولسىن، جاۋعاش جان!
– حان ابىلاي، تاقسىر حان!
ءتاڭىرى بەرسە، مول بولسىن.
قارادا قۋىس شىڭعىردان
سەمىز نايمان شابىلدى،
سونىڭ ىشىندە مەنىڭ
قوڭىراتىم جامان شابىلدى.
اقسۋ مەنەن كوكسۋدا
سايقال تەرەك تۇبىندە،
مۇزدى بالاق باسىندا
سۋ قاققان قوزى مەن لاق تابىلدى.
ويناپ ءبىر جۇرگەن قۇربىسىن،
جاۋعاشىن جامان ساعىندى.
– ءاي، جاۋعاشىم، جاۋعاشىم!
سەن بارا تۇر، بارا تۇر.
سۇمبىلە تۋسىن جىلتيىپ،
ات سەمىرسىن قۇنتيىپ،
مەن سادىرگە قىلايىن،
باياعىداي بولايىن،
پانا بەرگەي قۇدايىم!
* * * *
تاعى ءبىر مەزگىل بولعاندا،
سۇمبىلە تۋسىن جىلتيىپ،
ات سەمىرسىن قۇنتيىپ.
ءجۇز قويعا العان قۇلاشا ات،
جىلانداي بولىپ جارادى.
حان ابىلاي، تاقسىر حان!
ۇلى ءبىر جۇزدەن قول جيدى،
كىشى ءبىر جۇزدەن قول جيدى.
اسىرەسە سونىڭ ىشىندە،
ۋاق پەنەن كەرەيدەن
رابايسىز مول جيدى.
كوك بورىدەي جەلدى حان،
يتەلگىدەي ءىلدى حان،
قارشىعاداي قاقتى حان،
تۇرىمتايداي قوندى حان،
توقال تەرەك تۇبىندە
اينالىپ كەڭەس قۇردى حان.
باسەنتيىن ۇلى بارلىباي،
ومىراۋلاپ سويلەدى،
كىسى ىرقىنا كونبەدى:
– سەن كوك بورىدەي جەلدىڭ، حان،
توقال تەرەك تۇبىندە
اتتانىپ كەڭەس قۇردىڭ، حان،
يماندى قولعا تۇسىمىز
كەل قايتالىق، – دەدى، حان.
سوندا ابىلاي جىلايدى،
ابىلاي نە دەپ جىلايدى؟
– كەرەي مەنەن ۋاقتىڭ
نايزا ۇستاعان باتىردىڭ
بىردە-ءبىرى جوق بولدى.
مەن نەلىكتەن بوق بولدىم.
جانە توسىپ شوق بولدىم.
سوندا كەدەيشىلىك مۇڭدارىن
سول مەزگىلدە بار ەكەن.
كەرەيدىڭ ۇلى تۇرسىنباي:
– كون ساداقتى دەمەسەڭ،
كوپكە تيەر ءسوزىم بار،
كوك شولاق اتتى دەمەسەڭ،
ولجادا الار جايىم بار.
يمان قىلىپ الامىز،
كەل قايتالىق، – دەيدى، حان.
* * * *
ابىلاي حانىم، ءجۇرۋشى ەڭ،
قازداي بولىپ قارقىلداپ،
بۋرادايىن بۇرقىلداپ،
ساي سۋىنداي سارقىراپ،
جاي تاسىنداي جارقىلداپ.
قولعا دا تولدى سولقىلداپ.
شابىندىنىڭ ىشىندە
قوس ايدارلى ۇل كەتتى،
قوس تۇلىمدى قىز كەتتى.
سونىڭ جامان ايى ءوتتى،
يمان قىلىپ الامىز،
كەل شابالىق، – دەيدى، حان.
سۇيەگىندە بار ابىلاي
قارت بۋراداي شابىندى.
ءجۇز قويعا العان قۇلاشا ات،
ءتورت اياعىن قاعىندى،
جاۋ اتىنداي سابىلدى.
سابىلعانىن بىلگەن سوڭ،
ابىلايداي تاقسىر حان،
ايىل-تۇرمان تاعىندى.
ارعىماعىن وزدىردى.
باياۋ جاتقان قىرعىزدى
سارىبەلدە توزدىردى،
قىرعىزدىڭ بەلىن سىندىردى،
شاپتى دا قايتا ابىلاي!
ابىلاي شاۋىپ قايتقان سوڭ،
ءسادىر بالا كەلەدى.
ساي سۋىنداي سارقىراپ،
جاي تاسىنداي جارقىراپ،
ابىلاي حاننىڭ قورىققانى،
قورىققانى ەمەي نەمەنە؟
تورە ءبىر قالدى تىتىرەپ،
– ءاي، جاۋعاشىم، جاۋعاشىم!
وڭ قولىمدا لاشىن،
سول قولىمدا جاۋعاشىم،
ىزدەسەم دە تابىلماس،
جاۋعاشجان، سەندەي قۇباشا ۇل.
مىنگەندە اتى كەر ەدى،
ەسەڭقۇل مەن ەر ءسادىر،
قىرعىزدا داڭقى ءبىر شىققان ەر ەدى.
بار، سادىرگە بارا گور،
ەلدە دەيىن سادىرمەن،
تالاستىڭ بويى تار جايلاۋ،
تالاسا بارىپ جايلايىق.
كەڭەستىڭ بويى كەڭ جايلاۋ،
كەڭەسە بارىپ جايلايىق.
قازى مەنەن قارتانى
قيا كەسىپ شاينايىق.
– ءسادىر باتىر، تۇرا تۇر.
ارقاداعى ابىلاي
حانىم مەنىڭ جىبەردى.
بار، سادىرگە بارا كور،
مىنگەندە اتى كەر ەدى.
ەسەڭقۇل مەن ەر ءسادىر
تالاستىڭ بويى تار جايلاۋ،
تالاسا بارىپ جايلايىق.
كەڭەستىڭ بويى كەڭ جايلاۋ،
كەڭەسە بارىپ جايلايىق.
قازى مەنەن قارتانى
قيا كەسىپ شاينايىق.
* * * *
– قوقي، ەلدەسپەيمىن ونىمەن،
جاۋلاسامىن ول قۇلمەن.
تالاستىڭ بويى تار جايلاۋ،
تالاسا بارىپ جايلامان.
كەڭەستىڭ بويى كەڭ جايلاۋ،
كەڭەسە بارىپ جايلامان.
قازى مەنەن قارتانى
قيا كەسىپ شاينامان، قوقي!
ابىلاي دەگەن كارى قۇل،
ءۇش شاپتى مەنىڭ ءۇيىمدى،
ونىمەمەن تۇرمادى،
ابىلاي دەگەن كارى قۇل،
اراعىن ءىشىپ ەسىردى.
تاستاپ كەتسىن جەسىرىمدى،
ءبىر قىلمادى، مىڭ قىلدى، قوقي.
جاباعىمدى ءجۇن قىلدى،
بوزبالامدى قۇل قىلدى.
اق وتاۋىم كۇڭ قىلدى.
ونىمەمەن تىنبادى، قوقي،
ابىلاي دەگەن كارى قۇل،
ەندى ماعان دا قاراپ قىلعاندى، قوقي.
قان قىلماي شەشسىن كيىمدى،
بولەك-بولەك ەتەرمىن،
بوزدەي جىرتىپ وتەرمىن.
دۋلىعاسىن كيەرمىن،
ەڭسەسىنە مىنەرمىن،
كەۋدەسىنە سيەرمىن.
ەلىمدى شاپقان سول قۇلدىڭ
سۇيەگىنىڭ ۇستىنە
مۇنارا قىلىپ ۇيەرمىن.
* * * *
مىنگەندە اتى كەر ەدى،
ەسەنقۇل مەن ەر سادىر
قىرعىزدا داڭقى شىققان ەر ەدى.
ەلشىگە بارعان، جاۋعاشجان،
سادىر باتىر نە دەيدى؟
وي، ابىلاي دەگەن تاقسىر حان،
اناۋ ءبىر تۇرعان سادىردىڭ
ۇلكەنسىگەن ءسوزى بار.
قۇدايدىڭ بىزگە بەرەر ەبى بار.
سەن كەلگەنسىڭ، كەلگەنسىڭ.
كەلىپ قىرعىز شاپقانسىڭ.
تەگىن دە ولجا تاپقانسىڭ.
قوقي، ەلدەسپەيمىن سول قۇلمەن،
ەندى ماعان قاراپ قالعاندا.
سوندا ابىلاي:
جالاڭاش حاجىم سەن بولساڭ،
اناۋ تۇرعان سادىردى تۇرىپ اتسانا،
قارق ولجاعا باتسانا.
ول سادىردى اتپاساڭ،
سادىر سەنى الادى،
ات ك... - ىنە سالادى.
جانعان وتقا ءوزىڭدى
شىرقىراتىپ باسادى.
اللادان وكىم كەلگەن سوڭ،
ءبىر شىبىنداي، كوكەجان،
جان قاي جاققا قاشادى.
قوڭىراتتىڭ كوپ مەرگەن،
كۇيىندە بولعان سول بايعۇس
وراما قارا مىلتىقتى،
تىزەگە الا وتىردى.
اۋزىن ءبىر وققا تولتىردى.
اتتان ءبىر قورعان سوعىستا،
وقشانتايىن قاعىستى!
«اللالاپ» ابىلاي شانىشقان كۇن،
«قوقيلاپ» قىرعىز قاشقان كۇن.
قازاقتى داۋلەت باسقان كۇن،
قىرعىزدان ارۋاق قاشقان كۇن.
(«اتتىم» دەپ اتەكە ۋىس توپىراق تاستادى)
ارعىماعىن وزدىردى،
باياۋ جاتقان قىرعىزدى،
سارىبەلدە توزدىردى.
شاپتى دا قايتا ابىلاي.
* * * *
(سول جىلى اتەكە جىرىقتى ولتىرگەن،
سونىڭ قىزىنىڭ جوقتاۋى).
مەرگەننىڭ باسى ميلليون،
داريانىڭ جولى سەرۋەن.
مىنا ءبىر قازاق كەلۋىن،
اتەكەمنىڭ ءولۋىن،
سادىر كىردى قامىسقا
اتەكەمنىڭ نايزاسى
قىزىل شەكپەن بۇركەنىپ،
قىزدارمەنەن بۇل سادىر،
قارا شەكپەن بۇركەنىپ،
قاتىنمەنەن بۇ سادىر،
ابىلاي حاننىڭ نايزاسى
قولا ءبىر بولىپ قايىستى،
اتەكەمنىڭ نايزاسى
قاراعاي بولىپ مايىستى.
قۇرىم توقىم ابىلاي
قۇرداسىڭ با ەدى، اتەكەم،
تەرى توقىم ابىلاي
تەڭدەسىڭ بە ەدى اتەكە-اۋ.
باسىڭدى قويدى الەككە،
قانىڭدى الدى شەلەككە.
وتىنىڭدى الدى كەرەككە،
ءىشىپ قانعا تويمادى.
ابىلاي دەگەن حاس ايعىر
ەجەلگى ادەتىن قويمادى.
