اقىن، قوعام قايراتكەرى اۋىت مۇقيبەك «اbai.kz» پورتالىنا تەك قازاق كوشىنە قاتىستى ماقالالار جازۋمەن عانا شەكتەلمەي، كەيدە باسقا باسىلىم بەتتەرىنەن قىزىقتى دۇنيەلەدى دە كوشىرىپ الىپ، جولداپ وتىرادى. ۋاقىت وتە كەلە ول دۇنيەنى كادەگە جاراتىپ، ءوز جازبالارىندا ۇتىمدى پايدالاناتىنى بار.

مىنە، بۇگىن ا.مۇقيبەكتىڭ پوچتاسىنان قورجىنىمىزعا «قىتاي قازاعىنىڭ اس بەرۋى» اتتى ءدال سونداي ءبىر ماقالا كەلىپ ءتۇستى. اقىن بۇل ماقالانى «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ سوناۋ 1913 جىلعى سانىنان ەرىنبەي كوشىرىپ العانىن ايتتى. باقساق، ماقالادا ءسوز بولعان وقيعا وتكەن عاسىردىڭ باسىندا، اۋكەڭنىڭ ءوز اۋىلىندا بولعان «بۇلعىنشىنىڭ اسى» جايىندا جازىلىپتى. تۇراقتى اۆتورىمىزدىڭ اتاسىن ارداقتاۋدىڭ سىرتىندا تاعى ءبىر ويلاعان «ىشكى ەسەبى» بار-اۋ دەپ ويلاپ، اتالعان ماقالانى وقىرمان نازارىنا ۇسىندىق.

ال، «ىشكى ەسەبى» جايلى اۋىت مۇقيبەكتىڭ وزىمەن  رەتى كەلگەندە سۇحباتتاسىپ بىلەتىن بولامىز.

اbai.kz

جابىقباي بۇلعىنشىۇلى

قىتايداعى قازاقتاردىڭ اس بەرۋى

قۇلجانىڭ سولتۇستىك جاعىندا كۇنشىلىك جەردە تۋراسۋ دەگەن جەردە جابىقباي زاڭگى اكەسى بۇلعىنشى اقالاقشىنىڭ (ۆولوستنوي وپراۆيتەلدىڭ) وپات بولعانىنا ءبىر جىل تولعاندا اس بەردى.

اسقا ون ءتورت بولىس ەل شاقىرىلىپ، ءبۇتىن شاقىرىلماعان حالىقتىڭ  ارقايسىسىنا كەلۋىنە رۇقسات ەكەنىن ءبىر اي بۇرىن جۇرتقا ماعلۇم ەتتى.

28 رامازاندا اتتارىمىزدى الىپ اسقا بارۋعا جولعا شىقتىق. شىققان كۇنى جاقسى ادامعا قونسا جولى بولادى دەگەنمەن اۋىلدان ون بەس شاقىرىم ورىكتىارال دەگەن جەردەگى جايپاق زاڭگى دەگەن ءبىر بايعا قوندىق. ول كۇنى ءبىر كوك قاسقا قويدىڭ ەتىن جەپ، ەرتەرەك تۇرىپ، كۇنەستىڭ بويىمەن ءجۇرىپ وتىرىپ، ءبىر ەلگە كەلىپ قوندىق. ەكىنشى جاعىمىزدان ەستەمەس بولىستىڭ بالاسى نوعايبەك مىرزا كەلىپ قوندى. ءبارىمىز ءۇش اۋىلعا قونىپ، ەرتەرەك تۇرىپ، ەلۋ شاقتى ادام بىرگە اتتاندىق. نوعايبەك مىرزا ورىسشا، قازاقشا ەكى جاعىنان دا حابارى بار ءتاۋىر عانا ءبىلىمدى جىگىت ەكەن. ورىسشانى التى جىل قۇلجادا وزىنە ارناپ «ۋچيتەل» ۇستاپ وقيدى. ءبۇتىن قىزايدا بىزدەن ارتىق كىسى جوق دەپ جۇرگەن بولىس ءھام بالالارىنىڭ «ناداندىعىمنان ايىرىلىپ قالامىن» دەگەندەي، وقى دەسە ات تونىن الا قاشاتىن ءبىر زاماندا بۇل مىرزانىڭ ورىسشا، قازاقشا ەكى جاعىنان بىردەي جەتتىك بولۋى تاڭ قالارلىق ءىس ەدى. قىزايدا وقۋشى ءھام وقىتۋشىلاردىڭ وتە از ەكەنى اركىمگە بەلگىلى عوي. ال، ەندى وقۋ ىزدەپ شەتكە كەتۋشىلەر ءتىپتى جوق ەدى. بىلتىرعى جىلى وقيمىن دەپ شەتكە كەتكەن قىزايدىڭ ءبىرىنشى جىگىتىن الماتىعا بارعان جەرىندە ورىس ۇكىمەتى «شپيونسىڭ» دەپ قايتا قۋىپ جىبەردى.

كەلەلىك ەندى ماقساتقا. جوعارىدا ەلۋ شاقتى ادام بىرگە اتتانعانىمىزدى ايتىپ ەدىم. سول كۇنى جۇرگەننەن ءجۇرىپ وتىرىپ ۇتى دەگەن اسۋمەنەن قاس دەگەن وزەنگە كەلدىك. ول وزەننىڭ ءبىر جاعى قازاقتىكى، ەكىنشى جاعى قالماقتىكى ەكەن. سول كۇنى قاس بويىندا ءبىر تولەنگىتكە قونۋعا كەلە جاتقانىمىزدا  ەكىنشى جاعىمىزدان ءتايجى تورە بالالارىنان بىرەۋى وتىز شاقتى اداممەن كەلىپ قوسىلىپ، ءبارىمىز ءبىر اۋىلعا قوندىق. تۇندە قوي سويۋعا كەلگەندە  سەمىز-سەمىز قارا قوي، قارا ەشكىلەردى الىپ كەلىپ ەدى، «ات الىپ بارا جاتىرمىز، قاسقا بولماسا جولىمىز بولمايدى!» دەپ، سويعىزبادى. سونان سوڭ ەكى قاسقا  مال الىپ كەلىپ، باتامىزدى الىپ، سويىپ بەردى. قوناقاسىعا قىزايداي ەل جوق شىعار دەدىم. قىزايدا بىرەۋ قوناقاسى بەرمەسە، اۋىلىنىڭ ستارشىنىنا اپارىپ «شتراپ» سالعىزا الادى. قوناقاسى بەرمەگەن ءۇيدىڭ تۇندە ءبىر قويىن، ءيا استىنا سالىپ جاتقان تەكەمەتىن الىپ كەتەدى. قوجاسى ونى داۋالاي المايدى. داۋالاسا، ءبارى ءبىر قوناق جەڭەدى.

ونان شىعىپ سەكسەن شامالى ادام ءجۇرىپ وتىرىپ «تارانشى قىشلاعى» دەگەن قىشلاقتان ءوتىپ ءار اۋىلعا بولىنە-بولىنە قوندىق. بۇل ەل كۇنەس ەلىندەي ەمەس ەكەن. سەبەبى، شاھارعا جاقىن، جەرگە جارلى، ەلىندە نالوگ جيناعان قىتاي جاتىر. ءبىر ۇيگە قىرىق-ەلۋ، كەيبىر ۇيلەرگە جەتپىس-سەكسەن قويدان الىم سالىپ، بۇل سالعانىڭ كوپ دەگەنگە قىتاي ەكەڭ دۇرە سوعىپ جاتىر. قىتايدىڭ شابارمانىنان قورقىپ كەيبىرەۋلەرى جىلقىسىن قاراعايدىڭ ىشىنە ايداپ شىعىپ جاتىر. ەرتەڭگى كۇن رامازان ايتى ەدى. اتتانىپ كەلە جاتىر ەدىك، ءبىر جەردە تاۋ باسىنا جينالعان ءبىرتالاي ادامدى كوردىك. ايت وقۋعا جينالعان ادامدار شىعار دەپ قاتتىراق ءجۇرىپ جۇرت جينالعان جەرگە باردىق. ەكى-ءۇش كىسى كەزەك-كەزەك «سافان-سافان» دەپ ايعاي سالىپ جاتىر ەكەن. انىق ايت وقۋعا جينالعان جۇرت ەكەنى بىلىنگەن سوڭ، ءبىز دە اتتارىمىزدان ءتۇسىپ، ساپقا كىردىك. ءبىرازدان سوڭ «سافان-سافان» دەگەن ايعاي ءبىتتى. سەكسەن جاستاعى موللاعا ۇيىپ، ايت نامازىن وقىدىق. نامازدان سوڭ حاتبا وقىعالى ءتۇبى جوق ءبىر كىتاپتى قولىنا الىپ، موللەكەڭ تۇرەگەلىپ ەدى، موللەكەڭنىڭ قولىنان كىتاپتى جەل بولىك-بولىك قىلىپ بىتىراتىپ الا جونەلدى. ءار قاعازىن ءبىر قازاق قۋا جونەلدى. كوپ كىسى قۋعان سوڭ قويسىن با، ءبارىن دە موللەكەڭنىڭ الدىنا ۇستاپ الىپ كەلدى. قاشقارلىق موللا شاماسى ءبىر ساعات كىتابىن رەتتەگەن سوڭ، حاتبا وقىدى. بىراق، نە وقىعانىن تۇسىنە المادىم. ول سياقتى حاتبانى ءيا ارابستانداي، ياكي تۇركيادا، بولماسا تۇركىستاندا، قازاقستاندا ەش ەستىگەن جوق ەدىم. سول كۇنى بۇرىن مەندە بالاسى وقىعان قوجەكە دەگەن موللانىڭ ۇيىنە قونۋعا كەلدىك. حوش كورىپ، قابىل الدى. تۇندە اڭگىمەلەسىپ وتىرعاندا، ءسوز اراسىندا، ءۇي يەسى موللا:

– جاقىن ارادا ءبىر سەيت زادا اراب كەلىپ ۇيىمىزگە ءتۇستى. ءبىر مەزگىلدە ءۇيدىڭ ۋىعىندا قىستىرۋلى تۇرعان بالانىڭ كىتاپتارىن الىپ قاراپ وتىرعاندا «روتني مير» دەگەن ورىسشا الىپپە كىتابىن كورىپ، ونىڭ ىشىندەگى ءار ءتۇرلى سۋرەتتەرىنە دە كوزى ءتۇسىپ، «مىنانى كىم وقيدى؟ كىم وقىتادى؟ وقىعان بالانى تاپ، اتىپ ولتىرەمىن! وقىتقان موللانى تاپ، حاليفانىڭ الدىنا شاقىرتامىن. ول موللانى ىستەتكەن كىسىگە دۇرە سوعامىن! بۇل – ورىس كىتابى. بۇل كىتاپ كەلگەننەن بەرگى ورازا، نامازدارىڭ قابىل ەمەس! كىفارتين بەرۋ ءتيىس!» دەپ، قولىنا التى اتارىن الىپ اشۋ قىلعان سوڭ، «بالا ۇيدە جوق، موللا ۇيىنە قايتىپ كەتتى، موللانى ىستەتكەن كىسى بۇل كۇندە الىستا» دەپ، قورىققانىمىزدان  كىفارتينە جيىرما سوم مەنەن ءبىر جاقسى ات سۇراپ ەدى، جالىنىپ وتىرىپ التى سوم اقشا، ءبىر دونەجىن بايتال بەرىپ ءھام اعايىن-تۋعاندارىمىزدى ارالاتىپ، ەلۋ سوم شاماسى اقشا بەرىپ جولعا سالدىق. جارىقتىقتىڭ مىنەزى وتە قاتاڭ كىسى ەكەن، بەرگەننەن دە، بەرمەگەننەن دە الا الاتىن جايى بار كورىنەدى. وسى ەلدەن كۇمىستى جۇگەن، قۇيىسقان كوپ الىپ كەتتى, – دەپ، مەنى اجالدان قۇتقارىپ قالعان كىسىدەي بولىپ سويلەپ وتىردى.

ىشىمنەن «ءاي، ناداندىق-اي!» دەدىم دە وتىردىم. نە دەيمىن. بۇل موللانىڭ ۇيىنەن اتتانىپ، ءشولجوتا، كوگەرشىن، قايشى دەگەن جەرلەردەن ءوتىپ، اس بەرگەن مايتوبە دەگەن جەرگە جاقىندادىق.  بۇل جەرلەر سول ماڭايداعى ەلدىڭ جازعى جايلاۋى ەكەن. اعاش ءھام جەردىڭ ءشوبى ادام ايتقىسىز. بۇل جەرلەردى كورگەندە باشقۇرتتاردىڭ ورال تاۋلارى ويىما ءتۇستى. ىشىمنەن «ەگەر، بۇل جەرلەر ءبىر ونەرلى جۇرتتىڭ قولىندا بولسا، قانداي بولار ەدى. جەردىڭ قادىرىن بىلمەگەن ەلدە ءبىر تيىنعا اسپاي جاتقانى-اي!» دەپ، روسسياعا قاراعان قازاقتاردىڭ جەرلەرىنەن ايىرىلعانى ەسىمە ءتۇسىپ، «بۇلار دا ءبىر كۇنى بۇل جەردەن ايىرىلادى-اۋ!» دەپ، كوڭىلىم ەلجىرەپ قويدى. ءبىز كەلگەندە ەل كوشىپ ازايعان ەكەن. باعزىسى اسقا كەلەتۇعىن ەلدەن قورقىپ، قوي-قوزىمىزعا زارارى تيەر دەپ، باعزىسى وزدەرىنىڭ كوشەتۇعىن مەزگىلدەرى بولىپ كوشىپ جاتىر ەكەن. بۇل تۋرااسۋدان قالجاتقا جاقسى اتپەن ەكى قونىپ كىرەدى دەدى. ءتاپ سارسەنبى كۇنى مايتوبەگە جاقىنداپ كەلىپ ءبىزدىڭ ەلدىڭ ىقتيارلى ادامدارى سىلامجان بولىستىكىندە جاتىر ەكەن. ءبىز دە سوندا ءتۇسىپ، ايت شاي، قىمىز ءىشىپ، ءبۇتىن بەگىمبەت دەگەن ەل بىرگە قوسىلىپ، ەكى ءجۇز شامالى كىسى سىلامجاننان شىعىپ، ەكى شاقىرىم جەردەگى بۇلعىنشى بولىستىڭ اسىن بەرگەن ۇيگە بىردەن «باۋىرىم-اي-باۋىرىم-اي! حالفەم-اي -حالفەم-اي! قورعانىم-اي-قورعانىم-اي!» دەپ، شاپقان بويىمىزبەن كەلىپ تۇستىك. ءتاپ بۇلعىنشى ءۇيىنىڭ باسىندا ءبىر اق تۋ جەلمەن ءبىر ارى، ءبىر بەرى شايقالىپ تۇر ەدى.

الدىمىزدان قارسى الۋعا شىققان كىسىلەر اتتارىمىزدى بايلاپ قالدى. ءبىز ەسىك الدىنا «قوش كەلدىڭىزدەر!» دەپ، قول قۋسىرىپ تۇرعان جابىقباي مىرزاعا امانداسىپ، «اتاڭىز يماندى بولسىن!» دەپ، ۇيگە كىردىك. ءبىز كىرگەن سوڭ ءتورت قاتىن شىمىلدىقتىڭ ارتىنان «جوقتاۋ» باستادى. تورتەۋى ءبىر انمەن. بۇلار جارتى ساعاتتاي «جوقتاۋ» ايتقاننان كەيىن، ءتورت قىز بۇلعىنشى مارقۇمنىڭ ءار ءتۇرلى جاقسىلىق سالتتارىن ايتتى. ءۇي ءىشى لىق تولعان كىسى ءبىر ساعاتتاي بۇلاردىڭ ايتقانىن تىڭداپ، يشانداردىڭ حاتفاسىندا وتىرعانداي ءار كىم باسىن تومەن سالىپ، مۇلگىپ وتىردى. اقىرىندا قۇران وقىلىپ، دۇعا قىلىندى. سونان سوڭ ەكى كىسىلەپ كوتەرگەن داستارقانمەن باۋىرساق، قانت، ءار ءتۇرلى تاعامدارمەن شاي بەردى. ءۇي زور، سەگىز قانات. ءۇش جەرگە تەمىر «كراۆات» ورناتىلىپ، ءار قايسىسى جىبەك كىلەممەن جابىلعان. شاي ءىشىپ وتىرىپ شامالاپ، ءۇي ىشىندە جيىرما مىڭ سومدىق جاساۋ بار-اۋ دەدىم. ءبۇتىن ءۇيدىڭ ءىشى ناقىش، بەزەك. جوعارىدا ءتۇرلى-ءتۇرلى شىمىلدىق، ءتۇرلى-ءتۇرلى ىشىك، ءتۇرلى-ءتۇرلى ءماۋتى شاپان ءىلۋلى تۇر. توردەن ەسىككە دەيىن ءار ءتۇرلى قىمبات كىلەمدەر توسەلىپتى. شايدان سوڭ ءبارىمىزدى ون شاقتى ۇيگە ءبولىپ كىرگىزدى. جيىلعان جۇرت ءۇش مىڭ شاماسىندا بولدى. ءار ەكى ۇيگە ءبىر-ەكى بيە، ەكى قوي سويىس بەردى. ءار ۇيگە ەكى كۇنگە جەتەرلىك نان، قانت، شاي، تۇز، كۇرىش بەرىلدى. بۇلاردى ءپىسىرۋشى ءھام پىسىرەتىن اسپاپ – ءبارى دە دايار. ەرتەڭىندە كۇرەس بولاتۇعىن بولدى. ءار كىم ءوز ۇرانىن شاقىرىپ، تاۋعا شىقتى. ۇستىلەرىندە دامبالدان باسقا كيىم جوق ءار ەكى تاراپتان جالاڭاش بالۋان شىعىپ، كۇرەس باستادى. كۇرەسىپ جۇرگەندە باۋى ءۇزىلىپ كەتىپ، ءبىر بالۋاننىڭ دامبالى ءتۇسىپ قالدى. جالاڭبۇت قالعان بالۋان ەكەۋمىز بىردەي بولايىق دەدى، بىلەم، انا بالۋاننىڭ دامبالىن ادەيى جىرتىپ تاستادى. ءسويتىپ، ەكەۋىندە دە بەلبەۋدەن باسقا كيىم قالمادى، انادان تۋعانداي جالاڭاش الىسىپ ءجۇردى. سونداي-سونداي قىزىقپەن ول كۇن ءوتتى.

ەرتەڭىندە ات شابىس بولدى. ءۇش مىڭ كىسىنى ەكى كۇن، ەكى ءتۇن تاماققا تويدىرىپ، تارقاتتى. اسقا 150 شامسى ءۇي تىگىلىپ، 156 جىلقى 250 قوي سويىلدى. 106 ات شاپتى. باس اتتىڭ بايگەسى مىڭ تەڭگە مەنەنەن ءبىر تۇيە. شەتەلگە سىيعا 21 ات بەرىلدى.

ەگەر، جابىقباي مىرزا وسى راسحۇتتى قىزاي بالالارى ءۇشىن ءبىر مەكتەپ سالۋعا جۇمساسا، ءوزى ءھام اتاسى ءۇشىن قيامەتكە شەيىن ۇزىلمەيتىن ءبىر ساۋاپ قىلعان بولار ەدى!

موللاعالي بەكتۇرلين

«ايقاپ» جۋرنالى،

10 ماۋسىم،

1913 جىل.

دايىنداپ ۇسىنعان: ا. مۇقيبەك

Abai.kz