«لاتىن امەريكاسى — سولتۇستىك امەريكانىڭ وڭتۇستىك بولiگi مەن بۇكiل وڭتۇستىك امەريكا اۋماعىنداعى ەلدەردىڭ جالپى اتاۋى. جالپى اۋماعى 22,8 ملن. كم². حالقى 479 ملن. ادام. 15 – 16-عاسىرلاردا قازىرگى لاتىن امەريكاسى اۋماعىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان جەرگىلىكتى تايپالاردى (كولۋمب ۇندىستەر دەپ اتاعان) يسپانيا جانە پورتۋگاليا جاۋلاپ الىپ، وتار ەلدەرگە اينالدىردى. 1810 – 26 ج. تاۋەلسiزدiك جولىنداعى سوعىستار ناتيجەسiندە امەريكاداعى بارلىق وتارلار يسپانيادان ءبولiنiپ شىقتى.

1822 ج. برازيليا پورتۋگاليادان ءبولiندi. وسىدان كەيiن لاتىن امەريكاسىندا دەربەس مەملەكەتتەر قۇرىلا باستادى. قازiر لاتىن امەريكاسىندا 33 مەملەكەت جانە فرانتسيا، نيدەرلاند، اقش-تىڭ بiرنەشە تاۋەلدi اۋماقتارى ورنالاسقان. ولار: انتيگۋا جانە باربۋدا، ارگەنتينا، باگام ارالدارى، باربادوس، بەليز، بوليۆيا، برازيليا، ۆەنەسۋەلا، گايتي، گايانا، گۆاتەمالا، گوندۋراس، گرەنادا، دومينيكا، دومينيكان رەسپۋبليكاسى، كولۋمبيا، كوستا-ريكا، كۋبا، مەكسيكا، نيكاراگۋا، پاناما، پاراگۆاي، پەرۋ، سالۆادور، سەنت-كيتس جانە نەۆيس، سەنت-ليۋسيا، سەنت-ۆينسەنت جانە گرەنادينا، سۋرينام، ترينيداد جانە توباگو، ۋرۋگۆاي، چيلي، ەكۆادور، يامايكا. ۇلتتىق قۇرامى وتە كۇردەلi ەتنيكالىق جانە تاريحي پروتسەستەردەن وتكەن (ەۋروپالىقتاردىڭ ۇرپاقتارى، ۇندiستەر، مەتيستەر، نەگرلەر، مۋلاتتار، ت.ب.). مۇندا رەسمي جانە مەملەكەتتىك تiل رەتiندە نەگiزiنەن يسپان تiلi, ال برازيليادا – پورتۋگال تiلi, گايتيدە – فرانتسۋز تiلi, سۋرينامدا – نيدەرلاند تiلi سانالادى. ودان باسقا 14 كiشi مەملەكەت، يامايكا مەن باگام ارالدارى حالىقتارى اعىلشىن تiلiندە سويلەيدi. جالپى حالىقتىڭ 10%-نا جۋىعى ءۇندiس جانە جەرگiلiكتi ديالەكتiنi قولدانادى. (ۋيكيپەديا — اشىق ەنتسيكلوپەدياسىنان الىنعان مالىمەت).

قازاقتىڭ رۋلىق شەجىرەسىندە ادامزاتتىڭ دۇنيەگە كەلۋى، ەسەيۋى، كەمەلىنە كەلۋى مەن تولىپ تولىسۋى دىبىستىق تاڭبالار جانە ساندارمەن بەلگىلەنىپ ءبارى قاتار ورىلەدى. سول ۇشىندە كەيدە بىزدەر، ساننىڭ ورنىنا 1-ا، 2-ءا، 3-ب، 4-گ، 5-ع، 6-د، 7-ە، 8-ج، 9-ز، 10-ي، 11-ي، 12-ك، 13-ق، 14-ل، 15-م، 16-ن، 17-ڭ، 18-و، 19-ءو، 20-پ، 21-ر، 22-س، 23-ت، 24-ءۇ، 25-ۇ، 26-ۋ، 27-ھ، 28-ش، 29-ى، 30-ءى  دەگەن دىبىستىق تاڭبالارىن قولدانامىز.  ادامزاتتىڭ جەتپىس مىڭ جىل عۇمىرىنداعى ەڭ العاشقى الەمدىك ۇلى دەرجاۆا قازاق قاعاناتى  قولدانعان دىبىستىق 30 تاڭباcى وسى. بۇل 30 تاڭبا الەم تاريحىنداعى ادامداردىڭ، رۋلاردىڭ، تايپالاردىڭ، ەلدەردىڭ، حاندىقتاردىڭ (مەملەكەتتەردىڭ), قاعاناتتاردىڭ دۇنيەگە كەلۋ رەت سانىمەن تولىقتاي سايكەس جاسالعان. ءبىز الىپ بي (الىپپە) الەمىندە ءومىر ءسۇرىپ كەلەمىز. ءالىپبي – حالىقارالىق جاعدايدا ءتۇرلى مەملەكەتتەردىڭ، ۇلتتاردىڭ مادەني قارىم-قاتىناسىن جۇزەگە اسىراتىن جانە ولاردىڭ شىققان تەگىن انىقتايتىن ەڭ سەنىمدى قۇرال.

الىپپە دەمەكشى،  قازاقتىڭ ايگىلى ەپوسى «قوبلاندى باتىر» جىرىندا «ءالىپ تاڭبا قىپشاقتىڭ، اتاعى وزعان الاشتان» دەگەن جولدار بار. مىنە وسى ەكى اۋىز ءسوز قازىرگى عىلىمي قولدانىستاعى «الىپپە – ساۋات اشۋ وقۋلىعى. اراب ءالىپبيىنىڭ اليف جانە بي دەگەن ەكى ارپىنەن قۇرالعان» (ۋيكيپەديا — اشىق ەنتسيكلوپەدياسى) دەگەن تۇجىرىمدى تۇبەگەيلى جوققا شىعارادى. ءبىز بۇدان قازاق پەن قىپشاق اتاۋلارىنىڭ سينونيم ەكەندىگىن جانە قىپشاقتىڭ (قازاقتىڭ) ەجەلگى تاڭباسى «ءالىپ» بولعانىن كورەمىز. قازىرگى تاڭباسى «قوس الىپتەن» تۇرادى.

قارا («الىپپە» دەگەن ءسوز  قايدان شىقتى؟» http://ult.kz/post/alippe-degen-soz-kaydan-shykty).

وسى وتىز دىبىس-تاڭبادان تۇراتىن ەجەلگى قازاق الىپ ءبيىنىڭ ون ءتورتىنشى دىبىس تاڭباسى «ل (ىل)» دەپ اتالادى. «ل» تاڭباسى اتا، اكە، بالا دەگەنىمىزدەگى بالانىڭ ەكىنشى بۋىنىن يەمدەنگەن. دەمەك، «ل" – ادام اتا نەمەرەلەرى مەن شوبەرەلەرىنىڭ بالالارى مەن قىزدارى دەگەندى ءبىلدىرىپ تۇر. بۇل ارى قاراي لالا (گۇل), اق، لاق، لاقي، لاقاي، لاقاۋ دەگەن ەتنوسقا اينالىپ، كەيىننەن تولىپ، تولىسىپ لاتىن اتالىپ تۇر. قازاقتىڭ  «لاقتى ەشكىسى» اتاۋىندا دا وسى لاقايلاردىڭ «اپتىرلىق قۇقىعى» ساقتالىپ تۇر.

«ىل» تاڭباسى باستاۋىن اتام قازاقتىڭ اۋىل دەگەن سوزىنەن باستاۋ الادى. اۋىلدىڭ تولىق ماعىناسى اۋا (انا) اۋىلى.

تۇسىنىكتەمە: لاقايلار مەن تەكەلەر زامانىن دا كوپتەگەن ەلدەر، ەلدى مەكەندەر تەكە دەپ اتالعان. تەكە مەن لاقي - رۋ اتتارى. ەجەلدە قازىرگى باتىس قازاقستانداعى ورال قالاسى تەكە، البانيا استاناسى دا ەجەلدە تەكەران، ال يران استاناسى كۇنى بۇگىندە دە تەگەران (تەكەران) دەپ اتالادى.

تراگەديا ءسوزى گرەك تىلىندە «تەكەلەر ءانى» دەپ اۋدارىلادى. دەمەك، ءبارىنىڭ شىعۋ تەگى ءبىر قايناردان. ءبارى-ءبارى باستاۋىن قازاق دالاسى مەن ونىڭ رۋلىق شەجىرەسىنەن باستاۋ الادى. قازاقتا تەكە دەگەن رۋ بار. قاز ادايدىڭ جەتىنشى بۋىن ۇرپاعى بۇزاۋدان  تارايدى. كورشى تۇرىكپەننىڭ دە (تۇرىك ماننىڭدا)  بىر رۋى تەكە دەپ اتالادى. قازىرگى يران مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن كەزىندە دايلاردىڭ ارشاق دەگەن ءبىر اتاسىنىڭ قالاعانى بارلىق جازبا دەرەكتەر دە ايتىلعان.  دەمەك، ارشاكتىڭ رۋىن تەكە دەپ باتىل ايتۋىمىزعا تولىق نەگىز بار. سەبەبى، مەملەكەتتىڭ نەگىزىن قالاعان ەجەلگى رۋلار، استاناسىنا ءوز اتالارىنىڭ ەسىمدەرىن قويىپ وتىرعان. مىسالى، شىڭعىس حان قاعاناتىنىڭ استاناسى قاراقورىم (قاراقۇرىم) اتالعان سەبەبى، قارا دا، قۇرىم دا شىڭعىس حان مۇڭالدارىنىڭ ارعى اتاسى. شىڭعىس تاۋىنىڭ ەڭ بيىك شىڭى مۇڭال دەپ اتالاتىنى دا وسىدان.

لاقايلار وزدەرىن «ءبىز وزبەك تە، تاجىك تە ەمەسپىز، بىزدەردى جەكە، دەربەس تۇركى حالىقتارىنىڭ ءبىرى دەپ تانۋ كەرەك» دەگەن ماسەلەنى ءار كەزدەردە كوتەرىپ كەلەدى. مەنىڭشە ولاردىڭ كەزىندە سولاي بولعانىنا داۋ بولماسا كەرەك. ايتپەسە، كوپتەگەن الەم ەلدەرىنىڭ قۇرامىندا لاق، لاقاي اتتى رۋ، تايپا مەن ەلدەر بولماعان بولار ەدى. قازاقتىڭ بالا دەگەن ءسوزى دە دۇنيەگە كەلمەگەن بولار ەدى. مىسالى، سولاردىڭ ءبىرى لاكي دەگەن اتپەن قازاقتىڭ قاپ تاۋىنداعى (كاۆكاز) تاۋ ەلىنىڭ (داعىستاننىڭ) جەرگىلىكتى حالقى سانالادى. لاكيا دەپ تە اتالادى. وعان لاق جانە قۇلىن اۋداندارى كىرەدى. كەزىندە ولار يمام ءشاميلدىڭ ەڭ سەنىمدى سەرىكتەرى بولعان. لاقتاردا قازاقتار سياقتى ءبىرىن-ءبىرى ادام دەپ اتايدى. يسلامنىڭ سۋننيت تارماعىنا جاتادى.

لاقاي (لاق، لاقي، لاقيا، لاكوە، لاقاۋ)  اتتى رۋ مەن تايپا وزبەكتەر دە، قاراقالپاقتىڭ قىپشاق ارىسى ءىشىن دە، قىرعىزدار دا، قازاقتىڭ قوڭىراتىندا جانە ت.ب. بار. قاراقالپاق لاقايلارى وزدەرىن قارا بابادان تاراتادى. لاقايلار داعىستان دا (رەسەي), تاجىكستاندا جانە يراندا جەكە ەتنوس سانالادى.

لاقايلار قازاقتىڭ ءتول ۇرپاعى. جالپى تۇركى حالىقتارىنىڭ تەگى ء(تۇبى) ءبىر ەكەندىگىن جانە ولاردىڭ ءبارى ماڭعىستاۋدان باستاۋ الاتىندىعىن ايعاقتايتىن باستى دەرەك كوزدەردىڭ ءبىرى «الپامىس باتىر» داستانى بولىپ تابىلادى. وسى جىر لاقايلاردىڭ اتا-تەگىن، اتامەكەنىن، وسكەن ورتاسىن دالمە-ءدال ايعاقتايدى. جىردىڭ بىرنەشە نۇسقاسى بار. وسى جىردىڭ بارىندە الپامىس باتىردىڭ تەگى قازاق، اتامەكەنى جيدەلى-بايسىن ەكەندىگى ايتىلادى. كەي نۇسقاسىندا ونىڭ رۋى قوڭىراتتىڭ لاقايى ەكەندىگى دە كورسەتىلەدى.

جىردا ايتىلاتىن وقيعا جەلىسى ماڭعىستاۋدا بولىپ وتكەن. ءبىز مۇنىڭ دالەلدى دەرەكتەرىن مارقۇم سەرىكبول قوندىبايدىڭ زەرتتەۋ ەڭبەگىنەن تابامىز. سوندىقتان ونىڭ ءبارىن قايتالاپ جاتپايمىز. جىردىڭ دۇنيەگە كەلگەن جەرى دە وسى ماڭعىستاۋ. جىرداعى اتتارى اتالعان ادامدار،  جەر، سۋ، تاۋ، ەلدى مەكەن اتاۋلارى ءالى سول بۇرىنعى كۇيىندە ماڭعىستاۋدا تولىقتاي ساقتالعان. مىسالى، «جيدەلى» اتتى توپونيمدەر: القاپ - بەينەۋ ويىندا; القاپ - بوزاشى تۇبەگىندە;  قورىم - قۇرىق كەنتىنەن 37 كم سولتۇستىك باعىتتا ورنالاسقان. سول سياقتى «قاراحان (قاراعان) تاۋدى» ەرەكشە اتاۋعا بولادى. ول جىردا «قاراحان تاۋدا بابامىز، قاراحان تاۋدىڭ  تۇلكىسى، قاراحان تاۋدا قامالىم، قاراحان تاۋدىڭ ارشاسى» دەپ بەرىلەدى. قارا قاڭعا، قاڭعا بابا، قاراتاۋ، قاراعانتۇپ (قاراعان تۇبەك، تۇپقاراعان), قارامان اتا (ەڭ ەجەلگى قورىم، اۋليە), قاراماندىباس اتاۋلارى ساقتالعان. جىردا «قازىنا مالىن جەپ بولدى، قاراقان تاۋدىڭ تۇلكىسى» دەلىنەتىن تۇلكىلى ساي دا وسى جەردە. الپامىس باتىر ەلىنىڭ مال باعاتىن قىرى دا وسىندا. «بايسىن، قوڭىرات ەلىنە، تاڭ اتا كەلىپ قۇلادى» دەگەندەگى بايۇلدارى دا وسىندا. مۇندا بايۇلدارىنا قاتىستى اتاۋلار جەتىپ ارتىلادى. مىسالى، بايجاۋىن (القاپ), بايكىسى (جال، القاپ), بايلاما (جال), بايزاق (القاپ), بايكۇشىك (جەر اتى), بايقاسقا (شاتقال), بايلەپەس (جەر اتى), باينياز (القاپ), بايسارى (قۇدىق), بايسەيىت (القاپ), بايتاق (القاپ), بايۇزاق (قورىم), بايشار (جەر), بايشاعىر (القاپ) ت.ت. بولىپ كەتە بەرەدى. (جەر-سۋ اتاۋلارى س.قوندىبايدىڭ «ماڭعىستاۋدىڭ جەر-سۋ اتاۋلارى» اتتى ەڭبەگىنەن الىندى. الماتى-2010, 52-54 بەتتەر). مۇندا «قوڭىرات» دەگەن جەر مەن ەلدى مەكەن اتاۋى دا بار. ماڭعىستاۋ (بەينەۋ اۋدانى) مەن قازىرگى قاراقالپاق ەلى شەكاراسىندا ورنالاسقان.

ءبىز بىلەتىن تاعى ءبىر جيدەلى-بايسىن اتتى توپونيم تاجىكستان ەلىنىڭ شىعىس بولىگىندە، ياعني رەسپۋبليكا ايماعىنىڭ 45%-ىن الىپ جاتقان تاۋلى باداحشان ايماعىندا (اۆتونوميالى وبلىسى) ورنالاسقان.

قازىر گەوگرافيالىق كوورديناتتارمەن قاراساق، دۋشانبە، قورعانتوبە، كۋلياب ءۇشبۇرىشىنىڭ ورتاسىندا جيدەلى-بايسىن دەگەن جەر بار. جيدەلى-بايسىندى مەكەندەيتىن لاقاي، قوڭىرات، تۇركىمەن-ءجۇز سياقتى ەلدەر وزدەرىنىڭ تۇپكى اتامەكەندەرىن ارقاجۇرت (سارىارقا) دەپ اتايتىن كورىنەدى.

جيدەلى-بايسىن دەمەكشى، قازاقتىڭ ايگىلى ەپوسى «الپامىس باتىر» جىرى بىلايشا باستالادى.

«بۇرىنعى وتكەن زاماندا،

ءدىن مۇسىلمان اماندا،

جيدەلى بايسىن جەرىندە،

قوڭىرات دەگەن ەلىندە،

ءبايبورى دەگەن باي بوپتى...

قيسسانىڭ باسقا ءبىر جەرىندە ءبايبورىنىڭ اۋىلى بايسىننان ەكى كۇنشىلىك جەردە بولعانى ايتىلادى. بايسىنتاۋ قيسسار (قيان (قيات)) جوتاسىنىڭ وڭتۇستىك-شىعىس سىلەمى، بۇحارادان عيسسارعا جانە ودان ءارى امۋدارياعا باراتىن ەجەلگى كەرۋەن جولى سول ارقىلى وتكەن. جيدەلى بايسىن وسى تاۋدىڭ سۇرحان وزەنىنە قاراي جاتقان بەتكەيىندە. ءا. ديۆاەۆتىڭ XX عاسىردىڭ باس كەزىندە قازاقتاردان جازىپ العان مالىمەتتەرىنە قاراعاندا: «جيدەلى بايسىن ەكى بەكتىكتىڭ: كۋلياب جانە قيسسار بەكتىكتەرىنىڭ شەگىندە. وندا بايسىن دەپ اتالاتىن ۇلكەن كول بار. وندا كىشى وردانىڭ قىرعىزدارى (قازاقتارى م. ق.) تۇرادى. ورتا وردانىڭ قوڭىراتتارى مەن ارعىندارى دا بار» (ۋيكيپەديا — اشىق ەنتسيكلوپەدياسىنان الىنعان مالىمەت).

ءبىز بۇدان قازىرگى تاجىك حالقىنىڭ اداي اتانىڭ شەجىرە دەرەگىندەگى قۇدايكەنى ۇلكەن ۇلى، ياعني ادايدىڭ ءبىرىنشى نەمەرەسى تازىكەمەن ءبىر قايناردان ەكەنىن كورەمىز. تازىكە تولىپ، تولىسقان «ءاز اكە» بولسا، تاجىكتىڭ تولىپ تولىسقان «اجە جىگى (رۋى)» ەكەنىن كورەمىز. قازاق حاندارى مەن قاعاندارىنىڭ باس كيىمدەرىنىڭ اتىنا وسى اجەمىزدىڭ اتى قويىلعانىن دا كورەمىز.

«جيدەلى بايسىندى مەكەندەيتىن «لاقايلار ءوز اقىندارىن «سوقي» دەپ اتايدى، بۇل ءسوز دە قازاققا تىم بوتەن بولماۋى كەرەك. لاقاي سوقيلارى تويلاردا دومبىرالارىن قولعا الىپ «قۋشيق» ايتادى، ونىسى ءبىزدىڭ ارناۋعا ۇقساس. ءبىر ۇلگىسىن كەلتىرەيىك:

ارچالاردان استيدان،

ارچيب اعان دۋمبيرام.

پيستەلەردينگ استيدان

پيچيب اعان دۋمبيرام.

دۋمبيرام الديم قۋلعا،

حۋدايم سالدى جۋلعا

دۋمبيرام سەنى باعاين،

باشينگا تۋپەك تاعاين.

لاقاي اقىنى ءوزىنىڭ قولىنداعى دومبىراسىن وسىلاي دارىپتەيدى.

...ءماشھۇر ءجۇسىپ جازبالارىندا جيدەلى-بايسىن شىندىقتان گورى اڭىزعا جاقىن – «بۇل اۋعان جۇرتى ءار رۋدان قۇرىلىپ جۇرت بولعان ەل. ءبىز بىلگەندە جيدەلى-بايسىن اتىنا قىزىعىپ اسانقايعى بارعان. ونىڭ سوڭىنان قازتۋعان بارعان. وراق ماماي بارعان. تەلاعىس بارعان. تاما شورا باتىر، كىشى جۇزدەن شىققان ءاز ەدىگە بارعان. جيدەلى – وزەن اتى، بايسىن – تاۋ اتى. تاۋ بولعاندا تاماشا تاۋ. ەل قاي جەرىندە، مال قاي جەرىندە جۇرگەنىن جان بىلمەيدى. ەل-جۇرتىنىڭ كوبى قازاق. بايسىن – قوڭىرات اتانادى. شاھارلارى – بالىق (بالح-ج.ا.), باداقشان. قۇندىز – تالقان اتانعان جەرلەرى بولادى. ەلىن اقساقالدار بيلەيدى.

...جيدەلى-بايسىننىڭ تاريحىنا كەلسەك… ەرتە ءداۋىردىڭ تاريحي دەرەكتەرىندە بۇل ولكەنى باكتريا دەيدى، قۇشان دەگەن اتاۋ دا قولدانىلادى. سونىمەن قاتار عىلىمي ادەبيەتتە توحارستان دەگەن اتاۋ دا بار. حح عاسىردىڭ باسىندا جيدەلى-بايسىن بۇحار امىرلىگىنە قارادى.

قازاقتىڭ ەتنيكالىق تاريحىمەن ەرتەدەن بايلانىستى وسى ولكە تۋرالى ناقتى دەرەكتەردى ءبىز «حالىقتاردىڭ ۇلى قونىس اۋدارۋى» دەپ اتالاتىن كەزەڭنەن الامىز. ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدىڭ باسىندا جيدەلى-بايسىنعا عۇندار ات باسىن تىرەدى. الپاۋىت يمپەريا قۇرعان عۇنداردىڭ وڭتۇستىك تارماعى «اق عۇن» اتالادى. باتىس تاريحشىلارى بۇل كەزەڭگە قاتىستى «ەفتاليت» دەگەن اتاۋدى قولدانادى، ونىڭ دا ءوز سەبەپتەرى بار. قازىرگى لاقاي حالقىنىڭ قۇرامىندا ابدال دەگەن رۋ بار، لاقايدىڭ ىشىندە اسانقوجا دەگەن تارماققا كىرەدى» ((«لاقاي-تۇركىنىڭ ءبىر بۇتاعى» ج.ارتىقباەۆ، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ل.گۋميلوۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى).

لاقاي - ءسوز ءتۇبىرى ء(وز ءتۇبى، ءوز اتاسى) اق، ارى قاراي اي، قاي،  لاقاي بولىپ شىعادى.

اق - ءيا، ءيا كادىمگى اق پەن قارا دەگەندەگى اق پەن قارانىڭ ارا جىگىن اجىراتىپ، اعا مەن اقيقاتقا ءتۇبىر (اتا)  بولعان اع (اق). انامىزدىڭ اق سۇتىنە، سونىمەن قاتار اق نەكە، اق نيەت، اق تىلەك، اق جۇرەك ت.ت. دەگەن سياقتى بارلىق ەڭ جوعارعى ادامي قاسيەتتەردىڭ  بارىنە بالاما  اتاۋ بولعان - اق. بۇل ۇعىمداردىڭ ءبارىنىڭ اۆتورى قاز ادايدىڭ بەسىنشى بۋىن ۇرپاعى اقپاندار (اقماندار) بولىپ تابىلادى. دەمەك، ەڭ جوعارعى بەس دەگەن باعا بەسىنشى بۋىنداعى اقيقاتتىڭ اعاسىنا قويىلعان. ماڭعىستاۋدىڭ ەكى تاۋىنىڭ اقتاۋ مەن قاراتاۋ، سوعان سايكەس باس قالاسىنىڭ دا اقتاۋ اتالاتىنى وسىدان.

اي – ايارۋ، ايسۇلۋ، اينۇر، ايگۇل، ايزەرە، ايمان، ايجان ت.ت. انالىق تەككە جاتادى. ايەلدىڭ ءسوز ءتۇبىرى ءاي (اي). ايەل ەردىڭ سەرىگى، اي جەردىڭ سەرىگى. اسپاندا اي جەردى اينالادى، جەردە ايەل ەردى اينالادى.

قاي – قازاق ۇلتىنىڭ نەگىزىن قالاعان قايى، ياعني قاز بەن اي تايپاسى.  وسمان يمپەرياسىنىڭ (بۇگىنگى تۇركيا مەملەكەتى) نەگىزىن قالاعانداردا وسى قاز بەن اي تايپاسى. ەجەلگى قازاقتاردى «قاي ساق» دەيتىندەرى دە وسىدان.  ولاردىڭ دا «شىر» ەتىپ دۇنيەگە كەلگەن جەرى ماڭعىستاۋ. ول ءوڭىر كۇنى بۇگىندە دە «قاڭعا بابا» دەپ اتالادى.  وسى اتتاس جەر (القاپ), ەجەلگى قامال، قورىم كۇنى بۇگىندە دە بار. قاراعان تۇبەكتە، ياعني اق پەن قارانىڭ اراجىگى اجىراتىلعان جەردە ورنالاسقان. ول جەر تۇپقاراعان (قاراعانتۇپ، قاراعانتۇبەك) دەپ اتالادى. ال، قا – قايى (قاڭلى), قازاق پەن قارانىڭ ءبىرىنشى بۋىنىن بەرەدى.

قازاقتىڭ ەڭ سۇيىكتى ءسوزى بالاقايدىڭ دا، قىسقى باس كيىمى مالاقايدىڭ دا، الاقاي مەن سولاقاي دەگەن ۇعىمدارىنىڭ دا، جەم-شوپتىك جانە ەمدىك وسىمدىك قالاقايدىڭ دا اتاۋلارى وسى لاقايلارعا (مان لاقايلارعا) بايلانىستى دۇنيەگە كەلگەنىن باعامداساق ءتىپتى دە جاڭىلىسپايمىز.

مان لاقايلار ەلى جيدەلى وزەنى ايماعىنا ورنالاسقان. ءبىز بۇدان لاقايلار  تۇراتىن جەردىڭ قاق ورتاسىن اعىپ وتەتىن وزەندى جيدەلى، ياعني «جيەندەر ەلى»  دەپ اتالعانىن كورەمىز. ۇلدان تۋعان ۇرپاقتى ناعاشى، قىزدان تۋعان ۇرپاقتى  جيەن دەپ اتايتىندارىن بارشا قازاق بالاسى بىلسە كەرەك. دەمەك، لاقايلار انالىق تەككە جاتادى. سوعان سايكەس لاتىن امەريكاسى دا. ءبىز مۇنى امەريكا اتاۋىنىڭ ءسوز ءتۇبىرى ادام اتانىڭ ەكىنشى بۋىنىندا تۇرعانىنان دا ايقىن كورە الامىز.

ال جيدەلى (جيەندەر ەلى) اتاۋىنا قوساقتالىپ ايتىلاتىن بايسىنعا كەلسەك، سول ەلدە بايسىن دەپ اتالاتىن تاۋ دا، بايسىن دەپ اتالاتىن كولدە بار. الپامىس باتىردىڭ اكەسىنىڭ ەسىمى دە ءبايبورى. ايگىلى شىڭعىس قاعاننىڭ ارعى اتاسىنىڭ اتى دا بورتە ءبورى. سونىمەن قاتار بايسىننىڭ ون ەكى اتا بايۇلىمەن تۇبىرلەس ەكەنىن دە كورەمىز.

ماڭعىستاۋدا وسى جيەندەرگە قاتىستى «جيەنالى» دەگەن جەر اتاۋى بار. تاۋشىقتان سولتۇستىككە قارا 15 كم جەردە. ءبايبورىنىڭ قۇداسى بايسارىنىڭ اتىنداعى قۇدىق پەن توعان دا وسى جەردە. ءبىرىنشىسى ۇستىرتتە بولسا، ەكىنشىسى تۇيەسۋ دەگەن جەردە (سەنەكتەن 35 كم).

«الپامىس باتىر» جىرىن (ەپوس جانە ەرتەگىلەر تسيكلى) قازاقتار مەن قاراقالپاقتار «الپامىس»، وزبەكتەر «الپامىش»، باشقۇرتتار «ءالپامىپى پەن بارسىن حىلۋ»، تاتارلار «الپامشا»، التايلىقتار «الىي ماناش»، قىرعىزدار «ماناس» دەپ اتايدى. بۇل ەپوستىڭ بارلىق (وعىز، قوڭىرات، قىپشاق) نۇسقالارىندا دا، ولاردىڭ پايدا بولعان ۋاقىتى ايتىلمايدى. الايدا جىردىڭ دەشتى قىپشاق دالاسىندا پايدا بولىپ، دامىعانى انىق اڭعارىلادى.

ەپوستا قوڭىرات تايپاسىنىڭ ورتا جۇزگە جاتاتىنى، سونداي-اق وسى تايپاعا بىرىككەن رۋلار سانى وتىز ەكى («وتىز ەكى اتا قوڭىرات») ەكەنى دە ايتىلادى. ەپوستاعى مالىمەتتەرگە سايكەس، الپامىستىڭ شىققان تەگىن بىلاي دەپ ەسەپتەۋگە بولادى. ەپوستا ارىستان باب تۋرالى ايتىلادى، اڭىزدارعا سايكەس، ول مۇسىلماندار دۇنيەسىندە اتاعى ءمالىم، اۋليەلىك جانە دىندارلىق قىزمەتىمەن ايگىلى قوجا احمەت ءياسساۋيدىڭ رۋحاني ۇستازى بولعان. ەسكەرتە كەتەتىن جاعداي ەكەۋى دە ءبىر وڭىردە، ياعني نۇق پايعامباردىڭ كەمەسى توقتاعان جەردە عۇمىر كەشكەندەرىمەن ارالارىن بىرنەشە عاسىرلار، ءتىپتى مىڭجىلدىقتار ءبولىپ جاتىر.

ونىڭ كەسەنەسى (بۇرىشتارىندا ءتورت مۇناراسى بار ەكى كۇمبەزدى) وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ قىزىلقۇم اۋدانىنداعى قوعام سەلوسىنىڭ ماڭىندا، ارىس وزەنىنىڭ سىردارياعا قۇيار ساعاسىندا ورنالاسقان. ەپوسقا قاراعاندا، بالاسى جوق بايبورىگە ۇلى الپامىس پەن قىزى قارلىعاشتىڭ دۇنيەگە كەلۋى تۋرالى باسقا اۋليە-انبيەلەرمەن بىرگە ارىستان باب تا ايان بەرگەن.

قازاقتىڭ رۋلىق شەجىرەسىنە سايكەس ا (اتاعا) - «ل» تاڭباسى جالعانىپ تەك قانا ون ءتۇبىر ءسوز جاسالادى. 1.ال (العى، الدىڭعى، العاشقى، العي دالاسى (قوڭىراتتىڭ ءبىر رۋى، سونىمەن قاتار ادايلاردىڭ ەجەلگى ۇرانى), 2.ءال ء(الي (مۇڭالدىڭ ءبىر بالاسى), ءالىم (الشىننىڭ ءۇش ۇلىنىڭ ۇلكەنى), ءالدى، ءالسىز), 3.ەل ء(بىر رۋلى ەل), 4.يل (يلەۋ، قۇمىرسقانىڭ يلەۋى), 5.ول (مەن، سەن جانە ول، وڭ مەن سولىن تانۋ), 6.ءول (ولكە، ولەڭ، ءولارا،  ولۋ، ولمەۋ), 7.ءۇل (ۇلكەن (اتا مەن اكە، ياعني الدىڭعى جەتى اتالىق جۇيە), 8.ۇل (ۇل بالا (ۇلكەننەن كىشى)), 9.ىل (ىلىم، عىلىم), 10.ءىل ء(ىلىم، ءبىلىم، العاشقى وندىققا تيەسىلى ىلكى دۇنيە). باسقا 20 تاڭباعا «ل» جالعاندايدى. دەمەك، انا ءتىلىمىزدىڭ ءسوز قۇرامى قاز ادايدىڭ رۋلىق شەجىرەسىنە 100% سايكەس جاسالعان.

 «ل» تاڭباسىن ءسوز باسى ەتەر بولساق تا، وسى قاعيدا تولىقتاي ساقتالادى. ءبىز بۇدان تاعى دا قازاقتىڭ رۋلىق (تايپالىق) بىرلەستىگىنە سايكەس تەك قانا 12 ءتۇبىر ءسوز جاسالاتىنىن كورەمىز: لا – 1.لاب (لاباق), 2.لاع (لاعىل، لاعمان، لاعۋ، لاعىپ كەتۋ، لاعنەت ايتۋ), 3.لاج (لاجىن تابۋ، لاجسىز), 4.لاي (بالشىق), 5.لاق (لاقي، لاقاي، لاقيا، لاقاۋ،  لاقاپ ءسوز، لاقاپ (ماداق ەسىم), لاقتىرۋ،  لاق ەتكىزۋ (توگىپ تاستاۋ، اقتارىپ سالۋ), ەشكىنىڭ لاعى), 6.لال (ساقاۋ، لالا گۇل), 7.لاڭ (لاڭ سالۋ), 8.لاپ (لاپىلداپ جانۋ، لاپ قويۋ), 9. لاس (كىرلەۋ، لاس تىرلىك), 10. لات (لاتىن ەلى), لاتىش (لاتۆيا) حالىقتارى، لاتىن امەريكاسى، لاتىن ءتىلى، لاتىن الىپپەسى), 11.لاۋ (لاۋ تارتۋ), 12.لاش (لاشىن (قۇس), لاشىق (ۇيشىك)). قىسقاسى، «لا، لاق» دەگەن ءسوز ءتۇبىرى ء(وز ءتۇبى، ءوز اتاسى) بار بارلىق اتاۋلارى مەن ۇعىمدارىنىڭ اۆتورى وسى لاقايلار.

لا – ءبىرىنشى بۋىندا لال ء(تىلى شىقپاعان ءسابي، بالاماسى ساقاۋ), ەكىنشى بۋىندا بالا ء(تىلى جاڭا شىعىپ كەلە جاتىر), 3.دالا، 4.جالا، 5.قالا (قالا سالىپ بەس دەگەن باعا الىپ تۇر), 6.لالا (گۇل، الەم گۇلگە ورانعان، بالاماسى بۇكىل الەم ەلدەرى الاش، التى الاش اتالىپ، ءبىر قاعاناتتىڭ قۇرامىندا تاتۋ-ءتاتتى عۇمىر كەشكەن، 7.مالا (تۋىستىعى بولىنبەيتىن جەتى اتالىق جۇيەنى يەمدەنگەن جەتى سانىن باستارىنا  مالاقاي ەتىپ كيىپ تۇر), 8.نالا (بولىنگەندىكتەن اتالارىنىڭ نالاسىنا قالىپ تۇر), 9.سالا (سالاعا ءبولىنۋ جالعاسىپ تۇر), 10.تالا (حان تالاپايعا تۇسكەن), 11.شالا (اقىر اياعى بۇل دۇنيە شال، شالا، شالاجانسار، شالاقان (شالاعان), شالاپايلاردىڭ ءىسى بولىپ شىقتى) بولىپ كەزدەسەدى. دەمەك، ادام دەگەنىمىزدەگى 15 ورىنداعى «م»-ءنىڭ الدىندا تۇرعان 14 ورىنداعى «لا» قازاقتىڭ العاشقى دامۋ كەزەڭىندەگى قاتىن مەن بالانىڭ بارلىق بولمىسىن تولىقتاي قامتىپ تۇر.

قازىرگى ءتىل عىلىمىندا «لاتىن ءتىلى بالتىق، گەرمان، سلاۆيان، گەرمان، رومان جəنە باسقا تىلدەر توبى ەنەتىن ۇندىەۋروپا تىلدەرى سەمياسىنا جاتادى» دەلىنىپ ءجۇر. اقيقاتىندا، «لا» دەگەن تۇبىردەن باستالاتىن لاتىن امەركاسىنىڭ بايىرعى تۇرعىندارىن، بالتىق تەڭىزى جاعالاۋىنداعى لاتىش جانە ت.ب. ەلدەردى وسى ءبىزدىڭ لاقيلەر مەن لاقايلاردىڭ تولىپ، تولىسقان ۇرپاقتارى دەپ، باتىل تۇجىرىم جاساي الامىز.  دەمەك، بۇگىنگى وتەمىز دەپ وتىرعان لاتىن الىپپەسى، ەجەلگى قازاق الىپپەسى بولىپ تابىلادى. دەمەك، قازىرگى باتىستىقتار، ەۆروپالىقتار، امەريكالىقتار قولدانىپ جۇرگەن لاتىن ءتىلى مەن الىپپەسى باستاۋىن ەجەلگى ريم يمپەرياسىنىڭ نەگىزىن قالاعان قازاقتىڭ جەتى رۋىنان (ەترۋري، ەترۋسك دەلىنەدى) الادى. قارا: («ريم يمپەرياسىنىڭ نەگىزىن قالاعان قازاقتىڭ جەتى رۋى» http://alashainasy.kz/kazak_tarihy/rim-imperiyasyinyin-negzn-kalagan-kazaktyin-jet-ruyi-82798/).

«لاتىن ءتىلى (لات. lingua latīna) — لاتيۋم جانە ەجەلگى ريمدە يتاليكالىق لاتيندەر سويلەگەن انتيكالىق يتاليك ءتىلى.

ەۋروپالىق تىلدەردىڭ باسىم بولىگى سەكىلدى ەجەلگى پروتو-ءۇندى-ەۋروپالىق ءتىلدىڭ جالعاسى. ەترۋسك ءتىلىنىڭ ىقپالى مەن گرەك ءالىپبيىن پايدالانۋ لاتىن ءتىلىنىڭ اپەننين تۇبەگىندە قالىپتاسۋىنا اسەر ەتتى. قازىرگى رومان تىلدەرى لاتىن ءتىلى ديالەكتىسىنىڭ (دورەكى لاتىن) جالعاسى. سونىمەن قاتار لاتىن ءتىلىن كوپتەگەن ستۋدەنتتەر، زەرتتەۋشىلەر مەن شىركەۋ قىزمەتشىلەرى پايدالانادى، جانە الەم بويىنشا كەيبىر ءبىلىم بەرۋ ينستيتۋتتارىندا ءالى كۇنگە دەيىن وقىتىلادى.

لاتىن ءتىلىن كوپتەگەن ءتىل سەميالارىندا جاڭا سوزدەر جاساۋدا جانە بيولوگيالىق تاكسونوميادا دا قولدانادى. لاتىن جانە ونىڭ جالعاسى بولىپ ەسەپتەلەتىن رومان تىلدەرى يتاليك ءتىل سەمياسىنىڭ ساقتالىپ قالعان جالعىز وكىلدەرى. يتاليك توبىنىڭ باسقا وكىلدەرى جازبا رەتىندە ساقتالعانىمەن دە، كەيىن ريم رەسپۋبليكاسى كەزىندە لاتىن تىلىمەن جۇتىلىپ كەتتى. (ۋيكيپەديا — اشىق ەنتسيكلوپەدياسىنان الىنعان مالىمەت).

تۇسىنىكتەمە: انتيكالىق يتاليك ءتىلى – يت اتا ەلى جىگى (رۋى) ءتىلى. بالاماسى، «يت جەتى قازىنانىڭ ءبىرى».

ەترۋسك (ەترۋري) – ەجەلگى ريم يمپەرياسىنىڭ نەگىزىن قالاعان قازاقتىڭ جەتى رۋى.

لاتىن امەريكالىقتاردى جالپىلاما ءۇندىس تايپالارى دەپ اتايدى. ءۇندىنىڭ دە، ءۇندىستىڭ دە ءتۇبىرى – ءۇن. ءيا، ءيا قازاقتىڭ كادىمگى كۇن دەگەندەگى كۇننىڭ ءسوز ءتۇبىرى. كۇن – قۋ جانە ءۇن دەگەن ەكى بىرىككەن سوزدەن تۇرادى. قاز اداي شەجىرەسىندەگى قۇدايكە مەن قۋ مانداردى (قۋمان)  ەسكە الىڭىز. ال، ەكىنشى بۋىنداعى ءۇن (ۇن)-عا كەلسەك، بۇل ونىنشى بۋىنداعى ادايدىڭ كەنجە نەمەرەسى مۇڭالدىڭ  ەسىمىن بەرەدى. اسپانداعى كۇن اتاۋىنىڭ شىعۋ تەگى وسى.

«لاتىن ءالىپبيى، الەمدە كەڭىنەن قولدانىلادى. ب.ز.ب. 7 عاسىردادا ريمدە گرەك جانە ەترۋس ءالىپبيىنىڭ تارماعى رەتىندە پايدا بولىپ، ب.ز. 1 عاسىرىندا قالىپتاستى. (ۋيكيپەديا — اشىق ەنتسيكلوپەدياسىنان الىنعان مالىمەت).

فيلولوگ، لينگۆيست داۋگاۆپيلچاندىق گالينا شۋكە تۇركى ءتىلىن زەرتتەي كەلە، لاتىش پەن ورىس تىلدەرىنىڭ نەگىزىندە ەجەلگى تۇركى ءتىلى جاتىر دەگەن قورىتىندىعا كەلگەنىن جاريالادى. ول ءوزىنىڭ دايەكتى دالەلدەرىن «لاتىشتار تۇركى بولعان با؟» دەگەن كىتابىندا كەلتىرگەن («لاتىش پەن ورىستار تۇركىدەن شىققان»  http://xudaferin.eu/latyshi-i-russkie-proizoshli-ot-tyurkov.html).

جاقىندا باق-تار الەم ەلدەرى ءتىل عىلىمى وسىدان 6000 جىلدان ءارى دە بۇكىل الەم ەلدەرى ءبىر تىلدە سويلەگەن دەگەن قورىتىندىعا كەلگەندەرىن جانە ول ءتىلدىڭ تۇركى ءتىلى ەكەندىگىن جاريالادى.

تۇسىنىكتەمە: تۇركى ءتىلى – تۇر جىگى (رۋى) ءتىلى. قاراشاڭىراعى تۇران. تۇراننىڭ ءتىلى قازاقتىڭ انا ءتىلى.

تۋركى دەمەكشى، تۇرىك، تۇركى، (تۇر جىگى), تۇراننىڭ «تۋرا، تۋرا جول" دەگەن ماعىناسى بار.  تۋرانىڭ تاعى ءبىر ماعىناسى وق، وقتاي ءتۇزۋ، ءارى جىلدام جانە تۋرا جولدان تايمايتىن، شىنشىل دەگەن ءسوز. سوندا تۇران اتاۋى تۋراشىل، شىنشىلدار ەلى دەگەندى بىلدىرەدى.

قوزعاۋشى كۇشى جەبرەيلەر بولعان كەڭەستىك قىزىل ۇكىمەت، ارى دا ۇلى بابالار، بەرى دە قازاقتىڭ داڭقتى ۇلى شىڭعىس قاعان قۇرعان الىپ تۇركىستاندى قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە بارىنشا جان سالعان الاشوردا ارىستارىن تۇگەلدەي  قىرعىنعا ۇشىراتتى.  بۇرىنعىشا بۇكىل تۇرىكتىڭ باسىن قوسىپ ۇلكەن تۇركىستان مەملەكەتىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە بارىنشا جانتالاسقان مۇستافا شوقاي بىلاي دەپ جازىپتى: «بۇگىن قازاقستان، قىرعىزستان، وزبەكستان، قاراقالپاقستان، تۇرىكمەنستان ءھام تاجىكستان دەپ جات ۇكىمەت كۇشىن التى جۇمھۇريەتكە ءبولىپ تۇرعان تۇركىستان – بولىنبەس، ايرىلماس ءبىر ولكە. حالقىنىڭ قانى ءبىر، ءتىلى ءبىر، ءدىنى ءبىر». «...تۇرىك حالقى – باتىر حالىق. تۇرىك حالقى – ارىستان ەر حالىق. كىمنەن تاياق جەگەندەي ءبىزدىڭ تۇرىكتىڭ بالاسى، الدىرىپ جۇرگەن دۇشمانعا اۋىزىنىڭ الاسى».

تۋرا وسىنداي وسيەتتى بىزگە قوجابەرگەن جىراۋدا قالدىرعان:

«الاشقا جاتقان التى ەلدىڭ،

تۇپكى اتاسى تۇراننان،

جاڭىلماڭدار قازاعىم،

الاش بابا ۇراننان».

مىنە وسى تۇراننىڭ ءتۇبىرى "ۇران" بولادى. ءيا،ءيا! كادىمگى ءان ۇران دەگەنىمىزدەگى ۇران، ياعني  ەجەلگى قازاقتاردىڭ رۋلىق ۇرانى. سول ۇراننىڭ الدىنا "ت" تاڭباسى قويىلىپ تۇران بولىپ بۇكىل الەمگە تۋرا جولدى كورسەتىپ تۇر.

بۇكىل جەر شارىنداعى جەر، سۋ، تاۋ، ۇلتتار مەن مەملەكەتتەر جانە ەلدى مەكەن اتاۋلارىنىڭ قازاقتىڭ انا تىلىنە ۇقساس كەلەتىنىنىڭ سىرى وسى. ۇقساس دەگەن ءسوزدىڭ نۇق پايعامبار اتامىزدىڭ ەسىمى تۇبىرىمەن تۇبىرلەس بولاتىنىنى دا وسىدان.

لاتىننىڭ ءسوز ءتۇبىرى ء(وز ءتۇبى، ياعني اتاسى) – ات. «ت» دىبىس-تاڭباسى تەك قانا تولىپ، تولىسقان اتا دەگەن ماعىنا بەرەدى. ءيا، ءيا، قازاقتىڭ كادىمگى اتاسى. اتا-انا، اكە-شەشەسىن سىيلاپ وسكەن قازاقتىڭ قاق تورىندە وتىراتىن اتاسى. ايتقاندارى كوزدەرىنىڭ ءتىرىسى تۇگىلى، باقيلىق بولعاننان دا كەيىن ەكى ەتىلمەيتىن اتاسى. اتىڭ كىم؟ ات - ەردىڭ سەرىگى. ات ەردىڭ قاناتى. كەيبىرەۋلەردىڭ ءبىلىمسىز، كورسوقىر، ساۋاتسىز، ناداندىقتارىنىڭ سالدارىنان ەستىگەندە «كىرپىدەي» جيىرىلتاتىن اد-ات، ادا-اتا، اداي-اتاي، ادام-اتام دەگەنىمىزدەگى اتا. بۇل جونىندەگى زەرتتەۋىمنىڭ قورىتىندىسىن مىنا جەردەن وقۋعا بولادى.  («ت» تاڭباسى ءھام اتا سويلەيدى»  abai.kz/post/55280).

اتام قازاقتىڭ ءسوز جاساۋ جۇيەسىنىڭ وتە ءدال ماتەماتيكالىق ەسەپكە قۇرىلعانىن ءبىز مىنا جاعدايدان دا انىق كورەمىز. «ات» دەگەن ءسوزدىڭ الدىنا دىبىس-تاڭبا قويىلىپ تەك قانا ون ەكى ءسوز جاسالادى. ولار:

ءبىرىنشى، «ب» - بات، باتۋ، باتىس، باتىر.  ارىپتەردىڭ ءۇشىنشى تاڭباسىن قۇرايدى.

ەكىنشى، «د» - دات («دات تاقسىر!» ايتاتىن داتىم ء(سوزىم) بار), التىنشى تاڭبا.

ءۇشىنشى، «ج» - جات، جات بولىپ كەتۋ، جاتقا اينالۋ، سەگىزىنشى تاڭبا. بۇل جەردە دە سەگىز – سەميتتەردىڭ جەتى اتالىق جۇيەدەن ءبولىنىپ جاتقا اينالعانى ايقىن كورىنىپ تۇر.

ءتورتىنشى، «ز» - زات، زاتى، ادامزات، توعىزىنشى تاڭبا.

بەسىنشى، «ق» - قات (قىمبات), قاتتى، قات-قابات، قاتار-قاتار، قاتىن، ون ءۇشىنشى تاڭبا.

التىنشى، «ل» - لات، لاتىن ەلى، لاتىن ءتىلى، لاتىن الىپپەسى، لاتىن امەريكاسى ون ءتورتىنشى تاڭبا.

جەتىنشى، «م» - مات، ماتاي (رۋ اتى) ون بەسىنشى تاڭبا.  مىنا كورشى ورىس حالقىنىڭ انالارىن مات دەيتىندەرىنىڭ سىرى وسى. بۇل ءسوزدىڭ شىعۋ تەگى ەجەلگى قازاقتىڭ ماد پاتشالىعىنىڭ اتاۋى، ياعني قازاقتىڭ قاراشاڭىراعى ماداي، ما اداي، مان اداي، ماتاي بولادى. التاي حالىقتارى جىرلايتىن «ما اداي قارا» داستانى مەن  «ادتىڭ ورنىن داي باسار، اتتىڭ ورنىن تاي باسار» دەگەن قازاق ماقالىن ەسكە الىڭىز.

سەگىزىنشى، «ن» - نات، ون التىنشى تاڭبا. ءۇندى حالقىنىڭ اتا سالتتارىن كۇنى بۇگىندە دە ناتا (نۇق اتا) سالتى دەپ اتايتىندارى وسىدان.

توعىزىنشى، «س» - سات، ياعني ساق اتا، ون جەتىنشى تاڭبا. «س» - ياعني «اي» تاڭباسى توعىزىنشى بۋىندا تولىپ، ون جەتى دە ساققا اينالىپ تۇر. اتام قازاقتىڭ قاس بي (كاسپي تەڭىزى اتاۋىنىڭ شىعۋ تەگى وسى), قاس ساق، قاس باتىر، قاس مەرگەن، قاس شەشەن، قاس شەبەر،  قاس ءدۇلدىل، قاس تۇلپارلارىن ەسكە الىڭىز.

ونىنشى، «ت» - تات (تات باسۋ، ءدام تاتۋ), تاتار، ون سەگىزىنشى تاڭبا. مىنە ءبىز بۇل جەردە قازىرگى تاتار حالقىنىڭ دا قازاقتان، ياعني قازاقتىڭ جەتى اتالىق جۇيەسىنەن ون سەگىزىنشى بۋىندا بولىنگەنىن كورەمىز. «مۇڭالدىڭ قۇپيا شەجىرەسىندە» بۇل ەكى تايپانىڭ تاتار مەن مۇڭالدىڭ (موڭعولدىڭ) تۋىس تايپا ەكەندىگى ايقىن جازىلعان. مۇنى قازىرگى تاتارستاننىڭ ەجەلگى اتاۋىنىڭ قازان (قازاق) حاندىعى دەپ اتالعاندىعىنان دا ايقىن كورۋگە بولادى. ولاردىڭ كۇنى بۇگىنگى استاناسىنىڭ قازان دەپ اتالاتىنىنىڭ دا سىرى وسى.

ون ءبىرىنشى، «ۇ» - ۇيات، جيىرما بەسىنشى تاڭبا. ءبىز بۇل جەردە ۇيات دەگەن ءسوزدىڭ «بەس» دەگەن باعا العانىن كورەمىز.

ون ەكىنشى، «ش» - شات، شاتا (ارالاس), شاتتىق، شاتتانۋ، جيىرما سەگىزىنشى تاڭبا. ون ەكى سانى ارقاشاندا «ون ەكى اتا بايۇلدارى» اتاۋىن قۇرايدى. قازاق قاعاناتتارىنىڭ نەگىزىن قالاعان ەڭ ەجەلگى رۋلاردىڭ ءبارى 12 رۋدان تۇرادى. قازىرگى امەريكا (اقش) مەملەكەتىنىڭدە نەگىزىن ەبرەيدىڭ 12 ميللياردەرى قالاعان. ەجەلگى ريم يمپەرياسىنىڭ نەگiزىن قازاقتىڭ جەتى رۋى قالاعان. ولاردىڭ «ون ەكى كەستە زاڭدارى»، «ون ەكى قالا-مەملەكەت»، «ون ەكى تايپاسى» قازاقتىڭ قاراشاڭىراعى «ون ەكى اتا بايۇلى» قاعيداسىنا سايكەس جاسالعان.

وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، قازاقتىڭ مەملەكەتتىك  جۇيەسى بارلىق جەردە «قاز-قالپىندا» قايتالانىپ وتىر.

لاتىن حالىقتارىنىڭ دۇنيەگە كەلۋ كەزەڭدەرىن انىقتاۋ ءۇشىن مىناداي ساندىق جانە دىبىستىق جۇيەنى قولدانامىز:

اد  (1-6).

ادا (1-6-1).

اداي (1-6-1-11).

قازاق (13-1-9-1-13).

ادال (1-6-1-14).

ادام (1-6-1-15). بۇل ۇعىمدار ادام اتا كەزەڭىن، ياعني نۇق پايعامبار زامانىنداعى توپان سۋعا دەيىنگى كەزەڭدى قامتيدى. بۇل قازىرگى عىلىمي تىلدە پاتريارحات دەپ اتالادى.

ات (1-23).

اتا (1-23-1).

اتاي (1-23-1-11).

اتام (1-23-1-15).

جاتىن (8-1-23-29-16).

قاتىن (13-1-23-29-16).

لاتىن (14-1-23-29-16).

ساتىن (22-1-23-29-16). وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، لاتىن ەلى قاتىنمەن سايكەس بولىپ، قاتىنداردىڭ ءىزىن جالعاستىرىپ انالىق تەكتى ءبىلدىرىپ تۇر. بۇل توپان سۋدان كەيىنگى نۇق پايعامبار قاۋىمىن، ياعني قازىرگى ەۆروپا ء(سوز ءتۇبىرى ەۆا، دەۆا، ەۆرەي) قوعامىن، ياعني جيەندەر ەلىن قوسا مەڭزەپ تۇر.

مىنە وسى قاعيداعا سايكەس، لاتىن دەگەن ەل اتاۋىنىڭ شىعۋ تەگىن سارالار بولساق، لاتىن – ات، لات، اتى، ىن، لاتىن بولىپ شىعادى.

ات – اد قاۋىمىنىڭ تولىپ، تولىسقان ۇرپاعى ەكەندىگىن جوعارى دا ايتتىق.

لات – قازاقتىڭ لاق، لاقي، لاقاۋ دەپ، ءارتۇرلى بولىپ اتالاتىن لاقاي رۋىنىڭ تولىپ تولىسۋى.

اتى – قازاق بالاسىنىڭ «اتى كىم؟ اتىڭ كىم؟» دەگەن ءسوزى. بالاعا ات قويۋ، ۇلكەندەرگە لاقاپ ات بەرۋدىڭ نەگىزى وسى بالا-لاقايلارعا (بالاقايلارعا) قاتىستى بولىپ تۇر.

ىن – ىن مەن ءىن سينونيم. ەكەۋى دە «ءىشى قۋىس دۇنيە» دەگەن ماعىنا بەرەدى. مىسالى، ءىشى قۋىس دۇنيەنىڭ عانا ءتۇبى بولاتىنىنا سايكەس، «ىندىقتىڭ ءتۇبى» دەگەن ءسوز تىركەستەرىن قولدانامىز. سونىمەن قاتار «ىندىقتىڭ ءتۇبى»، «ىندىقتىڭ تۇبىنە جاسىرىنۋ»، ىندىقتىڭ تۇبىنە تىعىلسا دا تاۋىپ الۋ»، ياعني  وتە الىستا قالعان دۇنيە دەگەندى دە بىلدىرەدى.

ىن – انالىق تەككە جاتادى. ونى ءبىز وسى «ىن» تۇبىرىنەن جاسالاتىن ايەلدىڭ ءبىر دەنە مۇشەسىنىڭ «قىناپ»، سوعان سايكەس قىلىشتىڭ، قانجاردىڭ قابىن قىناپ دەيتىن اتاۋىنان دا كورەمىز. لاتىننىڭ قاتىننان كەيىنگى 14 ورىندى يەمدەنەتىنىنەن دە كورەمىز.

دەمەك، «لاتىن» الىپ ءبيى باستاۋىن ءبىرىنشى بۋىنداعى اتادان دا، ەكىنشى بۋىنداعى اكەدەن دە، ءۇشىنشى بۋىنداعى بالادان دا ەمەس، ون ءتورتىنشى ورىنداعى بالانىڭ ەكىنشى بۋىنى ايەل مەن بالادان الىپ تۇر. لاتىننىڭ باسىندا اتام قازاقتىڭ اۋىل (اۋلى) دەگەن ءسوزى تۇر.  لاتىن ءتىلى مەن تاڭباسىنىڭ الەم تاريحىنداعى يەمدەنگەن ورنى وسى 14-ءشى ورىن.

ەجەلگى 30 دىبىس-تاڭبالى تازا لاتىندى ءبولىنۋشى سەگىزىنشى بۋىنداعىلار ماتريارحات تىلىنە اينالدىردى. وزدەرىنىڭ ءومىر سالتى مەن بولمىسىنا بايلانىستى اتالار تىلىندە قولدانىلاتىن دىبىس-تاڭبالارعا رەۆيزيا جاسادى.  ماتريارحات - قازاق بالاسىنا قول ەمەس. «قاتىن باستاعان كوش وڭبايدى» دەگەن ماقالدى ۇلى اتالارىمىز بەكەر ايتپاعان. قازىرگى ەلىمىزدە ءجۇرىپ جاتىرعان «گەندەرلىك» ساياساتتىڭ جان-شوشىرلىق قورىتىندىسى وسى ايتقانىمىزدىڭ ايداي ايعاعى بولماق. قازاقتىڭ ايگىلى كورىپكەلدەرى موڭكە بي بابامىز بەن كەنجە اقتان جىراۋدىڭ بولجامدارىن ەسكە الىڭىز.

ءسوز رەتى كەلگەسىن، ايتا كەتەيىن. قازاقتا ادامي قاسيەتىنەن ايرىلىپ، بۇزىلعان ادامدى «ازعىن» دەپ اتايدى. مىنە وسى ءسوزدىڭ تولىق ماعىناسى مەنىڭ جوعارىداعى ايتقاندارىما تولىق دالەل بولا الادى.

ازعىن – از جانە عىن (قىن) دەگەن ەكى بىرىككەن سوزدەن تۇرادى. از – قازاق ەلى اتاۋىنىڭ ءسوز ءتۇبىرى، ياعني ءوز ءتۇبى ء(وز اتاسى، ياعني بۇكىل الەم ەلدەرىنىڭ اتاسى). قازاق ونى «ءاز اۋليە» ياعني اۋلەتتىڭ يەسى» دەپ اتايدى. مولاسى، مان اتاعا جاقىن جەردە. كۇنى بۇگىندە دە «ءاز» دەپ اتالادى. ءبىز ءومىر سۇرەتىن ەڭ ۇلى قۇرىلىقتىڭ ازيا دەپ اتالاتىنى دا وسىدان.  از (حالىق), ازاۋ (تەڭىز), ازاۋلى ەلى (ازاۋلىنىڭ ستامبولدان نەسى كەم؟ (دوسپامبەت جىراۋ)),  قاز، قازاق، قازان، قازار قاعاناتتارى اتاۋلارىنىڭ دا شىعۋ تەگى وسى.

ال، عىنعا (قىنعا) كەلسەك، ونىڭ ايەل دەگەن ماعىنا بەرەتىنىن جوعارىدا ايتتىم. سوندا اتام قازاقتىڭ «ازعىن» دەگەن ءسوزى ءبىر اۋىز سوزبەن ءبارىن ايتىپ، ءبىر اۋىز  سوزگە توقتايتىن، ەشقاشان ەكى سويلەمەيتىن  ەر ازاماتتىڭ ۋادەنى ورىندامايتىن (اللاتاعالا ايەل ادامعا ءبىر سوزدىلىكتى ءناسىپ ەتپەگەن) ايەلگە اينالۋى دەگەندى بىلدىرەدى.

كۇندەلىكتى اۋىزدارىمىزدان تاستامايتىن ءبىر، ەكى، ءۇش دەگەنىمىزدەگى ءۇش سانىنىڭ دىبىستىق اتاۋى «ب» - بالا. ال، الا، بال، بالا دەگەن بىرىككەن سوزدەردەن تۇرادى. «ب» دىبىسىنان قارابالا،  بالاپان، بالتىق، بالاساعۇن، بالىق،  بالىقشى ت.ت. ۇعىمدار دۇنيەگە كەلگەن. «ا» - اتا، «ءا» - اكە، «ب» - بالا دەلىنىپ الىپپەنىڭ ءۇشىنشى دىبىس تاڭباسىن بەرەدى.

مىسالى، «ب» دىبىسىنان باستالاتىن «بۇلت» دەگەن ءسوزدى الايىق. بۇلت – وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي ءسوز ءتۇبىرى ۇلت. بۇلت اسپاندا، ۇلت جەردە. جەر بەتىندەگى ۇلتتار دا، تۋرا اسپانداعى بۇلت سياقتى دۇنيەگە كەلىپ، جەل ايداعان كەزدە جوڭكىلە كوشىپ، بىرەسە ىدىراپ، بىرەسە قايتا قوسىلىپ، نەمەسە جويىلىپ تا جاتادى. بۇلتتىڭ قۇرامى بۋ، قوزعاۋشى كۇشى جەل. ۇلتتىڭ قۇرامى ادام، قوزعاۋشى كۇشى ەل (رۋ). دەمەك، ەكەۋى قاتار ءورىلىپ تۇر.

1.با (بالا), 2.ءبا (بايگە، بايبىشە), 3.بە (بەك، بەل، بەر، بەزبەن), 4.بي (بيلىك), 5.بو (بوز، بوزداق، بوزاشى), 6.ءبو ء(بورى، ءبايبورى (الپامىس باتىردىڭ اكەسى), بورتە ءبورى (شىڭعىس قاعاننىڭ ارعى اتاسى), 7.ءبۇ (بۇگىن، ءبۇتىن), 8,بۇ (بۇز، بۇزاۋ، بۇزىلۋ، بۇرىن), 9.بۋ (بۋاز، بۋدا، بۋرا), 10.بى (بىج، بىلامىق), 11.ءبى ء(بىل، ءبىلىم).

1.باب (بابا، اتا-بابا), 2.باع (باعا، باعان), 3.باد (بادان), 4.باج (باج سالىعى، باجا), 5.باز (بازار), 6.باي (اۋقاتتى ادام، ون ەكى اتا بايۇلى), 7.باق (باقان، باقىت), 8.بال (بالا، بالاپان) 9.بان (بانۋ), 10.باپ (ارىستانباپ), 11.بار، 12.باس، 13.بات (باتىر), 14.باۋ (باۋ باقشا), 15. باش (باشاق). 30 تاڭبانىڭ 15/15-ءىن قۇرايدى.

ءبىر، ەكى، ءۇش – اتا، اكە، بالا. مۇنى كىمدە-كىم كەزدەيسوق سايكەستىك دەپ ويلايتىن بولسا قاتتى قاتەلەسەدى. ەگەر ءبىز وسىدان لاتىن ارىبىنە ءوتىپ، وندا «ءا» تاڭباسى بولمايتىن بولسا، بۇل قازاق بالالارىنىڭ نەكەسىز، ياعني اكەلەرىنىڭ كىم ەكەنىن بىلمەي دۇنيەگە كەلگەن دەگەنىن بىلدىرەتىن بولادى.

كەيبىر باتىستىقتار قولداناتىن لاتىن ءالىپبيىنىڭ نۇسقالارىنداي «ا» مەن «ءا»-ءنى ءبىر تاڭبامەن بەلگىلەۋ دە دۇرىس بولمايدى. اتا مەن اكەنىڭ ءبىر ەمەس، ەكى بۋىن ۇرپاق ەكەندىگىنە قانداي داۋ بار.

ءبىز وتەمىز دەپ وتىرعان الىپپەمىزدە وسى قاعيدا مىندەتتى تۇردە ساقتالۋعا ءتيىس. ايتپەسە، ادام اتانى جاراتقان ۇلى جاراتۋشى – اللا ەمەس، ءبىز مايمىلدان جارالدىق، اتامىز ايۋان جانە ءبىز نەكەدەن تىس دۇنيەگە كەلگەنبىز دەپ مويىنداعان بولىپ شىعامىز. ەسى دۇرىس قازاق ايەلىنىڭ مايمىلمەن (ايۋانمەن) نەكەگە وتىرمايتىنىنا قانداي داۋ بار؟

اتام قازاق مۇنىڭ ءبارىن اتا، اكە جانە قاتىن-بالا دەپ ءبىر اۋىز سوزبەن تۇجىرىمداعان. بۇعان  ايتار باستى دالەلىمىز، ەگەردە قازاقتىڭ بالا دەگەن ءسوزىنىڭ ەكىنشى بۋىنىنداعى «ل» دىبىس-تاڭباسى بولماسا لاقي، لاقاي، لاقاۋ، لاتىن دەگەن ەل ەسىمدەرى دۇنيەگە كەلىپ، ولاردىڭ بالالارىنىڭ تۋعان حالقىنا  ەلدەن ەرەك سىڭىرگەن ەرەن ەرلىكتەرى ءۇشىپ «لاقاپ (ماداق)» اتتار قويىلىپ، ولار لاشىن (قۇس) بولىپ اسپانعا ۇشپاعان بولار ەدى. اتام قازاقتىڭ ءوز تىلدەرىن انا ءتىلى دەپ اتايتىندارىنىڭ تاعى ءبىر سىرى وسى بولسا كەرەك.

ال، اقيقاتى سوزدە اتا دا بار، انا دا بار. «ورىندى جەرىندە ايتىلماعان ءسوزدىڭ اتاسى ولەدى» دەلىنەدى قازاق ماقالىندا. ءسوزدىڭ اتاسى، سول ءسوزدىڭ تۇبىرىندە تۇرادى. ول «ءسوز ءتۇبىرى». بۇعان دالەل رەتىندە ايتارىمىز: ءسوز ءتۇبىرىنىڭ دە ءتۇبىرى «ءوز ءتۇبى» دەپ اتالۋى. ال، ءسوزدىڭ اناسى «ءتىل». ءتىلىڭ بولماسا ءسوزىڭ اۋزىڭنان شىقپايدى، ياعني سويلەي المايتىن مىلقاۋسىڭ.

تاريح تاعلىمى: ەجەلگى قازاق الىپ ءبيى (الىپپەسى) جات جۇرتتىڭ ىقپالىنا ساي قالاي بولسا سولاي كىرمە سوزدەردىڭ ىڭعايىنا قاراي جاسالا سالعان دۇنيە ەمەس. الىپپە مەن ساندار قاتار ورىلەدى جانە ادامزات تاريحىن ادام اتا مەن اۋا انادان باستاپ وتەدەن دە وتە دالدەپ تۇرىپ ايقىنداپ كورسەتەدى. بۇل قاعيدادان ەش ايرىلۋعا بولمايدى.

وتەيىن دەپ وتىرعان لاتىن الىپپەسىنىڭ ءاربىر تاڭباسىن اتا تاريحىمىزدىڭ ساندىق جۇيەسىنە ساي ءدال وسىلاي سويلەتۋگە ءتيىسپىز.

وسى جولداردى وقىعان بارشاڭىزعا ۇلى جاراتۋشى – اللا يمان بەرگەي!

مۇحامبەتكارىم قوجىربايۇلى، ماڭعىستاۋ

Abai.kz