جاقىندا قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى، بەلگىلى اقىن ۇلىقبەك ەسداۋلەت يۋنەسكو-نىڭ باس شتابىندا  ءسوز سويلەدى.   ول ءوز سوزىندە بۇگىنگى الەم  ءۇشىن قر پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىنىڭ ورنى ايرىقشا ەكەندىگىنە توقتالدى.

قازاق ادەبيەتىنىڭ ماسەلەلەرى بۇگىن بۇرىنعى قاي كەزەڭمەن سالىستىرعاننان دا وتكىر دە ماڭىزدىراق، سەبەبى نەگىزگى اڭگىمە ۇلتتىق كود پەن بىرەگەيلىكتىڭ ساقتالۋى تۋرالى بولىپ وتىر. ءوز بولمىسى، ءوز مىنەزى، ءوز ءدىلى، ءوز سالت-ءداستۇرى، وزىندىك ەرەكشەلىگى بار حالىق رەتىندە ۇرپاقتار ساباقتاستىعىن جوعالتپاي ۇلتتىڭ ءتول مادەني، ادەبي، تاريحي بولمىسىن كەلەشەككە جەتكىزۋ كۇرمەۋى قيىن ءىستىڭ ءبىرى.

«ءتىلى جوعالعان ەلدىڭ ءوزى دە جوعالادى» دەگەن قازاق حالقىنىڭ حح-عاسىر باسىنداعى رۋحاني كوشباسشىسى احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ءسوزى بۇگىنگى جاھاندانۋ داۋىرىندە جاڭاشا سيپات الىپ وتىر. وسى پىكىردى بۇگىنگى كەزەڭگە سايكەس ءسال تۇرلەنتىپ جالعاستىرار بولساق، كەز كەلگەن ەل جاھاندانۋ تۇسىندا ۇلتتىق بولمىسىن ساقتاماعان جاعدايدا ءوزىن-ءوزى، ءتىپتى ۇلتىق «مەنىن» جوعالتادى.

جاھاندىق (گلوبالدى) نارىق جەكە ادامداردى عانا ەمەس، تۇتاس مەملەكەتتەردى  ءوز ىرقىنا باعىندىرىپ، اساۋ اتتى جۋاسىتقانداي نوقتالاپ، تىزەرلەتىپ جاتىر. جاھاندانۋدان وركەنيەتتى ەلدىڭ ەشقايسىسى، الەمدەگى ەشبىر مادەنيەت، ەشبىر ادەبيەت تىس قالا المايدى.

ال ءداستۇرلى قوعامدى رۋحاني جاڭعىرتۋ، ءبىلىمدى جاڭا ساپاعا كوتەرۋ، عىلىم مەن تەحنيكانى بۇگىنگى كۇننىڭ تالاپتارىنا ساي دامىتۋ، مادەني، تاريحي قۇندىلىقتارعا جاڭا كوزقاراسپەن باعا بەرۋ - زامان تالابىنا اينالدى. وسى تۇرعىدان كەلگەندە، ءبىزدىڭ ەلىمىز ءۇشىن ن.نازارباەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىنىڭ ورنى ايرىقشا.

قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىن جانە مادەنيەتىمىزدى دامىتۋ ءىسى جاھاندانۋ جاعدايىندا بىرەگەيلىكتى ساقتاۋ ىسىنە، ياعني ۇلتتىڭ قاۋىپسىزدىگىنە قاتىستى ماسەلەگە اينالدى، ال كلاسسيكالىق قازاق ادەبيەتى، 15 تومدىق تۇسىندىرمە سوزدىگى بار شۇرايلى قازاق ءتىلى ۇلتتىق رۋحاني قۇندىلىعىمىزدىڭ نەگىزى بولىپ قالا بەرمەك.

«وسى زامانعا مادەنيەتتەر ديالوگىندا ۇلتتىق ادەبيەتتىڭ قاتىسى قانداي دارەجەدە، ءوز ءۇنى مەن ورنى قانشالىق؟» دەگەندە ءبىز قازاق ادەبيەتىنىڭ حالىقارالىق بەدەلىن ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق اقىن-جازۋشىلارىمىزدى الەمنىڭ تانۋ دەڭگەيىمەن باعالايمىز.

ەگەر سوۆەت زامانىندا ادەبيەتىمىزدى سىرتقا تانىتقان اباي، جامبىل، مۇحتار اۋەزوۆ، بەيىمبەت مايلين، عابيت مۇسىرەپوۆ، قاسىم امانجولوۆ، ءابدىجاميل نۇرپەيسوۆ، ءانۋار ءالىمجانوۆ، ولجاس سۇلەيمەنوۆ، قادىر مىرزا الي، تۇمانباي مولداعاليەۆ، تولەگەن ايبەرگەنوۆ، سايىن مۇراتبەكوۆ، اسقار سۇلەيمەنوۆ، مۇحتار ماعاۋين، اكىم تارازي، فاريزا وڭعارسىنوۆا، ورالحان بوكەي، روللان سەيسەنباەۆ، تىنىمباي نۇرماعامبەتوۆ، دۇكەنباي دوسجان، مارات قابانباي، ت.ب. بولسا، پوستسوۆەتتىك كەڭىستىكتە جانە كەيىنگى جىلدارى مۇقاعالي ماقاتاەۆ، مۇحتار شاحانوۆ، ت.ب. كىتاپتارى ەۆروپا تىلدەرىنە اۋدارىلىپ، مۇحيتتىڭ ارعى بەتىندە جارىق كورە باستادى.

مىسالى ءۇشىن، وسىدان ەكى جىل بۇرىن قازاقتىڭ اتى اڭىزعا اينالعان اقىنى مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ تاڭدامالى ولەڭدەر كىتابى امەريكالىق باسپادان مەنىڭ العىسوزىممەن، اعىلشىن تىلىندە جارىققا شىققانىن ايتا كەتكىم كەلەدى. سونداي-اق، نيۋ-يوركتە ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ، ءادىجاميل نۇرپەيىسوۆتىڭ، بەردىبەك سوقپاقباەۆتىڭ، ءابىش كەكىلبايدىڭ، سماعۇل ەلۋبايدىڭ، جانە باسقالاردىڭ كىتاپتارى جارىق كوردى. جاقىندا عانا مادريدتە كورنەكتى يسپان اقىنى حۋستو حورحە پادروننىڭ اۋدارماسىمەن قازاق پوەزياسىنىڭ انتولوگياسى جارىققا شىقتى، جىل سايىنعى قازاق—ورىس تىلىندەگى «قازاقستان-رەسەي» ادەبي الماناعىنىڭ شىعۋى داستۇرگە اينالا باستادى. پەكيننىڭ «ۇلتتار» باسپاسىنان قىتاي تىلىندە شىعاتىن قازاق اۆتورلارىنىڭ كىتاپتارىنىڭ سانى ارتىپ كەلەدى.

سونىمەن قوسا دۋلات يسابەكوۆتىڭ درامالارى ەۆروپا تەاترلارىندا بىرىنەن سوڭ ءبىرى قويىلۋى، روللان سەيسەنباەۆتىڭ، باحىتجان قاناپيانوۆ، ەسەنعالي راۋشانوۆ، راحىمجان وتارباەۆ، ەرمەك امانشا، عالىم جايلىباي، ديدار امانتاي، دۋمان رامازان، داۋرەن بەرىكقاجىۇلى، تاناگوز تولقىنقىزى ت.ب. كىتاپتارى الەم تىلدەرىندە اۋدارىلىپ شىعىپ جۇرگەنى، تولەن ابدىكتىڭ تۇرىك دۇنيەسىنىڭ جىل ادامى اتانۋى، قاسىمحان بەگمانوۆ، قازىبەك يسا، جۇكەل حاماي، عالىم قاليبەك سياقتى قازاق اقىندارىنىڭ، ىشىندە وسى بايانداماشى دا بار، الەمدىك پوەزيا كونگرەستەرى مەن پوەزيا فەستيۆالدارىنا شاقىرىلىپ، يۋنەسكو-نىڭ يانگ ماۋريۋس باسقاراتىن الەمدىك ونەر جانە مادەنيەت اكادەمياسىنا مۇشەلىككە قابىلدانۋى، گۋمانيتارلىق سالا دوكتورى اتانۋى، ت.ب. مىسالدار ىرگەلى قازاق ادەبيەتى ءۇشىن از جەتىستىك ەمەس دەر ەدىم.

بىراق، وسىلايشا، اۋىزدى قۋ شوپپەن سۇرتپەسەك تە، تاريحى تەرەڭدە جاتقان قازاق ادەبيەتى بۇگىنگى تاۋەلسىزدىك جىلدارى الەم وقىرماندارىنا كەڭىنەن تانىلدى، دۇنيەنى جالت قاراتتى دەپ اۋىز تولتىرىپ ايتا المايمىن.

تاۋەلسىزدىك ءداۋىرى ءوز تاۋەلسىز ادەبيەتىن تۋعىزۋدا. جاڭا زامان قالامگەرلەرى قاتارىندا تىنىشتىقبەك ابدىكاكىموۆ، سەرىك اقسۇڭقارۇلى، مەيىرحان اقداۋلەتۇلى، سۆەتقالي نۇرجان، نۇرعالي وراز، قۋانىش جيەنباي، تالاسبەك اسەمقۇلوۆ، تۇرسىنجان شاپاي، گۇلنار سالىقباەۆا، روزا مۇقانوۆا، تالعات كەڭەسباي، ايگۇل كەمەلباەۆا، ەرتاي اشىقباەۆ، سۇراعان راحمەتۇلى، شاكيزادا ابدىكارىموۆ، وڭايگۇل تۇرجان، جانات اسكەربەكقىزى، نۇرلان قامي، ءامىرحان بالقىبەك، مارالتاي ىبىراي، الىبەك شەگەباي، نۇرجان قۋانتاي، جاراس سارسەك، باقىتجان الديار، تالعات ەشەن، داۋرەن قۋات، باقىت بەدەلحان، اقبەرەن ەلگەزەك، سەرىك ساعىنتاي، اياگۇل مانتاي، ماقسات مالىك، المات ءيسادال، ەرلان ءجۇنىس، باۋىرجان قاراعىزۇلى، قۇرالاي ومار، ءاليا داۋلەتبەكوۆا، ازامات تاسقاراۇلى، ولجاس قاسىم، باتىرحان سارسەنحان، ادىلەت شوپەن، ت.ب. جاسامىسى بار، جاسى بار قالامگەرلەردى ايتۋعا بولادى. ولاردىڭ شىعارمالارى ازاتتىق اۋاسىمەن تىنىستاعانى، بۇگىنگى وزىق اقپارات زامانىنىڭ ارقاسىندا الەمنىڭ وزىق ادەبي ۇلگىلەرىمەن قانىپ سۋسىنداپ، مولىنان ءنار العانى بايقالادى. بىراق بۇل – ءالى شەتەلدەرگە بەيتانىس ادەبيەت بولعاندىقتان الەم ادەبيەتىنىڭ كوگىندە جۇلدىزى جانار كەزى ەندى كەلەدى دەپ سانايمىن.

ساۋساقپەن سانارلىق كىتاپتار اۋدارىلىپ، ساۋساقپەن سانارلىق قالامگەرلەر ادەبيەتىمىزدى تانىتىپ جاتىر. مۇندايدا، ءبىر عانا گارسيا ماركەستىڭ – كولۋمبيا، ءبىر عانا شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ – قىرعىز، ءبىر عانا ورحان پامۋكتىڭ – تۇرىك، مو ياننىڭ – قىتاي ادەبيەتىن تانىتۋداعى رولىمەن سالىستىراتىن ولشەممەن قاراساق، ساۋساقپەن ساناۋدىڭ ءوزى ارتىقتىق ەتەدى…

ماسەلە نەدە؟

ماسەلە – ادەبيەتتەر اراسىنداعى التىن كوپىر – اۋدارمادا جانە اۋدارما ساپاسىندا!

دەمەك، بۇل – ءبىز ءوز ۇلىلارىمىزدى الەم تىلدەرىنە ءوز كوركەم دەڭگەيىندە اۋدارا الماي وتىرمىز دەگەن ءسوز. دەمەك، بۇل – 2 مىڭ جىلدىق تاريحى بار، 100 تومدىق فولكلورى بار، الەمنىڭ ەشبىر ادەبيەتىنەن كەم ءتۇس قويمايتىن ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدىڭ التىن قازىناسى دۇنيەجۇزىلىك اينالىسقا تۇسپەي، ءوز دارەجەسىندە تانىلا الماي وتىر دەگەن ءسوز.

سوندىقتان دا ەلباسىنىڭ باعدارلاماسى وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ ارقىلى ۇلتتىق ادەبيەتىمىز ءۇشىن بۇرىن بولماعان تىڭ دا كەڭ مۇمكىندىكتەر اشىپ وتىرعانى ءسوزسىز. قازىر مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قولعا الىنعان «جاھانداعى زاماناۋي قازاقستاندىق مادەنيەت» جوباسى بويىنشا وتاندىق ادەبيەتىمىزدى بۇۇ-نىڭ 6 تىلىندە شىعارۋ ناعىز جاۋاپتى دا تاريحي مىندەتكە اينالدى.

بۇل ماقساتتى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن زاماناۋي كورنەكتى ادەبيەتتەر ءتىزىمى ساراپتالىپ، ۇلتتىق اۋدارما بيۋروسى قۇرىلدى. سونىمەن قاتار پرەزيدەنت باعدارلاماسىنا سايكەس بۇدان باسقا لاتىن الىپپەسىنە كوشۋ، الەمدىك 100 ۇزدىك وقۋلىقتى قازاق تىلىنە اۋدارۋ، كيەلى ورىندار جاعرافياسى، «تۋعان جەر»، جانە «قازاقستاننىڭ 100 جاڭا تۇلعاسى» سياقتى كەلەلى 5 جوبا قولعا الىندى.

قازاق ادەبيەتى بۇرىن ءبىر عاسىر بويى الەم تىلدەرىنە تەك ورىس ءتىلى ارقىلى عانا اۋدارىلىپ كەلگەن بولسا، ەندى تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ ارقاسىندا الەم تىلدەرىنە تۇپنۇسقادان تىكەلەي اۋدارىلۋعا مۇمكىندىك الدى. بۇل – ۇلتتىق ءتىلىمىزدىڭ ناعىز بوستاندىق، ازاتتىق، دەربەستىك، تاۋەلسىزدىك الۋى دەپ باعالار ەدىم.

جاقىن بولاشاقتا ەڭسەلى دە قابىرعالى قازاق ادەبيەتى جالپىادامزاتتىق اقىل-ويدىڭ وزىندىك ءبىر قازىناسىنا اينالىپ، الەم ادەبيەتىنىڭ مۇحيتىنا جاڭا ارنا بولىپ قۇيىلادى دەگەن سەنىم بىلدىرگىم كەلەدى.

ۇلىقبەك ەسداۋلەت،

اقىن، قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى،

قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى

Abai.kz