الاياقتىق. سوڭعى ۋاقىتتا ءجيى جاسالىپ جۇرگەن الاياقتىق زامانىنا ساي تۇرلەنىپ، ءادىس-تاسىلدەرىن جاڭارتىپ، جەتىلدىرىلە تۇسۋدە. وڭاي ولجانى كوزدەگەندەر ونى كادىمگىدەي كاسىپكە اينالدىرىپ العان. بىراق، ءبىر ادىسپەن قاشانعى الداي السىن؟ ال بۇگىندە ينتەرنەت جەلىسىن قولدانبايتىندار كەمدە-كەم.

زامان اعىمى، ۋاقىت تالابىنا ساي، ينتەرنەت جەلىسى ادامدار اراسىندا قارىم-قاتىناس ورناتۋدىڭ عانا ەمەس، اۋقىمدى ماسەلەلەردى تالقىلاۋعا، بەلگىلى ءبىر وقيعا، نە قۇبىلىس تۋرالى قوعامدىق پىكىر قالىپتاسىرۋعا ىقپالى زور ۇلكەن كۇشكە اينالىپ وتىر. اقپارات عاسىرى سانالاتىن زاماندا، بۇنىڭ باسقاشا بولۋى مۇمكىن ەمەس تە سياقتى. دەگەنمەن، ينتەرنەتتى وسىنداي يگى ماقساتتاردان بولەك، ارام پيعىلدارىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن پايدالاناتىندار دا كەزدەسىپ جاتادى. ماسەلەن، سوڭعى 5 جىلدا ينتەرنەتتەگى الاياقتىق 20 پايىزعا وسكەن.

كيبەرقىلمىستىڭ الدىن الۋمەن ەلىمىزدە ۇقك اينالىسادى. ال ىشكى ىستەر مينيسترلىگىندە ونىمەن «ك» اتتى ارنايى باسقارما كۇرەسەدى. كورشى رەسەيدە وسى قىلمىسقا قارسى كۇرەستى «ر» جانە «ك» باسقارمالارى جۇرگىزەدى. اتالعان باسقارمالار 1999 جىلى قۇرىلعان. رەسەيلىك حاكەرلەر كوبىنە-كوپ كومپيۋتەر جەلىسى كومەگىمەن باي-ماناپتاردىڭ جەكە ومىرىنە قول سۇعۋ ارقىلى بار قۇپيالارىن وزدەرىنە قارسى قارۋ ەتىپ، بوپسالايتىن كورىنەدى. ءارى بانكتەردەن «اقشا ساۋدى» دا ءبىرىنشى كەزەككە قويىپ وتىر. بىزدە دە جاعداي ءماز ەمەس… ءدال قازىرگى كەزدە وسىنداي قىلمىسكەرلەرمەن كۇرەسكە ايرىقشا كۇش جۇمسالۋدا. مامانداردىڭ ايتۋىنشا، حاكەرلەردىڭ شابۋىلىنان ءجۇز پايىز قورعانۋ مۇمكىن ەمەس. سول سەبەپتى، قاراپايىم حالىققا مىناداي كەڭەس بەرەدى:

بىرىنشىدەن، سپامعا نازار سالماۋ; ءسىزدىڭ ەلەكتروندىق مەكەنجايىڭىزعا كەلگەن بارلىق كۇماندى حاتتاردى اشپاۋ.

ەكىنشىدەن، نيەتىنىڭ ءتۇزۋ ەكەندىگىنە كوزىڭىز جەتپەگەن ادامدارعا ءوزىڭىزدىڭ دەربەس دەرەكتەرىڭىزدى ەشقاشان بەرمەۋ.

ۇشىنشىدەن، ونلاين-ساۋدا جاساۋ كەزىندە ساق بولۋ، بۇل ءۇشىن مامىلەلەردىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن جەكە دەرەكتەردىڭ قۇپيالىلىعىن قامتاماسىز ەتەتىن سايتتاردى تاڭداۋ.

تورتىنشىدەن، ەگەر ءسىز بىرەۋدىڭ كومپيۋتەرىن پايدالانساڭىز، وندا ءوز قۇپياسوزدەرىڭىزدىڭ ساقتالماعانىنا كوز جەتكىزىڭىز.

بەسىنشىدەن، كومپيۋتەردىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە ارنالعان باعدارلامالاردى (انتيۆيرۋستىق باعدارلامالار) ۇدايى جاڭارتىپ وتىرۋ.

ەگەر ءسىز ينتەرنەتتەگى الاياقتىقتىڭ قۇربانى بولساڭىز، وندا قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا جۇگىنۋگە تولىق قۇقىعىڭىز بار.

كيبەرقىلمىستىڭ تىكەلەي قارقىن الۋىنىڭ سالدارىنان الەمنىڭ جەتەكشى مەملەكەتتەرىنىڭ ءوزى كولەمدى قارجى شىعىنىن كورۋدە. ماسەلەن، پەنومەن ينستيتۋتىنىڭ جۇرگىزگەن زەرتتەۋى بويىنشا، بىلتىرعى جىلى اقش-تىڭ جەتەكشى كاسىپورىندارى ورتاشا ەسەپپەن كيبەرقىلمىستىڭ شابۋىلىنان 15,42 ميلليون اقش دوللارىن، ال گەرمانيانىڭ جەتەكشى كاسىپورىندارى ورتاشا ەسەپپەن 7,5 ميلليون اقش دوللارىن جوعالتقان. سونىمەن قاتار، زەرتتەۋ ناتيجەسى جاپونيا، ۇلىبريتانيا جانە برازيليا سياقتى ەلدەردىڭ جەتەكشى كاسىپورىندارى ورتاشا ەسەپپەن كيبەرقىلمىستىڭ شابۋىلىنان تيىسىنشە 6,81 ميلليون، 6,32 ميلليون جانە 3,8 ميلليون اقش دوللارىن جوعالتقانىن كورسەتتى. باستاپقى جەتىلىكتى ءتامامدايتىن اۆستراليا مەن رەسەيدىڭ كاسىپورىندارى شامامەن 3,47 ميلليون جانە 2,37 ميلليون دوللار جوعالتقان ەكەن. ءيا، ۆيرتۋالدى قاراقشىلار قاي مەملەكەتتى بولسىن قىرۋار شىعىنعا ۇشىراتپاي قويمايدى.

ەلىمىزدە 2015 جىلدىڭ قاراشا ايىندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە اقپاراتتاندىرۋ ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭ قابىلدانعانى ءمالىم. اتالعان زاڭدا وتاندىق عالامتور پايدالانۋشىلار ءۇشىن قاۋىپسىزدىك سەرتيفيكاتى تۋرالى نورما قابىلداندى. سوعان سايكەس، 2016 جىلعى قاڭتاردان باستاپ شەتەلدىك عالامتور رەسۋرسىنا اقپارات بەرۋدىڭ شيفرلانعان حاتتامالارىن پايدالاناتىن كەز كەلگەن قازاقستاننىڭ ازاماتى ءوز كومپيۋتەرىندە (نەمەسە باسقا قۇرىلعىدا) وتاندىق قاۋىپسىزدىك سەرتيفيكاتىن ورناتقاننان كەيىن عانا كىرە الاتىن بولادى.

سونىمەن قاتار، قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەن ەۋروپالىق وداققا قاتىسۋشى مەملەكەتتەر اراسىندا كەڭەيتىلگەن ارىپتەستىك جانە ىنتىماقتاستىق تۋرالى كەلىسىمدى راتيفيكاتسيالادى. وندا تاراپتاردىڭ كوممۋنيكاتسيالىق جەلىلەر مەن اقپاراتتىق جۇيەلەردى پايدالانا وتىرىپ نەمەسە وسىنداي جەلىلەر مەن جۇيەلەرگە قارسى جاسالعان قىلمىستىق ارەكەتتەردىڭ الدىن الۋ جانە ولارعا قارسى كۇرەس ماقساتىندا ىنتىماقتاستىقتى وزىق تاجىريبە الماسۋ ارقىلى نىعايتاتىندىعى كورسەتىلگەن.

Abai.kz