«قالماقتى قويشا قىرعان قولدان قاماپ، كەلىپتى كوكجارلىدان كوكجال باراق» دەگەندەگى كوكجال باراق باتىردىڭ قايدا جەرلەنگەنى تۋرالى تاريحشى سوۆەتحان قاليعوجيننىڭ ماقالاسىن «ديدار»  گازەتىنەن وقىعان سوڭ، پىكىرىممەن بولىسەيىن دەدىم. سوۆەتحان اعا بۇل ماقالاسىندا كورىپكەلدەردى سىنعا العان ەكەن.  ايان، ارۋاقتاردىڭ باتاسى جونىندە بەلگىلى شەجىرەتانۋشى، شەجىرەشى، پۋبليتسيست قايرات زارىپحاننىڭ عالامتورداعى «جەر ۇيىعى جەمەنەي» اتتى  ماقالاسىن وقىساڭىزدار كوپ نارسەنى تۇسىنەرسىزدەر. بۇل ماقالادا ءبىزدىڭ جەرلەسىمىز، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ابدەش تولەباەۆتىڭ كورىپكەلدىك قاسيەتىنىڭ ارقاسىندا شىلىكتى قورىمدارىنان التىن ادامنىڭ تاپقانى جونىندە ايتىلعان.

قايرات زارىپحاننىڭ  ايتۋىنشا، باقسىلاردىڭ قۇلاعىنا كەلەتىن داۋىستار، سول ادامنىڭ ميىنا داۋىس رەتىندە كەلەتىن ءوز ويلارى ەكەن. بۇل داۋىس قاسيەتتى ادامعا قانىنداعى گەندىك اقپاراتتان كەلەدى. باقسىلاردىڭ «ارۋاق ايتتى» دەگەندەرى وسىدان. ياعني، ولاردىڭ قانىنداعى اتا-بابادان كەلە جاتقان اقپارات ايتادى دەگەن ءسوز.  قايرات زارىپحاننىڭ ايتۋىنشا، كوكجال باراقتىڭ جەرلەنگەن جەرىن تاپتى دەگەن باقسى ەرعازى ماعاۋياۇلى مەككەگە ءۇش مارتە جاياۋ بارعان بۇراتاي قاجىنىڭ ۇرپاعى بولادى.  بۇل اۋلەت - بالۋاندار اۋلەتى. ولاي بولسا، «اقتابان شۇبىرىندى» زامانىندا ونىڭ اتالارى باتىر بولۋى ابدەن مۇمكىن.  قايرات زارىپحاننىڭ ناعاشى باباسى، نايمانعا سىڭگەن جاعالبايلى سۇگىر باتىردىڭ ۇلى تىلەس باتىر قازاقتاردىڭ ءبىر سوعىسىنان بەيىمبەت دەگەن قىرعىزدىڭ ءبىر بالاسىن نايمان اراسىنا الىپ كەلگەن ەكەن. تىلەس باتىر مەن وسى بەيىمبەتتىڭ زامانى كوكجال باراق باتىردىڭ زامانىمەن  سايكەس. بەيىمبەت بولسا، كورىپكەل ەرعازى ماعاۋياۇلىنىڭ ۇلى اتاسى بولادى.  ءتۇبى  - قىرعىزعا سىڭگەن جاعالبايلى ەكەن.

قايرات زارپىحاننىڭ بولجاۋىنشا، تىلەس باتىر بۇل بالانى كوكجال باراقتىڭ كەگىن الۋ ءۇشىن ابىلاي حاننىڭ قىرعىزعا جاساعان «جايىل قىرعىنىنان» كەيىن الىپ كەلگەن بولسا كەرەك. ولاي بولسا، ەرعازىعا اقپارات وسى بەيىمبەت اتاسىنان كەلگەن. مىنە، كورىپكەلدىكتىڭ  فەنومەنىن  ماتەريالدىق تۇرعىدان تۇسىندىرگەندە وسىلاي بولادى. ناداندىق تانىتىپ، باقسى-بالگەرلەرگە الباتى ءتىل تيگىزۋ ءجون ەمەس.

بىلتىرعى جىلدارى قىتاي ەلىندە جاريا كورگەن «ءۇش مىڭ قۇجات»  دەرەكتەرىندە كوكجال باراقتىڭ قىرعىز ەلىنەن ەلشىلىكتەن قايتقانىندا سوڭىنان قۋىپ كەلگەن قىرعىزداردىڭ شابۋىلىنا ۇشىراعانى ايتىلادى. مىنە، باراق باتىر وسى قاقتىعىستا قازا بولعان.  ال ەندى، ەرعازى ماعاۋياۇلى بولسا، بۇل قىتايداعى قۇجاتتار جاريا كورمەي تۇرعاندا باراق باتىردى ارتىنان  قۋىپ كەلگەن مىڭ قىرعىزدىڭ  جابىلىپ ولتىرگەنىن ايتقان ەدى.  ياعني، قىتاي دەرەكتەرى مەن ەرعازىنىڭ ايتقاندارىندا سايكەستىك بار.  «ءۇش مىڭ قۇجاتتى» ەشكىم ەستىمەگەن كەزدە ەرعازى بۇل وقيعالاردى قايدان بىلگەن؟  شەجىرەشى قايرات زارپىحاننىڭ ايتۋىنشا، ونىڭ باباسىن وپاسىزدىقپەن ءولتىرۋدى ۇيىمداستىرعان قىرعىزعا سىڭگەن ساياق-شاپىراشتى  سادىر باتىر ەكەن. سوندىقتان دا،  ابىلاي حان باراق باتىردىڭ كەگىن قايتارۋ  ۇشىن  الاتاۋعا اتتانعاندا: «مەن قىرعىزعا ەمەس، سادىرعا بارامىن!» دەگەن ەكەن. الاي دا، باراق باتىردىڭ قىرعىزدار كەسكىلەپ تاستاعان دەنەسىن كورگەندە ەكى كوزىنەن جاس پارلاپ اعىپ جىلاپ، استىنداعى اقبوز اتىن قۇربان شالىپ: «قۇمار تارقاپ، كەك بىتەتىن بولمادى، نە مەن قىرعىزدىڭ قانىنا تويىپ  كەتەمىن، نە قىرعىز مەنىڭ قانىما تويار!» دەگەن ەكەن.  وسىدان كەيىن ارعىن-نايماننىڭ جيىرما مىڭ قولى «سارمانايلاپ»  قىرعىزدى شاپقاندا  ات باۋىرىنان قارا قان اعىپ، بايجىگىت قۇرمان قاجىنىڭ ايتقانىندا: «قۋ اداسقان تۇمان، قۇلان اداسقان شاڭ» تۇرعان ەكەن.  شوقاننىڭ ايتقانىندا بۇل سوعىسقا كۇللى قىرعىزدىڭ وڭى دا سولى دا كەلىپتى.  ابىلاي حان باستاپ كەلگەن ارعىن-نايمان قولى قىرعىزدىڭ بىرىككەن قولىنىڭ تاس-تالقانىن شىعارادى.  وسى «جايىل قىرعىنىن» ەسىنە العان قازىرگى كۇندەردەگى قىرعىزدىڭ اقساقالدارى:  «الاپاتتىڭ ءبىرىن ابىلاي حان جاساتتى!» دەپ وتىرادى ەكەن.  كەيىن، ابىلاي حاندا كەتكەن ءوشىن قىرعىز كەنەسارىدان العان.

سوۆەتحان اعامىز ايتىپ وتىرعان باراقتانۋشى شەكەربانۋ جاقىپوۆا وسى ەرعازىنى ەرتىپ اپارىپ شۋ ءوزىنىنىڭ بويىنان باراقتىكى دەگەن قورىمدى تاپقان سوڭ، جامبىل وبلىسىنىڭ اكىمىنە ءوتىنىش  جازىپ، سول قورىم تۇرعان جەر تەلىمىن سۇراعان بولاتىن. الاي دا، جامبىل وبلىسىنىڭ اكىمى دە،  اقپارات مينيسترلىگى دە، بۇل قورىمداعى سۇيەككە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭىنا سايكەس ساراپتاما جاساتۋ كەرەك ەكەنىن ايتىپ وتىر. بۇل ساراپتامانىڭ قورىتىندىسىنسىز  قورىمعا ەشقانداي دا مازار تۇرعىزىلمايدى.  قازىرگى تاڭدا بىزدەر انىقتاپ وتىرعان كەرەي جانىبەك باتىردىڭ دا قورىمىنا ساراپتاما جۇرگىزۋىمىز  كەرەك.   سول كەزدەگى جارما اۋدانىنىڭ اكىمى، قازىرگى سەنات دەپۋتاتى دۇيسەنعازى مۋسين اعامىز  زاڭدى قاعاز بولسا، مازار تۇرعىزۋدى ءوز قولىنا الاتىنىن ماعان  ايتقان دا ەدى. اناۋ تارباعاتايداعى سادىرلىق مايلى باتىردىڭ مازارى دا ساراپتامانى قاجەت ەتىپ تۇر.  ويتكەنى، جەرگىلىكتى حالىق بۇل مازاردى باسقا ادامدىكى دەپ وتىر.  ورىس تىلىندە جازىلعان گازەت ماقالاسىندا مەن  كەيبىر شولاق بەلسەندىلەردىڭ  ەشقانداي ساراپتاماسىز، «كوز قىستى، بارماق باستى» ارقىلى  بوتەننىڭ باسىنا قۇلپىتاس قويىپ كەتىپ، كەيىن وسىنىڭ ماسقاراسىن قايرات زارىپحاننىڭ شىعارعانىن ايتقان ەدىم.   سوندىقتان دا، بىزدەر «اناۋ ايتتى، مىناۋ ايتتى» ەكەن دەپ، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ارنايى زاڭىن بۇزىپ باسسىزدىققا بارماۋىمىز كەرەك.   زاڭ بارىمىزگە ورتاق.  كورىپكەلدىڭ ايتقانى زاڭ بويىنشا شەشىم شىعارۋعا  نەگىز بولا المايدى.  ەرعازى ماعاۋياۇلى  كوشەدە وتىراتىن قاعازى جوق اناۋ-مىناۋ الباتى قۇمالاقشى ەمەس، قازاقستان رەسپبۋليكاسىنىڭ حالىق ەمشىسى، مەدالدارمەن ماراپاتتالعان ادام. اۋلەتتى باقسى.  سونىڭ وزىندە بيلىك ساراپتامانى تالاپ ەتىپ وتىر.

ال ەندى، قاليعوجين اقساقال بولسا، الماتىعا كورىپكەلدەردى ىزدەپ بەكەر بارعان. وسكەمەندە كوكجال باراقتىڭ قارا شاڭىراعىنداعى ۇرپاعى بازىلقان قاجى تۇرادى. قازاقستاننىڭ قۇرمەتتى رۋحاني حالىق ەمشىسى.  ەكى وردەننىڭ يگەرى. سوۆەتحان اعامىز الدىمەن وسى كىسىگە بارۋى كەرەك ەدى.   سوندا، بويىنا قاسيەت قونعان ۇرپاعى ول جەردە كىمنىڭ جاتقانىن سەزەر ەدى.  نەگىزىندە، باراق باباسىنىڭ جاتقان جەرى جونىندەگى  بارلىق بولجام اقپاراتتى قايرات زارپىحان مۇقيات قاداعالاپ وتىرادى.  ارۋاق ەمەس، ادام ايتقان جەردى دە قارەكەڭ ءبىلىپ وتىر. الاي دا، ءبارىبىر دە قورىمعا ساراپتاما جاساتۋعا مىندەتتى ەكەندەرىن  ايتادى.

قىتاي  ەلىنەن كەلگەن ورالمان باۋىرىمىز، اقىن-جازۋشى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى  يمانعازى نۇراحمەتۇلى، باراق باتىر جونىندە قايرات زارىپحان ەكەۋىمىزگە  مىنانى ايتىپ بەرگەن ەدى.  يمانعازىنىڭ باباسى ەسەنعۇل باتىر كوكجال باراق پەن قابانباي باتىرعا ەرىپ جۇرگەن جاس باتىر بولعان ەكەن.  يمانعازىنىڭ اكەسىنىڭ ايتۋىنشا، اتادان كەلە جاتقان حابار – قىرعىزدار وپاسىزدىقپەن ءولتىرىپ، كەسكىلەپ تۋراپ تاستاعان  كوكجال باراقتىڭ دەنەسىن ونىڭ ۇلدارى  الابوتا ءشوبىنىڭ ساقارىنا قايناتىپ،  سۇيەگىن ەتىنەن ايىرىپ، اق كيىزگە وراپ ەلگە الىپ قايتقان ەكەن.  مەنىڭ ەستۋىمشە، باراق باتىردىڭ سۇيەگى تۋعان جەرىنە، ياعني، شار وزەنىنىڭ بويىنا قويىلعان. مىنە، قايرات زارىپحان وسى جەردى ءبىلىپ وتىر.  الاي دا، الدىمەن شەكەربانۋ اپايىمىز ايتقان  قورىمعا ساراپتاما جاساتۋىمىز كەرەك دەيدى.  قايرات زارىپحان مەن شەكەربانۋ اپاي ابلايكيت قامالىنىڭ ۇستىندە تۇرعان كوكجال باراق كوتەرگەن تاستى دا تاپقان. بۇل تاس جونىندە «ۇلت» پورتالىندا جاريا كورگەن  قايرات زارىپحاننىڭ «كوكجال باراق كوتەرگەن تاس» اتى ماقالاسىنان بىلە جاتارسىزدار.

مىنە، قۇرمەتتى وقىرمان، بەلگىلى اقىن-جازۋشى، باراقتانۋشى شەكەربانۋ جاقىپوۆانىڭ يگىلىكتى ءىسىن سىناپ جازىلعان ماقالاعا جاۋابىمىز  وسى بولادى. سوۆەتحان قاليعوجيننىڭ ماقالاسى ەشبىر ناتيجە بەرمەيتىن،  ءجاي ءبىر ايتىلعان ءسوز عانا بولماق.  باراق باتىردىڭ ۇرپاقتارىنان الماتىداعى ادۆوكات جيەنبەك پەن وسى قايرات زارىپحاننان باسقا،  بابالارىنىڭ جاتقان جەرىن تابۋ ءۇشىن شي سىندىرىپ جۇرگەندەرىنىڭ  بىرىن دە كورگەن ەمەسپىن. سوۆەتحان قاليعوجين كوكجال باراقتىڭ قاي ۇرپاقتارىنىڭ اتىنان سويلەپ جۇرگەنى دە بەلگىسىز.

انىعىندا، مەن دە،  شەكەربانۋ اپاي مەن قايرات زارىپحان دا،  جوعارىدا اتى اتالعان ارحەولوگ عالىم ابدەش تولەباەۆپەن  قازبا جۇمىستارى جونىندە كەلىسسوز جۇرگىزىپ قويعامىز. قورىمعا سكانەرلىك جۇمىس جاساتۋعا بيىل مۇمكىنشىلىگىمىز بولمادى. وبلىسىمىزداعى جالعىز سكانەردى بىرەۋلەر جالعا الىپ كەتىپتى.  كوكتەمدى كۇتۋدەمىز.  سكانەر قولىمىزعا تيسە زايسانداعى ساقتاردىڭ قورىمىنا، جارماداعى كەرەي جانىبەكتىڭ، شۋداعى باراق باتىردىكى دەگەن قورىمدارعا بارىپ قايتپاقپىز.  باراق باتىردىڭ قورىمىنا سكانەرلىك زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋدى شەكەربانۋ اپاي ءوزى قارجىلاندىرعالى وتىر. سوۆەتحان قاليعوجين ايتقانداي، ەشكىمنەن دە قارجى سۇراپ وتىرعان جوق.  بىر ۇياتى، «كوكجال باراق باتىر» قورى بۇل ىسكە ءتىپتى ماڭايلاماي وتىر ەكەن.  سوندىقتان دا،  قايرات زارىپحاننىڭ  سۇراۋىمەن بۇل ءىستى «ەر جانىبەك» قورى اتقارىپ ءجۇر.  جوڭعارلاردان ازات ەتىلگەن قازاق جەرىنە قىرعىزدار باسا كوكتەپ كەلگەندە،  ولاردىڭ بەتىن قايتارعان مەنىڭ بابام كەرەي جانىبەك باتىر مەن كوكجال باراق ەدى.  سىبەدەگى قالماق قامالىنا دا ەكەۋى بىرگە كىرگەن. سوندىقتان دا، باراق باتىر بولسىن، ءتىپتى قازاقتىڭ قاي باتىرى بولسىن، مەن ءۇشىن  ۇلى تۇلعا.  جالعان باتىرلارىن جاريالاپ، ەسكەرتكىش تۇرعىزعانداردىڭ بىلىعىن دا شىعارعان ەدىك. قولدارىنان كەلگەندەردىڭ ىستەپ جۇرگەندەرى وسى. ەڭ ورەسكەل جەرى، بۇل جالعان باتىردى جارىققا شىعارۋعا قۇزىرلى مەكەمەلەر ءبىر اۋىزدان قولداۋ كورسەتكەن. الگىلەرگە اي دالادا تۇرعان يەسى بەلگىسىز ءبىر مازاردى ەشقانداي دا ساراپتاماسىز بەرە سالعان، تاريحي ەسكەرتكىش بولسا دا.  جالعان باتىرعا ەسكەرتكىش قويدىرتۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ وتىرىسىن ۇيىمداستىرعان. مەن بولسام، يگىلىكتى ىسكە سكانەر سۇراپ وبلىس اكىمشىلىگىنىڭ دە، مادەنيەت باسقارماسىنىڭ دا تابالدىرىعىن ابدەن توزدىردىم.   ايتەۋىر، ءىس العا قاراي اقىرىن-اقىرىن جىلجىپ بارادى.

سەرىك سامارقانۇلى، «ەر جانىبەك» قوعامدىق قورىنىڭ توراعاسى

Abai.kz