قازاق ءتىلى دىبىستىق جۇيەسىندە قانشا دىبىس بار ەكەنىن احمەت بايتۇرسىنۇلى بۇدان ءجۇز جىل بۇرىن انىقتاپ، ناقتىلاپ، دالەلدەپ كەتكەنىنە جانە سونىڭ نەگىزىندە لاتىنشالانعان قازاق ءالىپبيى وتكەن عاسىردىڭ جيىرماسىنشى جىلدارىنىڭ اياعىندا جاسالىپ قويىلعانىنا، ول ءالىپبي قازاق جۇرتىنا ون-ون بەس جىلداي (1926-1940) ءتاپ-ءتاۋىر قىزمەت ەتكەنىنە قاراماستان، ءبىز سول لاتىنشا ءالىپبيىمىزدى ءسال جەتىلدىرىپ پايدالانا بەرۋگە بارماي، «بەلەسەبەتتى قايتا ويلاپ شىعارعانداي» بولىپ جاڭا ءالىپبي قۇراستىردىق. بىراق ونىڭ كەمشىن تۇستارى جەتكىلىكتى ەكەنىن قوعام جاپپاي ايتىپ جاتىر. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ونىڭ باستى كەمشىلىگى – ۇلتتىق ءتىلدىڭ وزىندىك وزگەشەلىگىن ەسكەرمەۋدە جاتىر. ەندى وسى الىپبيمەن ەملە ەرەجەلەرىمىزدى ءبىر وڭتايعا كەلتىرىپ الساق تا، از ولجا ەمەس سياقتى.

ۇلتتىق ءتىلدى وزگە تىلدەردەن ەرەكشەلەيتىن باستى بەلگىلەردىڭ ءبىرى ءارى بىرەگەيى – دىبىستىق جۇيەسى. ول ۇزاق دامۋدى وتكەرىپ، باسقا تىلدەردەن بولەكتەنىپ، وزىنشە بولىپ قالىپتاسادى دا، ونداعى دىبىستاردىڭ وزىندىك تىركەسۋىنەن ۇلتتىق ءتىلدىڭ وزىنە عانا ءتان سوزدىك قۇرامىنىڭ بارلىق ءسوزى جاسالادى. سوندىقتان دا قانداي ءتىلدىڭ بولسىن، ابدەن قالىپتاسىپ، شىڭدالعان دىبىستىق جۇيەسىنە جات دىبىستار ءوز بەتىمەن جەكە-دارا ەنە المايدى. ەنە قالسا، ءسىڭىسىپ كەتۋى – وتە سيرەك قۇبىلىس (مىسالى، قازاق تىلىنە اراب تىلىنەن ەنگەن «ءا» دىبىسى). ولار تەك بوتەن سوزدەر ارقىلى عانا سول سوزدەردىڭ يەسى قالاي ايتىپ-جازسا، سول قالپىندا ەكىنشى تىلدە دە سولاي بولۋى تالاپ ەتىلگەن جاعدايدا عانا ورنىعا الادى. ول ءۇشىن، ەڭ اۋەلى، باسقىنشى ءتىل (ۇلت) ءوز سوزدەرىن بۇلجىتپاي ايتۋدى مىندەتتەپ، سولاردىڭ قۇرامىنداعى ءوز دىبىستارىن ەكىنشى ءتىلدىڭ دىبىستىق جۇيەسىنە تەليدى. قازاق تىلىنە باعىتتالعان بۇنداي باسقىنشىلىق قيتۇرقى ساياسات ورىس ءتىلى تاراپىنان بولدى جانە كۇنى بۇگىنگە دەيىن جالعاسىپ كەلەدى.

ۇلتتىق ءتىلدى تۇتىنۋشىلار اراسىنان «نەگە بوتەن سوزدەردى بۇلجىتپاي ايتۋىمىز كەرەك؟» دەگەن كۇدىك-كۇمان، نارازىلىق تۋىنداپ كەتپەۋى ءۇشىن لاتىن، گرەك، اعىلشىن، فرانتسۋز ت.ب. تىلدەردەن ورىسشالانىپ الىنعان، ياعني ورىس ءتىلىنىڭ دىبىستىق (فونەتيكا), قۇرىلىمدىق (گرامماتيكا) زاڭدىلىعىنا نەگىزدەلىنىپ ايتىلىپ-جازىلاتىن كىرمە سوزدەرىن «ءبىز ولاردى وزگەرتپەي العانبىز، ويتكەنى ولار «حالىقارالىق تەرميندەر» دەپ ءبىزدى الداۋسىراتىپ، ءتىپتى ارباپ سەندىردى.

پايىمداپ قاراساق، «حالىقارالىق تەرمين» دەگەن ۇعىم پوستكەڭەستىك ەلدەردەن باسقا بىردە-ءبىر ەلدە (تىلدە) جوق ەكەنىنە كوز جەتكىزەمىز. ورىستاندىرۋ ساياساتىنا ۋلانعان ءبىزدىڭ سولاي دەپ ويلاپ جۇرگەن سوزدەرىمىزدىڭ بارشاسى – بىزگە كەزىندە اراب-پارسى تىلىنەن قازاقشالانىپ ەنگەن «عىلىم، عالىم، ءىلىم، ۇستاز، مۇعالىم، شاكىرت، كىتاپ، داپتەر» ت.ب. سوزدەر سەكىلدى ورىس تىلىنە دە لاتىن-گرەك تىلىنەن ورىسشالانىپ سىڭگەن، قازىر ناعىز ورىستىكى بولىپ كەتكەن سوزدەر ەكەن.

راس، ورىس ءتىلىنىڭ سوزدىك قۇرامىنداعى كەيبىر سوزدەر لاتىن-گرەكتىك تۇبىرگە 100 پايىزداي سايكەس كەلىپ قالاتىن كەزدەرى بولادى، الايدا بۇل – ورىس ءتىلى ەۋروپالىق تىلدەردىڭ بارلىق ءسوزىن ەش وزگەرىسسىز العان دەگەندى بىلدىرمەيدى. ورىس ءتىلى ءۇندى-ەۋروپا (فلەكتيۆتى) تىلدەرى توبىنا جاتاتىن بولعان سوڭ، دىبىستىق جۇيەسى مەن تىلدىك قۇرىلىمى ولارعا قازاق تىلىنەن گورى ءبىر تابان جاقىن. سوندىقتان دا كەيبىر سوزدەردىڭ گرەك-لاتىنشا دىبىستالۋى ورىس ءتىلىنىڭ تابيعاتىنا تولىق سايكەس كەلىپ، ەش وزگەرتىلمەي الىنعان.

ەگەر جات جۇرتتىق سوزدەر بەلگىلى ءبىر زاماننىڭ ساياسي ىقپالىمەن جاسالعان ەرەجە-قاعيدالار نەگىزىندە تىلگە زورلىقپەن ەنەتىن بولسا، ءتىلدىڭ تابيعي جۇيەسىنە سايكەس كەلمەيتىندىگىنەن، ءبارىبىر ولاردىڭ بوتەندىگى ارقاشان سەزىلىپ تۇرادى. كەرىسىنشە، حالىق ورىس سوزدەرىن قابىلداعانداي، ايتىپ-جازسا (اعىلشىن، ورىس، نەمىس، كارىس، جاپىن، شەشەن ت.ب.) وندا ولاردىڭ بوگدەلىگىن ارنايى ءۇڭىلىپ زەرتتەگەن مامان ادام (لينگۆيست) بولماسا، كەز كەلگەن جان اڭعارا بەرمەيدى.

ال قازىرگى قاحاق ءتىلى سوزدىك قۇرامىمىنداعى حح عاسىردىڭ ەكىنشى شيرەگىنەن (1938 ج.) باستاپ ورىس تىلىنەن جانە وسى ءتىل ارقىلى باسقا دا شەتەل تىلدەرىنەن «حالىقارالىق تەرمين سوزدەر» دەگەن جالعان جەلەۋمەن ورىسشالانىپ، ءتىلىمىزدىڭ تابيعي زاڭدىلىقتارىنا باعىنباي، ءتۇر-تۇلعاسىن ەش وزگەرتپەي سان مىڭداعان ءسوز ەندى. ولاردى ناعىز قازاققا ايتۋ دا، جازۋ دا قيىن. سول «تەرمين سوزدەر» ۇنەمى ءتۇبىر قالپىندا قولدانىلمايتىنى دا، ولارعا ءارتۇرلى قازاقشا قوسىمشالار جالعاۋعا تۋرا كەلەتىنى دە بارشاعا بەلگىلى.

ادەتتە قازاق تىلىنە جاناشىرلاردىڭ اراسىندا جات تىلدىك دىبىستارى بار سوزدەر عانا ءتىلدىڭ تابيعي ءبىتىم-بولمىسىن بۇلدىرەدى دەگەن تۇسىنىك بار. شىنىندا دا، ولاردىڭ ويرانى قازاقتىلدى كەز كەزگەن جاننىڭ كوزىنە بىردەن شالىنادى. ال جات تىلدىك سوزدەر قۇرامىنداعى قازاق تىلىنە دە ءتان دىبىستاردىڭ وزگەشە، ماسەلەن، ورىسشا تىركەسۋىنىڭ ءتىل بۇزارلىق الەۋەتى (پوتەنتسيالى) جات تىلدىك دىبىستاردان دا ەرەكشە كۇشتى. بىراق ءبىز «ورىس-قازاق» الىپبيىمەن ساۋات اشىپ، سوسىن ورىس ءتىلىنىڭ سوزدەرى مەن ورىس ءتىلى ارقىلى ورىسشالانىپ ەنگەن وزگە تىلدەردىڭ سوزدەرى ورىسشا قالاي جازىلسا، قازاقشا دا سولاي بولۋىن تالاپ ەتەتىن قازاق ءتىلىنىڭ «جاساندى» ەملە ەرەجەلەرىن جاتتاپ وسكەندىكتەن، ولارداعى قازاق ءتىلى تابيعاتىنا جات دىبىس تىركەسىمدەرىنىڭ ءتىل بۇزارلىق ويرانىن سەزە بەرمەيمىز. ايتالىق، «گ» دىبىسى مەن «ا» دىبىسىنىڭ تىركەسى قازاق تىلىنە جات. سول سەبەپتەن «گاز» ءسوزىنىڭ قازاقتىڭ ءوز ءسوزى ەمەس ەكەنىن كەز كەلگەن قازاقتىلدى قازاق بىردەن اڭعارادى.

سوندىقتان دا لاتىن نەگىزدى ءالىىپبي بويىنشا قازاق جازۋىن قالىپتاستىرۋدا ونىڭ وزىندىك تابيعي ەرەكشەلىگى قاتاڭ ەسكەرىلۋى كەرەك. وسىعان وراي ونىڭ ءتول دىبىستارى مەن ولاردىڭ ءوزارا تىركەسىمى ماسەلەسىنە ارنايى توقتالار بولساق، بۇل ورايدا، ەڭ ءاۋلى، قازاق ءتىلى دىبىستىق جۇيەسىنىڭ تابيعاتىنا قاتىستى باستى-باستى زاڭدىلىقتاردى انىقتاپ، ەكشەپ العانىمىز ءجون بولار. ءبىزدىڭ زەرتتەپ-زەردەلەۋىمىزشە، ولار – مىنالار:

1. قازاق ءتىلىنىڭ ءوز سوزدەرىن دىبىستاپ ايتۋعا ارنالعان ءتول دىبىستارى بار. ولاردىڭ دىبىستالۋى دىبىس شىعارۋ مۇشەلەرىنىڭ سان مىعداعان جىل بويى قالىپتاسقان ارتيكۋلياتسيالىق (دىبىس شىعارۋعا اۋىز-كومەي مۇشەلەرىنىڭ قاتىسۋى، دىبىستاردىڭ جاسالۋ ورنى) جانە اكۋستيكالىق (دىبىس شىعارۋ كەزىندە دەمنىڭ وكپەدەن شىعۋ جولى مەن قارقىنى) زاڭدىلىقتارىنا نەگىزدەلگەن;

2. قازاق ءتىلى داۋىستى دىبىستارى جۋان-جىڭىشكە، ەرىندىك-ەزۋلىك بولىپ جۇپتاسىپ كەلەدى. سول سەبەپتەن بۋىن ۇندەستىگى – قازاق ءتىلىنىڭ باستى زاڭى بولىپ ەسەپتەلەدى;

3. قازاق ءتىلى داۋىستى دىبىستارىنىڭ ىشىندە «و» دىبىسى ءتۇبىر مارفەمانىڭ تەك العاشقى بۋىندا عانا قولدانىلادى. باسقا داۋىستى دىبىستار بارلىق بۋىندا ايتىلادى، دەمەك جازىلۋعا ءتيىس. بۇل زاڭدىلىق، اسىرەسە كۇنى بۇگىنگە شەيىن «ەملەلىك جاساندى ەرەجەگە» قور بولىپ، جازىلۋى مەن ايتىلىمى اراسىندا ۇلكەن ايرماشىلىق پايدا بولعان «ءا» دىبىسى مەن ەرىندىك داۋىستى دىبىستارعا (ۇ، ءۇ، ءو) جانە وسى دىبىستار ەكىنشى-ءۇشىنشى بۋىنداردا قولدانىلاتىن سوزدەردىڭ جازىلۋىنا تىكەلەي قاتىستى.

4. قازاق ءتىلى بۇكىل تۇركى ءتىلى سياقتى جالعامالى (اگگليۋناتيۆتى) تىلدەر توبىنا جاتادى. دەمەك، ءتۇبىر سوزدەن افيكستىك مورفەمالار ارقىلى تۋىندى ءسوزدىڭ جاسالۋى جانە ولاردىڭ ءتۇرلى گرامماتيكالىق ماعىنالارعا يە بولىپ تۇرلەنۋى – ولارعا جالعاناتىن قوسىمشالاردىڭ جۋان تۇبىرگە جۋان، جىڭىشكە تۇبىرگە جىڭىشكە جالعانىپ، ۇيلەسىپ كەلۋى ارقىلى جۇزەگە اسادى;

5. قازاق ءتىلىنىڭ تاعى ءبىر وزىندىك ءبىر زاڭدىلىعى – ەرىندىك داۋىستى دىبىستاردىڭ دا ۇندەستىگى. بۇل زاڭدىلىق قولدان جاسالعان ايتىلىم سوزدىگىندە عانا ەسكەرىلمەي، ەملە سوزدىگىمىزدە دە كورىنىس تابۋى كەرەك.

6. قازاق ءتىلىندى ەرىندىك داۋىستىلار (و، ءو، ۇ، ءۇ) عانا وزىنەن كەيىن كەلەتىن قىساڭ «ى» مەن «ءى» داۋىستى دىبىستارىن ەرىندىككە اينالدىرادى دەپ جاساندى ەرەجە شىعارعانشا، ولاردىڭ ورنىنا جاڭا ەملە ەرەجەمىزدە ەرىندىك داۋىستىلار جازۋىمىز كەرەك. بۇل زاڭدىلىق ءۇندى داۋىسسىز دىبىس «ۋ» دىبىسىنا دا تىكەلەي قاتىستى. قازاق تىلىندەگى «ۋ» داۋىسسىز دىبىسى ءوزىنىڭ الدىندا دا، وزىنەن كەيىن دە «ۇ» مەن «ءۇ» ەرىندىك داۋىستىلارىنىڭ ايتىلۋىن تالاپ ەتەدى. دەمەك، جازعان كەزدە، بولاشاق ەملە ەرەجەمىزدە وسىنى دا مۇقيات ەسكەرۋىمىز كەرەك.

7. قازاق ءتىلىنىڭ ءتۇبىر مارفەماسى قۇرامىندا ەكى داۋىستى دىبىس قاتار تۇرا (دىبىستالا) المايتىنى سياقتى ەكى ءتۇبىر مورفەما بىرىككەن كەزدە ەكى داۋىستى دىبىس قاتار تۇرا المايدى. سوندىقتان ولاردى بىرىكتىرىپ جازاتىن بولساق، بىرەۋىن ءتۇسىرىپ (قالارالىق), نە بولماسا ولاردى تىركەس ءسوز رەتىندە (قالا ارالىق) عانا جازۋ كەرەك.

8. قازاق ءتىلى جالعامالى ءتىل بولعاندىقتان، قازاق ءتىلىنىڭ ءتۇبىر سوزدەرى مەن تۋىندى سوزدەرى، ءسوز تۇرلەندىرۋشى جۇرناقتى سوزدەرى بۋىن ۇندەستىگى (سينگارمونيزم) زاڭىنا باعىنىپ ايتىلادى جانە جازىلادى;

9. قازاق ءتىلىنىڭ ءۇندى داۋىسسىز دىبىستارىنان «م» مەن «ن» عانا ءسوز باسىندا قولدانىلا الادى. «ڭ» ءۇندى داۋىسسىز دىبىسى عانا ەمەس، سونداي-اق «ر»، «ي»، «ۋ»، «ل» ءۇندى داۋىسسىز دىبىستارىنان دا ءسوز باستالمايدى، دەمەك ولار جالاڭ تۇردە، ياعني «ى»، «ءى»، «ۇ»، «ءۇ» داۋستى دىبىستارىنسىز جازىلماۋى دا كەرەك;

10. قازاق ءتىلى سوزدەرى قوس داۋىسسىزدان باستالمايدى.

11. قازاق ءتىلى سوزدەرىندە ءۇندى مەن قاتاڭ داۋىسسىز دىبىستاردىڭ (ي+ت، ل+ت، ن+ت، ر+ت) تىركەسىمى بار بولعانمەن، ءسوز سوڭىندا ەكى داۋىسسىز دىبىس ايتىلمايدى.

12. ءسوز ىشىندە ء(تۇبىر مورفەمادا) بىردەي ەكى داۋىسسىز دىبىستى قوسارلاپ ايتۋ قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتىنا ءتان ەمەس.

13. قازاق تىلىندە «ز»، «ج» دىبىستارىنان باسقا ۇياڭ داۋىسسىزدار ءسوز سوڭىندا قولدانىلمايدى.

14. قازاق تىلىندە ءسوز ەكپىنى (ەكپىندى بۋىن) دەگەن نارسە جوق، ول قازاق ءتىلى سوزدەرىنىڭ لەكسيكالىق ماعىناسىن وزگەرتە المايدى. سول سەبەپتەن ەكپىن بارلىق بۋىنعا بىردەي تۇسەدى جانە ەكپىندى، ەكپىنسىز دەلىنىپ داۋىستى دىبىستار ەرەكشەلەنبەيدى. دەمەك، ورىس تىلىندەگى ەكپىنسىز ايتىلاتىن داۋىستى دىبىستار ورىسشا قالاي ايتىلسا، قازاقشا دا سولاي ايتىلىپ-جازىلۋى كەرەك. ماسەلەن، مامونت – مامىنت، پورتال – پارتال، رەكتور – ىرەكتىر، توموگرافيا – تاماعىراپ(ى)يا، تراكتور – تىراكت(ى)ر ت.ب.» دەلىنىپ.

15. ورىس تىلىندەگى «ي»، «ۋ»، «ى» دىبىستارى وسى ارىپتەرمەن تاڭبالانىپ جۇرگەن قازاق ءتىلى دىبىستارىنا مۇلدەم سايكەس كەلمەيدى. وسى ارىپتەر قولدانىلاتىن ورىس ءتىلى سوزدەرى قازاق ءتىلى دىبىستارىمەن الماستىرىلىپ، ياعني قازاقشالانىپ جازىلۋى كەرەك.

قازاق ءتىلىنىڭ وسى اتالعان ەرەكشەلىكتەرىنە ەندى رەتىنە قاراي توقتالايىق. ويتكەنى قازاق ءتىلىنىڭ وزىندىك وسى ەرەكشەلىكتەرى مەن تابيعي زاڭدىلىقتارى لاتىنشا الىپبيگە كوشكەنەن كەيىنگى قازاق جازۋىن (ەملەسىن) دايىنداۋ، قالىپتاستىرۋ كەزىندە قاتاڭ ەسكەرۋدى قاجەت ەتەدى.

سونداي-اق جىڭىشكەلىك بەلگىسىنە نەمەسە ەكى داۋىسسىز دىبىسقا اياقتالعان ورىس سوزدەرىنە قوسىمشا ءارتۇرلى جالعانىپ ءجۇر. سەبەبى قازاق تىلىندە ءتۇبىر مورفەما مەن نەگىزدىك مورفەمانىڭ (تۋىندى ءسوز) باسىندا دا، اياعىندا دا ەكى داۋىسسىز، اسىرەسە ەكى قاتاڭ داۋىسسىز قاتار ايتىلمايدى، سونداي-اق ءبىر دىبىس ءتۇبىر ءسوز قۇرامىندا قاتارىنان ەكى رەت ايتىلمايدى. دەمەك، «سارىارقا»، «قالاارالىق»، «ماحاببات»، «ءلاززات» ت.ب. سوزدەردىڭ جازىلۋى كاتە. ويتكەنى جوعارىدا ەسكەرتكەنىمىزدەي، قازاق ءتىلىنىڭ ءتۇبىر مورفەماسى قۇرامىندا ەكى داۋىستى دىبىس قاتار تۇرا (دىبىستالا) المايتىنى سياقتى ەكى ءتۇبىر مورفەما بىرىگىپ، ءبىر لەكسيكالىق ماعىنا بەرەتىن تۇتاس ءسوز رەتىندە قولدانىلعان كەزدە ەكى داۋىستى دىبىس قاتار تۇرا المايدى. سوندىقتان ولاردى بىرىكتىرىپ جازاتىن بولساق، بىرەۋىن ءتۇسىرىپ (قالارالىق), نە بولماسا ولاردى تىركەس ءسوز رەتىندە «قالا ارالىق» دەپ جازۋىمىز كەرەك.

ەگەر وزگەتىلدىك سوزدەر «ست»، «زد»، «دج»، «كس»، «زم»، «رس» ت.ب. دىبىس تىركەسىمىمەن اياقتالسا، قازاق تىلىندە ولاردىڭ اراسىنا «ى»، «ءى» قىساڭ داۋىستى دىبىستارى قوسىلىپ ايتىلادى. مىسالى: ءميننيستىر، كولەدىج، كودەكىس، ەكسترەميزىم، كۋرىس ت.ب.

مىنە، قازاق ءتىلىنىڭ وسى سياقتى ت.ب. زاڭدىلىقتارى، ءتىپتى حالەل ء(وز اتىن كوپ جاعدايدا «قالەل» دەپ جازعان. اۆت.) دوسمۇحامەدۇلى «سينگارمونيزم تۇرىك (تۇركى. اۆت.) ءتىلىنىڭ ايرىقشا وزىنە بىتكەن قاسيەتى» دەپ ۇلىقتاعان ءتىلىمىزدىڭ بۋىن ۇندەستىك زاڭى ەسكەرىلمەي دايىندالعان ەملە (ورفوگرافيا) ەرەجەلەرىمىز ونىڭ جازبا ءتىلىن عانا ەمەس، جاندى (اۋىزشا) ءتىلىنىڭ ءوزىن دە تابيعاتىنان الشاقتاتىپ بارادى. سول سەبەپتەن قازاقتىلدىلەر قازاق ءتىلىنىڭ جاتتىلدىك سوزدەردى قالاي جازۋ كەرەك ەكەنى تۋرالى قازىرگى ەملە ەرەجەلەرىن جاتقا بىلسە دە، قازاق تىلىنە وزگەتىلدىك دىبىس تىركەسىمدەرىمەن ەنگەن سوزدەردى اركىم وزىنشە دىبىستاپ، وزدەرى دۇرىس-اۋ دەپ ويلاعان قوسىمشالاردى جالعاپ ءجۇر. ويتكەنى قازاق ءتىلىنىڭ قازىرگى ەملە ەرەجەلەرىنىڭ كوبىسى ورىس تىلىنەن جانە ورىس ءتىلى ارقىلى وزگە تىلدەردەن ورىسشالاشىپ ەنگەن سوزدەردى سول قالپىندا الىپ، ولارعا قايتسەك، قازاقشا قوسىمشالار جالعايمىز دەپ جاسالعان ەرەجەلەرگە تولى. وعان قازىرگى جازبا ءتىلىمىزدىڭ ماتەريالدارىنان كوپتەگەن مىسال كەلتىرۋگە بولادى.

ورىس ءتىلى ءالىپبيى جانە ونىڭ تىلىمىزگە وزگەرىسسىز ەنگەن سوزدەرىن جازۋ ەرەجەلەرىنىڭ ىقپالىنان بولار، قازاق ءتىلىنىڭ ءتول سوزدەرىن ايتىپ-جازۋدا دا كىناراتتى جاقتار بارشىلىق. ماسەلەن، قازاق ءتىلى داۋىسسىز دىبىستارى جانە ولاردىڭ ءسوز قۇرامىنداعى وزگە دىبىستارمەن تىركەسىمى ءبىراز ماسەلەنى قايتا قاراۋدى قاجەت ەتەدى. قازاق ءتىلىنىڭ كەيبىر داۋىسسىز دىبىستارى ءسوزدىڭ بارلىق ورنىندا (پوزيتسياسىندا) كەلە بەرەتىن بولسا، ەندى بىرەۋلەرى ءسوز باسىندا ايتىلمايدى. سونداي-اق «ز»، «ج» دىبىستارىنان باسقا ۇياڭ داۋىسسىزدار ءسوز سوڭىندا قولدانىلمايدى. ونىڭ وزىندە «ج» دىبىسىمەن بار-جوعى «ءتاج» جانە «باج (باج سالىعى)» دەگەن ەكى ءسوز عانا اياقتالادى. ەندى بۇعان ءوز ەرەجە-قاعيداسىمەن قازاق تىلىنە ەش وزگەرىسسىز ەنگەن سوزدەردىڭ ايتىلىم-جازىلىم ماسەلەلەرىن قوسساق، وندا ونىڭ (قازاق ءتىلىنىڭ) ءوز تابيعاتىنان بىرتىندەپ الشاقتاپ بارا جاتقانىن انىق اڭعارامىز.

قازاق ءتىلى جازۋىندا (گرافيكاسىندا) ۇنەمدىلىك زاڭىن ساقتايمىز دەپ تاعى ءبىر ورەسكەل قاتەلىككە جول بەردىك. ناتيجەسىندە «م» مەن «ن» ءۇندى داۋىسسىزدارى سەكىلدى «ر»، «ي»، «ۋ»، «ل» ءۇندى داۋىسسىزدارىن دا ءسوز باسىندا جازاتىن ءارى ايتاتىن بولدىق. «ڭ» ءۇندى داۋىسسىز دىبىسىنان ءسوز باستالمايتىنى سەكىلدى بۇل داۋىسسىزداردان دا ءسوز باستالمايدى، سونداي-اق قوس داۋىسسىزدان باستالاتىن جانە قوس داۋىسسىزعا اياقتالاتىن شەت تىلدىك سوزدەردىڭ جازىلۋى قازاق ءتىلى زاڭدىلىعى بويىنشا وزگەشە. ويتكەنى ءار ءتىلدىڭ وزىنە ءتان دىبىستارى، ولاردىڭ تىركەسۋى، سونداي-اق ولاردىڭ ءسوز باسىندا، ءسوز ورتاسىندا، ءسوز اياعىندا كەلۋى ءتارىزدى وزىندىك زاڭدىلىقتارى بار.

قازاق تىلىندە ءسوز سوڭىندا «يت»، «نت»، «رت»، «لت» (ايت، جەنت، قۇرت، كىلت، ت.ب) سياقتى ءۇندى مەن قاتاڭ داۋىسسىزدار تىركەسىمى بار بولسا دا، باسقاشا تىركەسىممەن ايتىلمايدى، دەمەك جازىلۋى دا مۇمكىن ەمەس. ال ءسوز ىشىندە ءۇندى داۋىسسىزدار وزدەرىنەن كەيىن كەلەتىن داۋىسسىزداردىڭ بارلىعىمەن تىركەسە بەرەدى، سولاي بولعانىمەن، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، «قم»، «رم»، «سل»، «مل»، «سم»، «در»، «حن»، «قر» دىبىس تىركەسىمدەرىمەن جازىلىپ جۇرگەن كەيبىر «كىرمە» سوزدەردىڭ (راقمەت، قۇرمەت، مەملەكەت، يسلام، مەدرەسە، ساحنا، ماقرۇم، رەسمي، ەملە ت.ب.) اراجىگىنە، ءتىلىمىزدىڭ وزىندىك تابيعي ءبىتىم-بولمىسىن ساقتاۋ ماقساتىندا ەشقانداي جازۋ ۇنەمدىلىگىن ەسكەرمەي-اق، «ءى/ى» قىساڭ داۋىستى دىبىستارىن جازىپ-ايتۋىمىز قاجەت سياقتى. ماسەلەن، «ىراقىمەت»، «قۇرىمەت»، «مەمىلەكەت»، ىيسىلام»، «مەدىرەسە»، «ساقىنا»، «ماقۇرىم»، «ىرەسىم(ى)ي»، «ەمىلە» دەپ جازساق، قازاق ءتىلى ايتىلىمىنا (ورفوەفيا) بارىنشا جاقىنداي تۇسەتىنى انىق.

قازاق ءتىلى جالعامالى (اگگليۋتيناتيۆتى) ءتىل بولعاندىقتان، وعان وزگە تىلدەن (ورىس تىلىنەن) ەنگەن سوزدەردىڭ سوڭىنداعى قوسارلى داۋىسسىزدارعا باسا نازار اۋدارعان ءجون. بۇل جەردە ەكى داۋىسسىز دىبىسقا اياقتالعان سوزدەردىڭ قازاق تىلىندە دىبىستالۋىندا جۇزەگە اساتىن ەپيتەزا، ەپەنتەزا، ديەرەزا زاڭدىلىقتارىن ەسكەرۋ قاجەت.

پروتەزا بويىنشا دىبىس ءسوزدىڭ الدىنان قوسىلسا [95, 260]، ەپيتەزا بويىنشا دىبىس ءسوزدىڭ سوڭىنان قوسىلادى. سول سەبەپتەن ءسوز سوڭى ەكى داۋىسسىز دىبىسقا اياقتالعان سوزدەردىڭ سوڭىنا داۋىستى دىبىس قوسىپ ايتۋدى ءتىل بىلىمىندە ەپيتەزا دەپ اتايدى [96, 404 ب.]. مىسالى، وزبەك تىلىندە ورىس تىلىنەن ەنگەن كيوسك، تانك، پروپۋسك، ديسك دەگەن سوزدەر كيوسكا، تانكا، پروپۋسكا، ديسكا تۇرىندە ايتىلادى جانە جازىلادى. ال قازاق تىلىندە بۇل سوزدەردىڭ جازىلۋى ورىسشا تۇرىندە ساقتالعانمەن، ولار ايتىلۋدا كيوسكى، تاڭكى، پروپۋسكى، ديسكى تۇرىندە ايتىلىپ، ولارعا قوسىمشالار داۋىسسىزدان باستالىپ جالعانادى. مىسالى، كيوسكىدەن، تاڭكىگە، پروپۋسكىنى، ديسكىنى. بۇل جەردە وزبەك تىلىندەگى «ا» ءارپى «ءا» بولىپ وقىلاتىنىن جانە قازاق تىلىندەگى سياقتى «ك»، «گ» دىبىستارى ولاردا دا جۋان داۋىستىلارمەن تىركەسە المايتىنىن ەسكەرۋ قاجەت. دەمەك، ولاردا «كيوسك» سياقتى سوزدەردىڭ ايتىلۋى - كۇيوسكا.

ءسوز اياعىنداعى قوس داۋىسسىزداردىڭ جازىلۋىنا بىردەي قاراۋعا بولمايتىنى سياقتى ەكى قاتاڭ داۋىسسىزدان باستالاتىن جاتتىلدىك سوزدەردى جازۋدا دا ەسكەرەتىن تاعى ءبىر ۇلكەن ماسەلە بار. ماسەلەن، قاتاڭنان كەيىن ءۇندى كەلەتىن كرەديت، كريستال، كليمات، پرەزيدەنت، پروكۋرور، پلەنۋم سياقتى سوزدەردەگى «ك»، «پ» دىبىستارىنان كەيىن «ى»، «ءى» قىستىرما داۋىستى دىبىستارىن قوسپاي-اق، ۇنەمدەپ جازۋعا بولاتىن بولسا (ويتكەنى ورىسشا دىبىس تىركەسىمىن ساقتاپ جازساق تا، ناعىز قازاق «ءى/ى» داۋىستىلارىن قوسپاي، ءبارىبىر ايتا المايدى), ستراتەگيا، سكات، سپيكەر، ستسەنا سياقتى ەكى قاتاڭنان باستالعان سوزدەردە مىندەتتى تۇردە پروتەزا قۇبىلىسى (ى،ءى-مەن جازۋ) ەسكەرىلۋى قاجەت، سەبەبى ەكى قاتاڭ داۋىسسىز دىبىستى ءسوز باسىندا ايتۋعا قازاق ءتىلىنىڭ دىبىس جاساۋ (ارتيكۋلياتسيالىق) مۇمكىندىگى جوق. البەتتە، بىرتىندەپ ورىسقا اينالىپ بارا جاتقان «سابىرەمەنىي» قازاقتىڭ وعان ءتىلى كەلەدى.

يسحان بەيبىت جالەلۇلى، ف.ع.ك.، دوتسەنت

Abai.kz