بىلتىر جانە بيىل «ۇلكەن تەررور» دەپ اتالعان قاندى ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە 80 جىل تولادى. سونىمەن قاتار، الاش ۇكىمەتىنىڭ قۇرۋىنا، الاش مەملەكەتىنىڭ تۋىنىڭ كوتەرۋىنە دە، قازان توڭكەرىسى مەن كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ورنالاستىرۋىنا دا ءبىر عاسىر تولدى. ستاليندىك قىزىل تەررور الاش زيالىلارىن دا، كەڭەس ۇكىمەتتى ورنالاستىرعانداردى دا اياعان جوق.
ەكى-ءۇش جىلدىڭ ىشىندە قازاقتان شىققان زيالىلار قىزىل قىرعىنعا ۇشىردى،
كوبىسى اتىلدى، اتىلماعاندارى اباقتىدا، لاگەردە تەمىر توردىڭ ار جاعىندا ازاپ تارتىپ دۇنيەدەن ءوتتى.

«37-ءشى جىل» دەگەن ءسوز ساياسي قۋعىن-سۇرگىندى بىلدىرەتىن قاناتتى سوزگە
اينالىپ كەتتى. شىنىمەن، شاكارىمدەي، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتاي الاش ازاماتتارى ودان جەتى جىل بۇرىن اتىلسا دا، جاقىپ اقباەۆ اباقتى مەن ايداۋلاردىڭ سالدارىنان دۇنيەدەن وزسا دا، الاش كوسەمى اقىن مىرجاقىپ دۋلاتوۆ 1935 جىلى لاگەردە ءجۇرىپ قايتىس بولسا دا، زيالى قاۋىمنىڭ كوبىسى 1937 جىلى اتىلعاندىقتان ءبىز ءبارىن «37-ءشى جىلمەن» بايلانىستىرامىز. كەيبىرەۋلەرى ساياسي قۋعىن-سۇرگىننىڭ ءبىرىنشى تولقىنى كەزىندە ۇلتشىل، الاششىل رەتىندە سوتتالىپ، لاگەرلەردەن بوستاندىققا شىعىپ، ايداۋدان قايتىپ كەلىپ، قايتادان قاماۋعا الىندى. سونىمەن قاتار رەۆوليۋتسياعا ۇلەسىن قوسقان، رەسپۋبليكانىڭ باسشىلىعىندا ءجۇرىپ كوممۋنيستىك يدەياسىنا ءبىرىنشى كۇننەن بەرىك بولعان ادامدار دا «حالىق جاۋلارىنا» اينالدى. قىسقاسى، «بايشىل»، «ۇلتشىل»، «پانتۇرىكشىل»، «الاششىل»، «تروتسكيست»، «بۋحارينشىل»، «تىڭشى (شپيون)»، «فاشيست»، «حالىق جاۋى»، «وتان ساتقىنى» دەگەن سياقتى ناقاقتان جالا ايىپ تاعىلىپ
قازاقتىڭ تالاي وقىعاندارى، ۇلتتىڭ مۇددەسىن كوزدەگەندەرى قۇربان بولدى.

1938 جىلىنىڭ اقپان ايىنىڭ 25-ءى مەن 26-ءى اسا قايعىلى كۇندەر ەدى.
ءبىر كۇندە حالقىمىز ساكەن سەيفۋللين مەن ءىلياس جانسۇگىروۆتەي اقىندارىنان، قۇدايبەرەگەن جۇبانوۆتاي ءتىلتانۋشىدان، سانجار اسفەندياروۆتاي دارىگەرىنەن، تەمىربەك جۇرگەنەۆ، سەيىتقالي مەڭدەشەۆتەي
مەملەكەتتىك قايراتكەرلەرىنەن ايرىلدى. جالپى الماتىدا 80 جىل بۇرىن ءبىر كۇندە 39 زيالى اتىلدى.

بۇدان جارتى جىل بۇرىن ماسكەۋدە الاشتىڭ ءاليحانى مەن نىعمەت نۇرماقوۆ اتىلدى. جارتى جىل كەيىن جاھانشا دوسمۇحامەتوۆ تا قۇربان بولدى. 1937 جىلعى جەلتوقسان ايى مۇحامەتحان سەيىتقۇلوۆ،
ەلدەس وماروۆ، اسىلبەك سەيىتوۆتىڭ اتىلۋىمەن باستالدى. ساكەن، ءىلياس، بەيىمبەت ءۇش بايتەرەك بولسا، سولاردىڭ ەكەۋى سۇراپىل اقپاننىڭ اياعىندا ءبىر كۇندە اتىلسا، ءۇشىنشىسى كەيىن ولاردىڭ تاعدىرىن قايتالادى. احمەت بايتۇرسىنوۆ، ماعجان جۇماباەۆ، حالەل دوسمۇحامەدوۆ، مۇحامەتجان تىنىشپاەۆ، وراز جاندوسوۆ، وراز يساەۆ، ۇزاقباي قۇلىمبەتوۆ، تۇرار رىسقۇلوۆ... سۇم اجال، قاندى قۋعىن-سۇرگىن ەشكىمدى ايامادى.

بىراق ارىستاردىڭ اتتارى، اقىنداردىڭ شىعارمالارى، عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرى تاريحتان وشىرىلمەدى. بوزداقتاردىڭ ەسىمدەرى ەل ەسىندە.

جاقىندا «تار زامان» ءفيلمىن ەكراندارعا شىعۋىن – ۇرپاقتاردىڭ قۇربان
بولعان زيالى اتا-بابالارىمىزعا العىس، تاعزىم رەتىندە تۇسىنۋگە بولادى.

اسقار دايىربەك

Abai.kz