ءاليحان بوكەيحان. «اللا» دەپ ىسكە كىرىسەلىك...
«قۇدايدى ۇلىق دەپ ۇقسا...»
نەعۇرلىم قۇدايدى جوعارى دەپ، بيىك دەپ، ۇلىق دەپ ۇقسا، سوعۇرلىم جاقسىراق تانىماقشى. جاقسىراق تانىعان سايىن، قۇدايعا جاقىنىراق بولماقشى. جاقىن بولۋىنىڭ ماعىناسى – راقمەتىن كورىپ، راقىمدى بولماق، مەيىرباندىعىن كورىپ، مەيىرىمدى بولماق... ساۋاپ ەڭ اقىرعى پايعامبار مۇحاممەد جولىندا.
«جانكەشتىلىك بولماسا...»
بوتەن كىسى قازاققا ەش قايدان جاقسىلىق اكەپ بەرمەيدى. تورعايدىڭ اق ۇرپەك بالاپانىنشا اۋىزدى اشىپ، بىرەۋگە جالىنىپ-جالپايا بەرگەننەن تۇك شىقپايدى، ءىس ونبەيدى. جاپوندا كىسى قاجەتىنە جاراتىلماعان الاقانداي جەر جوق. وندا مۇنداي ىجداھاتتى جانكەشتىلىك بولماسا اشتان ولەسىڭ. زاۋىت ءىسى جۇرتتىڭ جالپى شەبەر، كونبىس، ۇستا بولۋىنا بايلاۋلى. ءار نارسەنىڭ امالىن ءبىلىپ، ءوز ورنىنا جۇمساعاندا عانا ءىس كوركەيەدى. قازاققا ءوز جاعدايىڭدى ءوزىڭ ويلاپ، ولمەس قامىڭدى ىستە دەپ وتىرعانىمىزدىڭ ءمانىسى وسى...
«تاربيەمىز كەم بولسا...»
قازاقتىڭ ۇلت بولىپ وركەنيەتتى ەل قاتارلى ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن، ەڭ الدىمەن، حالىقتىڭ سانا-سەزىمىن وياتاتىن جاعداي تۋدىرۋ كەرەك، قازاقتىڭ ۇلتتىق ءتىلىن، ادەبيەتىن ورىستەتۋ كەرەك. ونەر-ءبىلىم كەرەك، ونان دا كەرەگىرەگى – تاربيە. قانشا وقىساق تا، تاربيەمىز كەم بولسا، قاسيەتىمىز از.
«تاريحىن جوعالتسا...»
ءوزىنىڭ تاريحىن جوعالتقان جۇرت، نە ىستەپ نە قويعاندىعىن بىلمەيدى، كەلەشەكتە باسىنا قانداي كۇن تاۋاشاعىنا كوز جەتپەيدى. ءبىر حالىق ءوزىنىڭ تاريحىن بىلمەسە، ءبىر ەل ءوزىنىڭ تاريحىن جوعالتسا، ونىڭ ارتىنشا ءوزى دە جوعالۋعا ىڭعايلى بولىپ تۇرادى. قازاقتىڭ كوبى ونى شەجىرە دەپ ايتادى. بۇ زاماننىڭ عالىمدارى تاريح ەڭ وڭدى مۇعالىم دەپ تۇسىنەدى. دۇنيە دە وڭگە جۇرتتار قاتارىندا كىم قور بولمايمىن، تۇقىمىم قۇرىپ قالماسىن دەگەن حالىق ءوزىنىڭ شەجىرەسىن يماني دارەجەدە ۇعىپ بىلۋگە ءتيىس بولادى... بۇل كەۋدەسىندە كوزى بار ادام كوپ ويلانارلىق جۇمىس.
«تىزە قوسىپ ءىس قىلسا...»
قازاق بالاسى بىرىگىپ، تىزە قوسىپ ءىس قىلسا – حالىقتىق ماقسات سوندا ورىندالادى. بىرلىكتەن ايىرىلعان ەل قاڭعىپ قالادى. قازاقتىڭ وقىعان ازاماتتارى، قازاققا وسىندايدا قىزمەت ەتپەگەندە قاشان قىزمەت ەتىپ پايدامىزدى تيگىزەمىز؟! مىنە، ءاليحان بوكەيحان «قازاققا ءسوز ۇيرەتىپ جاتىر» دەپ ايتادى. مەن قازاققا ءسوز ۇيرەتپەسەم... مەنىڭ نە كەرەگىم بار ەدى. قازاق جوعالىپ كەتەدى، «بۇعان جەر نەگە كەرەك» دەپ وتتاعان دۇشماندار بار. قيامەتكە شەيىن قازاق قازاق بولىپ جاساماق. ول ءۇشىن وسى عاسىرداعى الەم جارىعىنا قازاق كوزىن اشىپ، بەتىن تۇزەسە، ءوزىنىڭ قازاقشىلىعىن جوعالتپاعانداي، جانە ءوزىمىزدىڭ شارق ادەتىنە ىڭعايلى قىلىپ «قازاق مادەنيەتىن» قۇرىپ، ءبىر جاعىنان «قازاق ادەبيەتىن» تۇرعىزىپ، قازاقشىلىعىن ساقتاماقشى...
«كىم شەبەر بولسا...»
تىرشىلىكتەگى جۇيرىكتىك – اقىلدا، ۇستالىق پەن جانكەشتىلىكتە... قازاق سياقتى حالىق بايلىق پەن قازىنا مال كىندىگىندە دەپ بىلەدى. اۋستراليا قويىنىڭ ەتى ءتورت اي مۇحيتتا كەمەمەن ءجۇرىپ كەلىپ، پەتەربور بازارىندا ساتىلادى. مالى كوشىپ ءجۇر، ادامى قالا بولىپ وتىر. پروفەسسور كۇلەشوۆتىڭ جازعانىنا قاراساق، قازاقتىڭ قويىنىڭ ەتىندەي جەر ۇستىندە ەت جوق... كىم شەبەر بولسا، جالىقپاي تالماي ىزدەنسە، بىرىگىپ-تىزە قوسىپ ءادىس قىلسا – عۇمىر بايگەسى سونىكى.
«اللا» دەپ ىسكە كىرىسەلىك...
ازاتتىق تاڭى اتتى! تىلەككە قۇداي جەتكىزدى! كۇنى كەشە قۇل ەدىك – ەندى بۇگىن تەڭەلدىك! ءبىزدىڭ جۇرت بوستاندىق، تەڭدىك، قۇرداستىق ءىسىن ۇعىنباسا – تاريح جولىندا تەزەك تەرىپ قالادى. كەيىنگى ءۇرىم-بۇتاق نە العىس، نە قارعىس بەرە جۇرەر الدىمىزدا زور شارتتار بار! وسىنى اڭعار، جۇرتىم قازاق! بۇل بولىپ تۇرعان زامان – الاشتىڭ ازاماتىنا زور جۇك. ۇلىق ءىس ۇساقتان ۇلعايادى. كىرپىش زور ەمەس، قالاساڭ قانداي زور ءۇي شىعادى. شوپشەكتەپ جيىپ شومەلەدەي يلەۋ ىستەيتىن قۇمىسقانى كورمەيمىز بە؟ ...قۇداي ءساتىن سالعاي «ءامين» دەپ قول جايىپ «اللا» دەپ ىسكە كىرىسەلىك!
ازىرلەگەن، اعابەك قوناربايۇلى
Abai.kz
