«اداي اتا – وتپان تاۋ» تاريحي-مادەني كەشەنى جايلى از جازىلىپ جۇرگەن جوق. سوندىقتان ونىڭ ءبارىن قايتالاپ جاتپايمىن.

وتپان تاۋى – ماڭعىستاۋدىڭ قارا ويىنىڭ قاق تورىندە ورنالاسقان، قاراتاۋدىڭ ەڭ بيىك شىڭدارىنىڭ ءبىرى.

وتپان (وت مان) – وت، ان، پان (مان) دەگەن بىرىككەن سوزدەردەن تۇرادى. ءسوز ءتۇبىرى – وت. بۇل اتاۋ ەڭ العاشقى وت جاققان جانە وسى ۇعىمدى دۇنيەگە اكەلگەن اتامىزدىڭ ەسىمى، ياعني وتتىڭ اپتىرى. وت – ادتاردىڭ، ياعني بۇگىنگىشە ايتقاندا ادايلاردىڭ لاقاپ اتى. ەجەلگى جازبالاردا، ءتىپتى مىنا جاقىن كورشى ورىس ەلىندە كۇنى بۇگىندە دە ادايدى – ودوي، ۋودوي، ودويۋت دەپ جازىپ ءجۇر. اد-ود، ات-وت ەكەۋى دە ءبىر قايناردان. شىندىعىندا دا، ءسوز تۇسىنگەن ادامعا اتالارىمىزدىڭ ىلكى ءتور مانقىستاۋداعى قاراتاۋدىڭ ەڭ بيىك شىڭىنا اتاسىنىڭ اتىن قويماي باسقاشا اتاۋى مۇمكىن دە ەمەس قوي. بۇل قاعيدا قازاقتىڭ ءسوز جاساۋ جۇيەسىنە دە تولىقتاي سايكەس كەلەدى.

ان - انا. وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، انانىڭ ءسوز ءتۇبىرى ان. ەكى رەت قايتالانعان ان دەگەن سوزدەن انا ۇعىمى شىعىپ تۇر. دەمەك، ان ءبارىنىڭ اناسى، ياعني بار تىرشىلىك يەلەرىنىڭ باستاۋى.

ان - وسى تۇبىردەن تۋىنداعان مان ءبارىنىڭ اتاسى.

ان – پان (پانا). وتتىڭ تىكەلەي ماعىناسى ادام بالاسىن سۋىقتان قورعايتىن قورعانى (پاناسى). پانا ءسوزى وسىعان سايكەس ىسسىدان قورعايتىن قولەڭكە، جاۋىننان قورعايتىن شاتىر، جەلدەن (داۋىلدان) قورعايتىن ىقتاسىن ت.ت. بولىپ قولدانىلا بەرەدى. ماعىناسى، اداي اتانىڭ جاققان وتى ۇرپاعىنىڭ پاناسى. وتپان تاۋ اتاۋىنىڭ تىكەلەي ماعىناسى وسى.

وتپان – وت مانۇلى (ادمان) اتامىزدىڭ العاشقى وت جاققان جەرى. سول سياقتى ىشىنە وت جاعاتىن وشاق پەن موسىنىڭ جاسالعان جەرى دە وسى ماڭعىستاۋ. موسى مەن وشاقتىڭ اپتىرى ادايدىڭ قوسايى. ۇشەۋىنىڭ «وس (وش)» دەگەن ءبىر تۇبىردەن بولاتىنى وسىدان. سودان بەرى قانشاما مىڭداعان جىلدار وتسە دە ۇرپاقتارى سول وتتى ءالى سوندىرمەي جاعىپ كەلەمىز. اتالارىمىز كەزىندە وزدەرىن كۇن (عۇن) دەپ اتاپ، كۇنگە، وتقا (سول ارقىلى اد اتاسىنا) تابىنىپ، ۇرپاقتارىنا «شىراعىڭ سونبەسىن» دەپ باتاسىن بەرسە، استىڭ (داستارحاننىڭ) باتاسىن جاساعاندا، اتا-انالارىمىزدىڭ نەمەسە ومىردەن وتكەن وزگە تۋعان-تۋىسقاندارىمىزدىڭ ارۋاعىنا ارناپ «مىنگەنىڭ پىراق، جاققانىڭ شىراق بولسىن!» دەپ جاتامىز. سونىمەن قاتار، اۋليە-اتالارىمىزدىڭ باسىنا بارىپ زيارات جاساعانىمىزدا شىراق جاعاتىنىمىزدىڭ دا سىرى وسى. بۇل ءبىزدىڭ ۇلى اتالارىمىزدىڭ ارۋاعىنا «اتا رازى بول، ءسىز جاققان وتتى سوندىرگەن جوقپىز» دەگەنىمىز بولىپ تابىلادى. اتا جاققان وتتى سوندىرگەنىمىز، اتالار زامانىنىڭ اقىرى بولدى دەگەندى بىلدىرەدى. اتالارىمىزدىڭ اۋىزدارىنان تاستامايتىن «اقىرزامانى» وسى. اتالارىمىز وسىنشاما ۇلكەن اۋقىمداعى، ياعني 70 000 جىلعى شەجىرەنى بار-جوعى ادام اتا، اداي اتا، مان اتا، اتام زامان جانە اقىرزامان دەگەن 5-6 اۋىز سوزگە سىيعىزعان. اتامىز قازاق ءوز تاريحىن ءبىر اۋىز سوزبەن وسىلاي جازعان.

ەرتە زاماندار دا وتپان تاۋى دا، ونىڭ باسىنا جاعىلعان ۇران وتى دا  اتامەكەن ماڭعىستاۋدى سىرتقى جاۋلاردان قورعاۋعا قالتقىسىز قىزمەت ەتكەن. اتالارىمىز اتامەكەن ماڭعىستاۋدى جايلاپ جاتقان ەلدىڭ باسىن جيناۋ ءۇشىن وتپان تاۋدىڭ باسىندا ۇران وتىن جاققان. ءسۇيتىپ اداي حالقى بىرىگىپ ەلىن، جەرىن سان رەت جاۋدان قورعاپ قالعان. وتپان تاۋدىڭ باسىنان جاققان الاۋ وت سوناۋ ءۇستىرتىڭ ۇستىنەن كورىنەدى ەكەن. قازىر بۇل جەردە جىل سايىن ماڭعىستاۋ حالقىنىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان جىل باسى 14 ناۋرىز-امال كۇنى ساداقا بەرىلىپ، ناۋرىزدىڭ 13-نەن 14-ىنە قاراعان ءتۇنى بىرلىكتىڭ، دوستىقتىڭ، تىرلىگىمىز بەن نامىسىمىزدىڭ، ۇلتتىق تاۋەلسىزدىگىمىز جولىنداعى ءار جىلعى جەڭىسىمىزدىڭ ماڭگىلىك وتى جاعىلادى. وت جاعۋ راسىمىنە ولكەدە ەڭبەك ەتىپ ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ون ەكى اتا بايۇلىنىڭ (كىشى ءجۇز) وكىلدەرى، ۇلى ءجۇز بەن ورتا ءجۇزدىڭ دە ولكەمىزگە بەلگىلى زيالى اقساقالدارى قاتىسادى. سولاردىڭ قولىنان وتكەن فاكەل ەڭ سوڭىندا اداي اتانىڭ سەگىز نەمەرەسىنىڭ ۇرپاقتارىنىڭ قولىمەن جىل سايىن جاسى ۇلكەنىنەن باستاپ ءوز كەزەگىمەن  جاعىلىپ كەلەدى.  تاعى دا ەستە ساقتايتىن نارسە، وتپان تاۋدىڭ باسىندا قورعان بولعان. سول قورعاندا جىل ون ەكى اي بويى ساربازدار ءومىر ءسۇرىپ، كۇزەتتە بولعان. قاجەتتى ۋاقىتىندا وت جاعۋ ءۇشىن قورعانداردىڭ بىرىندە قۇرعاق اعاش-وتىن (سەكسەۋىل، ت.ب.) ساقتالعان. بۇعان كۋا اداي اتا ىرگەتاسىنىڭ تەرەڭدىگى 7 مەترلىك ىرگەتاستى قازۋ كەزىندە استىنان وتە ەسكىرىپ، جىڭىشكەرگەن اتتىڭ سۋلىعى، ت.ب. شىققان.

بۇكىل قازاقتىڭ وتان دەگەن ءسوزىنىڭ (ۇعىمىنىڭ) باستاۋ العان جەرى دە، ەلى دە وسى. مىنا سولتۇستىكتەگى كورشىمىزدىڭ روديناسى دا (وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي ءسوز ءتۇبىرى ود (وت), ارى قاراي رود، رودنىە، روديتەلي، روديناسى) وسى بىزدەرمىز. جالعىز عانا ايىبى، ولاردىڭ قازىرگى ۇرپاقتارىنىڭ ونى مويىنداۋعا سانالارى، ياعني اقىلدارى مەن بىلىمدەرى جەتپەي كەلەدى. ەسكە ۇستايىق! ءسوز ءتۇبىرى ء(وز ءتۇبى، ياعني ءسوزدىڭ اتاسى) ەشقاشان جاڭىلىسىپ كورگەن ەمەس. جاڭىلىساتىن ادامداردىڭ ساناسى، ياعني اقىلى مەن بىلىمدەرىنىڭ دەڭگەيلەرى عانا.

ۇلى اتالارىمىزدان قالعان وسيەتتە «ۇلى جاراتۋشى – اللا ادام بالاسىنا نە تىلەسەڭ سونى بەرەمىن» دەگەن.

شىراق (وت) جارىق پەن بىرگە جىلۋ بەرەدى. جارىق - ءبىلىم، جارىقتىڭ كەرى تۇسىنىگى "قاراڭعى" ناداندىق دەگەن ماعىناسى بار.

قازاقتار "شىراق" جاعادى. ەۆروپالىقتار (ورىستار) "شىراقتى" ۇرلەپ سوندىرەدى. مۇنىڭ ماعىناسى، مەن ماڭگى باقي قاراڭعىلىق تا، ياعني نادان بولىپ قالايىن دەگەن ءسوز.

ال، جىلۋعا (جان جىلۋىنا) كەلسەك، بۇل ادامداردىڭ اراسىن جالعان تۇرعان، ماحاببات پەن مەيىرىم دەگەن ءسوز.

وتتى تۋعان كۇنىڭىزدە ۇرلەپ سوندىرسەڭىز، بۇل سول مەيىرىم دەگەن جىلى سەزىمنەن تەزىرەك ايرىلايىن دەگەن ءسوزىڭىز. ونىڭ سوڭى ادامداردىڭ ءبارىن قارتتار ۇيىنەن اپارىپ توعىتادى.

شىراق (وت) جاعۋ – جارىق، بالاماسى ءبىلىم مەن مەيىرىم (ماحاببات).

ونى ۇرلەپ ءسوندىرۋ – قاراڭعىلىققا تاپ بولۋى، بالاماسى بىلىمسىزدىك پەن ناداندىق.

تاريح تاعلىمى: بۇكىل قازاق بالاسىنا اقىرزاماندى بولدىرماۋ ءۇشىن اتالارىمىز جاققان وتتىڭ وشۋىنە جول بەرىلمەۋ كەرەك. الايدا قازىرگى ۇرپاق، اتالار جاققان وتتى (مىسالى، تۋعان كۇندەرىندە توي يەسى قانشا جاستا بولسا، سونشا شىراق جاعىپ) وزدەرى ۇرلەپ ءسوندىرىپ ءجۇر. قازىرگى ۇرپاقتىڭ كەيبىرەۋلەرىنىڭ مىنا ومىردە جولدارى بولماي جۇرگەندەرىنىڭ باستى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى وسىندا جاتقانىنا اقىل-ەسى ءتۇزۋ قازاق بالاسى مەنىمەن داۋلاسا قويماس دەپ ويلايمىن. قازاق بالاسىن اتا جولىنان اۋىتقۋدىڭ سوڭى جاقسىلىققا اپارمايدى.

كەلىڭىزدەر! 14 ناۋرىز كۇنى وتپان تاۋدا ۇران وتىن بىرگە جاعايىق!

مۇحامبەتكارىم قوجىربايۇلى، ماڭعىستاۋ

Abai.kz