بىرنەشە جىلدىڭ ءجۇزى بولدى، ارعى بەتتەگى اعايىننىڭ كوڭىلى مۇڭ شەرتىپ تۇر. نەگىزى بۇل قىتاي قىسىمى جاقىن جىلداردىڭ ەنشىسىندەگى اۋقىم ەمەس بولاتىن. قىتاي « كەگىمىزدى ءجۇز جىلدا الساق ەرتە ەمەس، مىڭ جىلدا الساق كەش ەمەس»، - دەگەن قاعيدانى مىقتاپ ۇستانعان حالىق.

ولار قازاقتى نەگە تۇقىرتۋى كەرەك، الا الماي جۇرگەن كەگى بار ما ەدى.  بىز تاۋەلسىز ساراپتاما ارقىلى، كەيبىر تۇيتكىلدەردىڭ تۇيىنشەگىن شەشۋ ءۇشىن، قاداري قالىمىزشە توقتالۋدى ءجون كوردىك.

القيسسا: ءبىزدىڭ الىستان كورىپ جۇرگەنىمىز بار بولعانى قاعاز ايداھار عانا. ءامىر تەمىردىڭ تەپكىسىنەن قورقىپ قىتاي قورعانىن تۇرعىزعانىن تاريحتى وقىعان جاننىڭ ءبارى بىلەدى. ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوسقان حان ابىلايدىڭ تۇسىندا ساۋدا-ساتتىق ورناتىپ، جىبەك جولىنان وتكەنى ءۇشىن سالىق تولەگەنى اقيقات. وتكەن عاسىردىڭ بەلورتاسىندا شاھيت كەشكەن كوكجال باتىر، سۇڭعىلا قولباسشى «دالالىق سوعىستىڭ ستراتەگى » وسپان باتىردىڭ قىتايدىڭ قيتۇرقى جىلىمىق ساياساتىنا قارسى شىعىپ، ءۇش وتاۋدىڭ باسىن قوسپاق بولۋى ازاتتىق جولىندا ارپالىسۋى، سوڭىندا وققا ۇشقانى، قاراڭعى قازاق كوگىنە كۇن بولىپ تۋعان، زۋقا باتىردىڭ باسىن كەسكەنى. عۇلاما عالىم اقىتتى ولتىرگەنى، ۇشاق اپاتى دەگەن جەلەۋمەن قولدان ۇيىمداستىرىلعان زۇلماتتىڭ تاڭباسى سانادان ءوشىپ، كوڭىلدەن سەيىلەر ەمەس.

الاشتىڭ سوڭعى تۇياعى سانالاتىن، ادۋىندى اقىن تاڭجارىق جولدىۇلىنىڭ تورمەدە كورگەن ازابى. بۇكىل قىلمىستىڭ پەردەسىن سىپىرعانى ءۇشىن، شيرەك عاسىر قاپاستا وتىرىپ كوز جۇمعان، قابىلان جۇرەكتى قاجىعۇماردىڭ «قىلمىسىن» الىڭىز. ەندى قىتاي كەشە قازاقتىڭ باسىنان سيپاپ كەلىپ ەدى، دەسە سەنەسىڭ بە؟ تاريحققا قىزىل قانمەن مورلەنىپ قالعان بارسا-كەلمەس «تارىم لاگەرى» وڭاي ءتيدى مە، ەل سەركەلەرىن اتىپ، سۇيەگىن ەگىستىك القاپقا پارشالاپ شاشىپ جىبەردى. سويتە تۇرا اسىرەسە پارتياشىلار قازاق اراسىنان قۇرىپ جوعالعان جوق. ءومىردىڭ اق پەن قاراسىن، اقيقات الدىندا تاباسىڭ.

زىميان زيالىلار مەن زياندى زەينەتكەرلەر

ەلباسى قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن الا سالىسىمەن، شەتەلدەگى قانداستاردى تاريحي اتاجۇرتىنا جيناۋ ءۇشىن،  باتىل شەشىم جاسادى. سول ۇلى  كوشتىڭ توقتاۋىنا، تاعى سول كەدەرگى بولعان  زىميان زيالىلار مەن زياندى زەينەتكەرلەر بولدى. ءوتى جارىلىپ كەتسە دە ايتاتىن شىندىق بۇل. ارعى بەتتە قىتايدان جاپا شەگىپ، ءزابىر كورگەن بەيكۇنا اعايىننىڭ كوز جاسى ۇرسىن!

«قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسىنا ادالمىز»، - دەپ انت بەرىپ، شەن الىپ، شەكپەن كيىپ، ءانىن ايتىپ، جىرىن جىرلاپ شاشپاۋىن كوتەرىپ كەلگەن بەلسەندىلەردى ەشقاشان كەشىرۋگە بولماس. ماۋ زىدۇڭنىڭ سەنىمىنە تاعزىم ەتىپ، ءبىز «ماۋ اتاڭنىڭ بالالارىمىز»، - دەپ شىرەنگەن شىرىكتەردى قايتەسىڭ.

سولاردىڭ تۇياعىن باسقان «قۇرمەتپەن زەينەت» جاسىنا جەتىپ، ەرىگىپ وتىرعان دا، اڭسارلارى اقشاعا اۋىپ، قىتايدىڭ الا دورباسىن قۇشاقتاپ تاۋەلسىزدىك العان، كوكبايراقتى ەلىمىزگە قاراي اعىلدى. ماقسات سول كوزدىڭ قۇرتى بولعان اقشا، جالماڭداعان قۋ قۇلقىن.

الا تاۋعا  اڭسارى اۋعان بۇعى بەتتەنىپ ەنتەلەپ، ەكى وكپەسىن قولىنا الىپ جەتتى. ونداعى ويى كۆوتا مەن پەنتسيا الۋ... سودان نە كەرەك، ەكى جەپ بيگە شىعۋ.

جىلپوستاردىڭ قۋلىعىنا قۇرىق بويلامايدى. بالالارى دەلدال بولىپ، اۋىزىنان ءىرىڭ توگىلگەن قارا قىتايعا تولقۇجات الىپ بەرۋدىڭ نەبىر كانالدارىن اشتى.  بۇل ناعىز ۇلتتىڭ جاۋى، انا ءسۇتىن اتتاعاندىق ەمەي نەمەنە؟ وسىنى ەگەراكي اشىق ورتادا ايتساڭ، ايتاققا ۇرگەن بۋدان يتتەر شاۋىلدەپ شىعا كەلەدى.

سول «زانتالاقتاردىڭ» بالالارى بۇگىن ۇلتشىل كورىنىپ، اۋىزى كوپىرە سويلەپ، قازاقتىڭ جوعىن جوقتاعان بولىپ ءجۇر... «بىرەۋدىڭ جوعىن بىرەۋ، ىسقىرىپ ءجۇرىپ ىزدەيدى»، - دەگەن وسى. حالىقشىل حامەلەوندار. سولاردىڭ قاسيەتسىزدىگى مەن الىپ ساتار ارەكەتىنىڭ كەسىرىنەن قازاق كوشى كىبىرتىكتەپ قالدى. بۇگىن بار بالەنى كوشى-قونعا يتەرىپ تاستاپ، كەردەڭدەپ جۇرگەن جايلارى بار. «سۋدىڭ دا سۇراۋى بار» ەمەس پە؟

وسى تۇستا قۇزىرلى ورگانداعى شەنىن پايدالانىپ، پاراقورلىقپەن ۇستالىپ، وزىنە قول سالعاندار دا بولعانى شىندىق. جالپى ەل ساياساتىنىڭ  اتقارىپ جاتقان قىزمەتىن جوققا شىعارىپ، كۇستانالاۋدىڭ زيانى قاراپايىم بۇقاراعا كەلىپ ءتيدى. كىم سەنىمسىز؟ ورالمان سەنىمسىز.  كىم كىنالى، تاعى دا سول ورالمان...

بابالار بايگەسى

وسى بايگەلەردى قاعاز جۇزىندە قۋاتتاپ، بارىنشا بىلەك سىبانىپ كىرىسكەن بولىپ ءجۇرىپ، كوزى قاراۋىتىپ مىنبەردەن «ورالمانداردى ۇرعانىم بار»، - دەگەن، تالعات ماماش باسقاراتىن ليتسەنزياسى بار، زاتى جوق مەكەمە باسىندا تۇردى.

بۇل ءبىر تۇسىنىكسىز جاعداي. نەشە  عاسىر بۇرىن ءوتىپ كەتكەن، سۇيەگىن قىنا باسقان بابالارعا ءزاۋلىم-ءزاۋلىم كەسەنەلەر تۇرعىزىپ، بابالاردى باسكەلەستىرىپ تالاسىپ داۋرىعىپ، كونفەرەنتسيا وتكىزۋدەن نە تابامىز؟

ەلباسى «وتكەن بابامىزبەن ەمەس، بۇگىنگى باعامىزبەن، ەرتەڭگى شامامىزبەن ماقتاناتىن ۇلت بولايىق»، - دەدى ەمەس پە؟. ءبىز مۇنداي ناۋقاننىڭ وتكەنىنە قارسى ەمەسپىز. الايدا، ارعى بەتتەگى قينالىپ جاتقان باۋىرلارعا قانشالىقتى پايدا قىلدى؟. جوق، كەرىسىنشە وراسان زيانىن تيگىزدى. ونى جارنامالاپ سايتتارعا، الەۋمەتتىك جەلىلەرگە تاراتتى. ونى تاماشالاپ، قىزىقتاعان قارا حالىق ءزابىر كوردى. قىتاي مەن اق قۇلاقتىڭ  ىشىنە يت ولمەي مە؟ مىنالار «ويانىپ كەتسە شاتاق»، - دەگەن ۇرەي تۋىنداي ما؟ ءسال اسىقپاي، ءالىفتىڭ ارتىن باعىپ تۇرا تۇرۋعا بولار ەدى. تولەگەن ايبەرگەنوۆ: «ءبىر تويىم بولاتىنى ءسوزسىز مەنىڭ»، - دەگەن اسقان كورەگەندىك ەكەن عوي. ەتەك جەڭىمىز بۇتىندەلىپ، باس-اياعىمىز قۇرالىپ العان سوڭ،  تويلاساق تا كەش بولماس ەدى...

جازۋشىلار  نەگە ءۇنسىز

نەگىزى ۇلتقا ۇندەمەي قىزمەت قىلىپ، تولاعاي ەڭبەكتەر قالدىرىپ  كەتكەن تۇلعالار مەن قازىر ارامىزدا جۇرگەن جامپوز جازۋشىلار از ەمەس. ولاردىڭ كوشباسىندا حاليفا التاي، جاعدا بابالىق، حاسان ورالتاي، جاقسىلىق ءساميت، ءجامليحا شالۇلى، زاردىحان قيناياتۇلى، ەرمۇرات زەيىپحان، سەرىك قاپشىقباي وزگەدە اتى اتالماي قالعان مارقۇمدار تۇردى. كوزى ءتىرى ارامىزدا جۇرگەندەردەن، ۇلت تاعدىرى تۋرالى ءوندىرىپ جازىپ جۇرگەن قابدەش ءجۇمادىلوۆ، جاركەن بودەش، ءجادي شاكەنۇلى، ەتنوگراف باياحىمەت جۇمابايۇلى، ەلدەش وردا قاتارلىلار بولسا،  اقىن، قوعام قايراتكەرلەرى اراسىنان بەكەن قايراتۇلى، قۇل-كەرىم ەلەمەس، داۋلەتبەك بايتۇرسىنۇلى، مۇراتحان شوقان، الماس احمەتبەك، ۇلاربەك دالەي، ىقىلاس وجاي،  قاتارلى ازاماتتار بار.

سەكوندحەندتتەن كيىنىپ، شاشىنا ماي جاعىپ تاراپ، كەزىندە  دەلدال بولعان، سارى قارىن جىلپوس حالتۋرشيكتەردىڭ ءبىر توبى بۇگىندە، ۇلتتىڭ جوعىن تۇگەندەگەن بولىپ، وزدەرىنىڭ جارناماسىن جاساپ الەك بولىپ شاۋىپ ءجۇر. حالىق نادان ەمەسقوي، كورىپ وتىر. ۇيالۋ كەرەك قوي نەگىزى. ولاردىڭ  الدى بىرقانشا كۇندەلىكتە جازىپ ۇلگەردى.  اتاڭ قوقي، ەرتەرەك جازىپ،  قامدانساڭدار شوشقا تاعالادىڭدار ما؟  بۇگىن تاناۋلارىڭ جەلبىرەپ، قاراوكپە بولىپ جۇرسىڭدەر.

وتە كۇلكىلى جاعداي

«كۇرىشتىڭ ارقاسىندا كۇرمەك سۋ ىشەدى» اتام قازاق فيلوسوف ەكەن عوي. الەۋمەتتىك جەلىدە «بەكبولاتپەن سۋرەتكە تۇسكەندەر سوتتالۋدا»، - دەپ شۋلاپ جاتقان جانتىقتار جوق ەمەس. ابىزداردىڭ سوڭعى سارقىتى سەكىلدى، وت ءتىلدى، وراق اۋىز ازاماتتى كۇستانالاپ جۇرگەندەردىڭ كوبى، كەشە بەكبولات مىرزانىڭ قاناتىنىڭ استىنا تىعىلىپ، جالىنىپ-جالبارىنىپ قۇجات العاندار ەدى.

سول نايساپتاردىڭ بەكبولاتقا جاساعان راحمەتى، ەكى كۇن قارىنى تويسا قۇدايىن ۇمىتقانداي بولىپ، ەل اعاسىنا جالا جاۋىپ، شالا لاقتىرىپ وتىر. تاۋەلسىز  ەلىنە كەلىپ،  استىنان سۋ شىققانداي، ۇيعىرلارمەن ءتىل بىرىكتىرىپ، اسىن ءىشىپ، ەندى «تۇركيادان باسپانا سۇرايمىز»، - دەپ جۇرگەن ءبىر توبىر تاعى بار.

سوندا التى الاشقا تيگىزگەن زور پايداسى وسى بولعانى ما. اتتەڭ  تەكسىزدىكتە شەك بولساشى.  ارعى بەتتە حالىق كۇيزەلىپ جاتسا، ۇلتتىڭ ءسوزىن سويلەيدى دەگەن تۇلعامىز «قازاقشا - قىتايشا ۇلكەن سوزدىك» شىعارىپ ۇپاي جيناپ الەك. ول ازاماتىمىز بوسە كەلە، ءبىر دە «ورالماندار ەكسترەميست»، - دەپ ايدى اسپانعا بىراق شىعارعانى تاعى بار. جارتى قىتايدىڭ شاعانىنا بارىپ ءان سالىپ، سۋرەتكە ءتۇسىپ ءماز بولىپ ءجۇر. ۇيدەن تاماق ءىشىپ، دالاعا جۇمىرتقالاعان قوسمەكەندىلەردە ءالى ار الدىندا جاۋاپ بەرەر.

بىلدەي ءبىر پارتيا تاپا - تالتۇستە وتىرىك حابار تاراتتى. «ءبىز قانداستاردىڭ مۇڭىن حات ارقىلى، شي جين پيڭگە تاپسىردىق»، - دەپ، كۇلكىلى جاعداي، حالىق تاعدىرىنىڭ شەشىلۋى سەنىڭ ءبىر پارشا شيمايلاعان قاعازىڭا قاراپ وتىر ەدى. ارينە، اقىماقتارعا اياۋشىلىق تانىتاسىڭ، ىشتەي ءزىلدى كۇلەسىڭ، قاراداي كۇيزەلەسىڭ...

ۇيات پەن ۇجدان ولگەندە...

ءبىر اق ۇرپەك بالاپان وقياتتان  ءبۇلدىرىپ قويدى. ايدىڭ-كۇننىڭ امانىندا «مەنىڭ سپەرمامدى قىتاي الىپ قالدى»، - دەپ ساندىراقتادى. وسىنداي  ورەسكەل ۇجدانسىزدىق تانىتىپ داقپىرت تاراتۋ كىمگە، نەگە كەرەك بولعانىنا تاڭبىز. قۇرتتاي قۇجىناعان قىتايعا سەنىڭ سپەرماڭ كەرەك ەدى، ولار سونداي ءزارۋ مە ەدى؟ اسىرا سىلتەپ جىبەرۋ عوي مۇنىسى. ەرتەڭ ۇرپاعىڭ ايتىپ جۇرەر «اكەمىز قىتايعا سپەرما بەرگەن» باتىر دەپ، وسى كەرەك پە توپاسىم. سۇيەگىڭە  زور تاڭبا ەمەس پە، ەسۋاس  الاڭعاسارىم.

ءبىر اپتادا ءبارىن بىلگەن «حولمىس» كىم؟

الاشتىڭ اسىل ايناسى سەكىلدى، قوعامداعى كەلەڭسىزدىكتى ىندەتە قاۋزاپ جۇرگەن، ەل ءىشى-سىرتىنداعى كۇللى قازاققا تانىمال Abai.kz سايىتىندا «قىتايعا بارىپ قايتقان قازاقتىڭ ويى» اتتى ماقالا جارىق كوردى. بۇل ساۋاتسىز ادامانىڭ ساندىراق ساراپتاماسى عانا دەۋگە بولادى. «مەن ءوز باسىم، قىتاي ۇلتىنا قارسى ەمەسپىن، قىتاي مەن قازاق اراسىندا ۇلتتىق جىك سالۋ ماعان دا، قازاققا دا، قازاقستانعا دا ەش پايدا اكەلمەيدى. قىتاي ءوزى نەشە مىڭ جىلدىق تاريحى بار حالىق»، - دەپ كۇمىلجىپ جەلكەسى قۇرىسىپ، ءمىدۋارسىپ، كىلجىگىرلەنگەن  جاننان نە كۇتۋگە بولادى. ۇلتتىڭ ءسوزىن سويلەگەن بولىپ ۇپاي جيناپ جۇرگەندەر، ەڭ دۇرىسى ونەر الدى ارت قىسقان ەكەنىن تۇسىنسە ەكەن!

احات قارىمساق

Abai.kz