1879 جىلعى ساناقتا قازاقتار 5 ملن. بولسا، ارادا 60 جىل وتكەن سوڭ 1939 جىلعى ساناقتا قازاقتار 2 ملن. 300 مىڭ بولدى. ياعني ەكى ەسە ازايدى. 60 جىلدا قازاقتار ميلليونداعان ادامىنان ايرىلعان. وسى ەكى ساناق اراسىندا ورىستار – 30, وزبەكتەر – 24, قىرعىزدار – 16 پايىزعا كوبەيسە، قازاقتار – 22 پايىزعا كەمىگەن ەكەن.

پاتشا ۇكىمەتى مەن كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قاندى جوسپارلارى قازاق حالقىن جەر بەتىنەن جوق ەتىپ، ونىڭ كەڭ بايتاق دالاسىنا ءوز حالقىن ورنالاستىرۋ بولدى. قاندى قول قوس ۇكىمەتتىڭ قازاق حالقىنا جاساعان ناۋبەتتەرىن تىزەر بولساق، 1909-1911 جىلدارى ستولىپين رەفورماسى قازاق ەلىنە قاندى تىرناعىن سالعانى، 1914-1916 جىلدارى ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا قازاقتاردى قارا جۇمىسقا ايداپ، كوپشىلىگىن وققا ۇشىرعانى، 1917-1922 جىلدارى ازامات سوعىسىندا قىزىلدار مەن اقتاردىڭ تەكەتىرەسىندە تالاي قازاق اۋىلدارى جويىلىپ، اشتىقتان 1 ملن. 500 مىڭداي ادام قىرىلعانى، 1927-1931 جىلدارى ون مىڭنان اسا قازاق بايلارىن تاركىلەپ، يتجەككەنگە ايداعانى، 1931-1933 جىلدارى قولدان جاسالعان اشارشىلىق سالدارىنان 2 ملن. 500 مىڭنان اسا قازاق قىناداي قىرىلىپ، قانشاماسى شەتەلدەرگە اۋعانى، 1937-1938 جىلدارى 135 مىڭنان اسا قازاق زيالىسى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا اينالىپ اتىلعانى، يتجەككەنگە ايدالعانى تاريحتان بەلگىلى. 1941-1945 جىلدارداعى سوعىسقا قازاقستاننان 1 ملن. 400 مىڭداي ادام مايدانعا اتتاندى. «National digital history of Kazakhstan» ينتەرنەت پورتالىنىڭ مالىمەتى بويىنشا، سوعىستان ورالماعان قازاقستاندىقتاردىڭ سانى 601 مىڭعا جەتسە، ونىڭ 350 مىڭنان استامى قازاقتار بولدى. سالىستىرمالى تۇردە الدىڭعى زۇلماتتارعا قاراعاندا قازاق قىرعىنى بىرنەشە ەسەگە ازايعان دەۋگە بولادى. الدىڭعى ناۋبەتتەردەن ايىرماشىلىعى قازاق بۇل سوعىستا «بۇراتانا حالىق»، «حالىق جاۋى» رەتىندە ەمەس، «وتان قورعاۋ» جولىندا وپات بولدىعا سانالدى. وزدەرىن قىرعىنعا ۇشىراتقان قىزىل ۇكىمەتتى (امالسىزدان) قورعاسا دا، بۇل سوعىستا قازاق جاۋىنگەر حالىق ەكەنىن تاعى دا مويىنداتتى.

بۇل ءتورت جىلدا ستالين قازاقتى جويۋ ساياساتىن ءبىر ساتكە باسەڭدەتىپ، بار كۇشىن گيتلەرگە باعىتتادى. ءوزى جانشىپ كەلگەن «بۇراتانا» حالىقتاردىڭ ارقاسىندا ستالين جەڭىسكە جەتىپ، بۇكىل ادامزات فاشيزمنەن امان قالدى. سوعىستان كەيىنگى 1946-1953 جىلدارى دا مىڭداعان قازاق زيالىلارى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعانى بەلگىلى. الايدا قارقىنى سوعىسقا دەيىنگىدەي بولمادى. سونىمەن 1941 جىلى گيتلەر قاندى بالاق كەڭەس ۇكىمەتىنە سوعىس اشپاعاندا قازاق قىرعىنى قارقىندى جالعاسا بەرەر ەدى. 1879 جىلدان 1939 جىلعا دەيىن 60 جىلدىڭ ىشىندە جارتىسى قىرىلعان قازاقتىڭ، 1953 جىلى ستالين ولگەنگە دەيىن، قالعان جارتىسى جەر بەتىنەن مۇلدەم جويىلار ەدى. سوعىستىڭ باستالۋىمەن ستالين قازاق حالقىن جاپپاي قىرۋ ساياساتىن توقتاتىپ، بار كۇشىن سوعىسقا جۇمسادى. سوعىس اياقتالعان جىلدان 1953 جىلعا دەيىن دە نەگىزگى كۇشىن سوعىس زارداپتارىن جويۋعا جۇمسادى.

قالدىباي ارىستانبەكۇلى قىدىرباەۆ، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ شىعىستانۋ فاكۋلتەتى تاياۋ شىعىس جانە وڭتۇستىك ازيا كافەدراسىنىڭ دوتسەنتى،

Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىندا جاريالانعان ماقالاعا پىكىر ايتىپ، ويىڭىزدى بىلدىرگىڭىز كەلسە،مىنا پاراقشاعا جازىپ قالدىرىڭىز!

Abai.kz