سەيسەنبى كۇنى وبلىستىق مادەنيەت ورتالىعىندا ابىلقايىر حان جەرلەنگەن ورىندى انىقتاۋ ماسەلەسىن تالقىلاۋعا ارنالعان زەرتتەۋشى عالىمداردىڭ كوشپەلى جۇمىس توبى كەڭەسى ءوتتى.
كەڭەسكە وبلىس اكىمى ەلەۋسىن ساعىندىقوۆ، قر پارلامەنتى سەناتىنىڭ دەپۋتاتى، بەلگىلى جازۋشى ءابىش كەكىلباي، قر پرەزيدەنتى مادەني ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور مىرزاتاي جولداسبەكوۆ، بەلگىلى عالىم، پروفەسسور سەرىك اجىعالي باستاعان تاريحشىلار مەن ارحەولوگتار، سونداي-اق توپىراقتانۋشى، بوتانيك عالىمدار، اقتوبەلىك زيالى قاۋىم وكىلدەرى قاتىستى.
وبلىس اكىمى ەلەۋسىن ساعىندىقوۆ كىرىسپە سوزىندە حالقىمىزدىڭ تاريحىندا ەرەكشە ورنى بار تۇلعا  ابىلقايىر حاننىڭ قابىرىن انىقتاپ،  باسىنا كەسەنە ورناتۋ بۇكىل قازاققا ورتاق، ماڭىزدى ءىس ەكەنىن اتاپ ايتتى.
ابىلقايىر حاننىڭ ايتەكە بي اۋدانى اۋماعىنداعى ەل اۋزىندا «حان مولاسى» اتانعان قورىمدا جەرلەنگەنى زەرتتەۋشىلەرگە ءمالىم. بىراق بۇل قورىمدا 942 قابىر بار. ابىلقايىر بابامىزدىڭ سۇيەگى ناقتى قايسىسىندا جاتىر؟ زەرتتەۋشىلەرىمىز وسىنى انىقتاۋ ماقساتىندا ون جىل بويى تەر توگىپ كەلەدى.
شوقان ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى ەتنولوگيا جانە انتروپولوگيا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور سەرىك اجىعالي 1998-2008 جىلدار ارالىعىندا «حان مولاسى» قورىمىندا جۇرگىزىلگەن كەشەندى زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەلەرى تۋرالى اڭگىمەلەدى.
- مەن ەلىمىز اۋماعىنداعى كونە ەسكەرتكىشتەردى زەرتتەۋمەن 35 جىلدان بەرى اينالىسىپ كەلەمىن. وسىدان 35 جىل بۇرىن اقتوبە وبلىسىندا تىركەۋگە الىنعان ەسكەرتكىشتەر سانى ءۇش-تورتەۋ عانا بولسا، بۇگىندە 400-گە جۋىقتاپ وتىر. كونە زامان ەسكەرتكىشتەرىنىڭ ماڭىزىنا توقتالساق، مىنا جايتتى ەرەكشە ايتقىم كەلەدى: ءبىر كەزدەرى رەسەي جازۋشىسى سولجەنيتسيننىڭ قازاقستاننىڭ بىرقاتار وبلىستارىن ورىس جەرى دەپ مالىمدەگەنى ەستەرىڭىزدە بولار. مىنە، وسىنداي جالعان اڭگىمەلەرگە قارسى باستى دالەل رەتىندە ءبىز سول جەرلەردەگى اتا-بالارىمىزدان قالعان ەسكەرتكىشتەردى، ەسكى قورىمداردى العا تارتا الامىز، - دەيدى سەرىك اجىعالي.
«حان مولاسى» دا كونە قورىم. مۇنداعى كەيبىر قابىرلەر  XVI عاسىردان قالىپتى. قورىم قابىرعا وزەنىنىڭ ولكەيەككە قۇيار تۇسىنان 4 شاقىرىم قاشىقتىقتا تۇر. بۇل ماڭدى ەرتەدە جاپپاس جانە التىن رۋلارى مەكەن ەتىپتى. قازىر مۇندا تەك تومپەشىكتەر مەن كەي تۇستارداعى قۇلپىتاستاردان باسقا ەشتەڭە كوزگە ىلىكپەيدى. ءبىر كەزدەردەگى كۇمبەزدى تامدار جەرمەن-جەكسەن بولعان…
ابىلقايىر حان سۇيەگىنىڭ وسى قورىمدا جاتقاندىعىن ەل اۋزىنداعى دەرەكتەر عانا ەمەس، ورىس زەرتتەۋشىلەرىنەن قالعان جازبا دەرەكتەر دە راستايدى. «حان مولاسى» تۋرالى 1771 جىزىلعان ن. رىچكوۆتىڭ; 1832 جىلى جازىلعان ا. لەۆشيننىڭ; 1835 جىلى جازىلعان د. ەريستوۆتىڭ ماقالالارىندا ايتىلعان. ال ي. كرافت 1898 جىلى «حان مولاسىنىڭ» تورعايدان 80 شاقىرىم جەردە ەكەنىن، حان قابىرىنىڭ باسىندا ءوسىپ تۇرعان اعاش بارىن جازىپ قالدىرعان، سونداي-اق قازاقتاردىڭ ول جەردى قاسيەتتى ورىن سانايتىنىن دا اتاپ كورسەتكەن.
دەرەكتەردە ابىلقايىر حاننىڭ قىپشاق داستۇرىمەن جەرلەنگەنى ايتىلعان. ياعني قارۋ-جاراعى وزىمەن قوسا كومىلگەن. قابىر باسىنا حاننىڭ ۇلى نۇرالى 12 تەرەك ەككەن دەسەدى.
حان قابىرىن ناقتى انىقتاۋدا زەرتتەۋشىلەر وسى دەرەكتەرگە سۇيەنىپ وتىر. قورىمداعى قاي قابىردە قارۋ-جاراق بار، قاي تۇستىڭ توپىراعىنان اعاش ءىزى بايقالادى؟.. ارينە، بۇدان 260 جىل بۇرىن ەگىلگەن اعاشتىڭ ورنىن تابۋ وڭاي ەمەس. زەرتتەۋشىلەر وسى زامانعى تەحنيكانىڭ مۇمكىندىكتەرىن پايدالانۋعا تىرىسىپ وتىر. قاجەتتى ماماندار جان-جاقتان، ءتىپتى، شەتەلدەردەن دە شاقىرىلعان. ايتالىق، 2007 جىلى بەلگيا مەن يتاليادان كەلگەن ماماندار قورىمدى دەلتاپلانمەن ۇشىپ ءجۇرىپ ءار ءتۇرلى بيىكتىكتەن سۋرەتكە تۇسىرگەن. ال قابىرلەردە مەتالل بار-جوعىن انىقتاۋ ءۇشىن گەورادار پايدالانىلعان. سول ارقىلى 942 قابىردىڭ اراسىنان زەرتتەۋ نىسانى رەتىندە بىرنەشەۋىن عانا ءبولىپ الۋعا مۇمكىندىك تۋىپتى.
زەرتتەۋ جۇمىستارى ءازىر اياقتالعان جوق. دەگەنمەن…
ارينە، ابىلقايىر بابامىزدىڭ سۇيەگى جاتقان قابىر ناقتى انىقتالعان كۇندە، بۇل جەر ءيسى قازاق ءۇشىن ەرەكشە ورىنعا اينالاتىنى بەلگىلى. ول جەردە كەسەنە تۇرعىزۋ ءىسى نازارعا الىنىپ وتىر. قازىر دە ساۋلەتشىلەر تاراپىنان ازىرلەنىپ جاتقان جوبالار بار. سولاردىڭ بىرىمەن كەڭەسكە جينالعانداردى قازاقتىڭ مەملەكەتتىك ساۋلەت-قۇرىلىس اكادەمياسىنىڭ پروفەسسورى ءلايلا تۇرعانباەۆا تانىستىردى.
1979 جىلى «ۇركەر» رومانىنا دايىندىق بارىسىندا «حان مولاسىنا» جازۋشى ءابىش كەكىلباي ارنايى كەلگەن ەكەن. جازۋشى اۋىل ادامدارىنىڭ ءجون سىلتەۋىمەن ابىلقايىر حان قابىرى باسىندا بولعان. جينالعاندار سول ساپار ەستەلىكتەرىن تىڭدادى. جازۋشى ابىلقايىر حاننىڭ ءولىمى، ول جەرلەنگەن ورىن تۋرالى كوپتەگەن جازبا جانە اۋىزشا دەرەكتەردى العا تارتتى.
ەلەۋسىن ساعىندىقوۆ جيىن قورىتىندىسىندا سويلەگەن سوزىندە ابىلقايىر حاننىڭ قابىرى ناقتى انىقتالعان كۇندە ونىڭ باسىنا لايىقتى كەسەنە تۇرعىزىلاتىندىعىن ايتتى.
- ول جاعىنا الاڭداماڭىزدار، ءبارى دە لايىقتى تۇردە اتقارىلاتىن بولادى، - دەدى وبلىس اكىمى.
كەشە  وبلىس اكىمى ەلەۋسىن ساعىندىقوۆ، بەلگىلى جازۋشى ءابىش كەكىلباي جانە زەرتتەۋشى عالىمدار توبى «حان مولاسىنىڭ» باسىندا بولدى.

ي. وتەمىس
«اقتوبە» وبلىستىق گازەتى 28 مامىر 2009 جىل