اينالايىن قازاعىمنىڭ «ون پالەنىڭ توعىزى – تىلدەن» دەپ قالاي ءدوپ كەسىپ ايتقانىنا سوڭعى كەزدە وتە-موتە ءتانتىمىن. ءوزىم قىزمەت ەتەتىن ۇيىم جەتەكشىسىنىڭ ايەل ءبىرىنشى ورىنباسارىنا اۋىزعا كەلىپ قالعان ءۋاجدى ماكۇرىك قىلىپ قايتا جۇتا الماي اقتارا سالعانىم باسىما قىپ-قىزىل كەسىر بولىپ جابىساتىنى اۋەلدە، ءسىرا، كاپەرىمە كىرمەپتى. ايتپەسە، ويلاپ ۇلگەرسەم، بىلدەي دوكەيگە نەم بار ەدى قارسى ءسوز ايتىپ. تاعى بۇل كەسەپات ءالى كۇنگە قان تامىرىما اش كەنەدەي قادالىپ، ءبىر اجىرار ەمەس. بۋىنسىز ءتىلدىڭ ىرقىمەن كەتىپ، دۋشار بولعان بۇل قىرسىقتان ەندى قايتىپ قۇتىلۋدىڭ امالىن تاپپاي، دال بولىپ جۇرگەنىم. شاتىر، شاپشاڭ مىنەزىمنەن تاپقان «اڭداماي سويلەگەن اۋىرماي ولەدىنىڭ» كەرى شىعار بۇل دەپ تە قويام. ءجا، ءبارىن باسىنان تاراتا ايتايىن...

وبلىستىق جول قۇرىلىسى  مەن كولىك قاتىناسىن قاداعالايتىن مەكەمەدە جۇمىس ىستەيمىن. باستىعىمىز – ەركەك. ونىڭ وڭ قولى – الگى ايەل. كەلەسى قاناتى – ەر كىسى. مەنىڭ ءبولىمىم ءبىرىنشى ورىنباساردىڭ قۇزىرىنا قارايدى. ەسىمى دە ەرەكشە – ايارۋ.شىنىندا دا اجارى تولعان ايداي اپپاق. پىسكەن قاراقاتتاي مولدىرەگەن كوزدەرى قانداي. قاراعاندا دەنەنى ءدىر ەتكىزەر بادەندى. توق ەتەرى – كەرەمەت، كوركەم . مەنەن جاسى كىشى مەزەرەتتىگىن ساقتاپ، ايتەۋىر «كەيدە ساكە، كەيدە ءسىز» دەپ سىناپتاي سىزىلىپ تۇرادى. ءۇش تاعان بيلىكتىڭ ءبىر-ءبىر بۇتىن ۇستاعانداردىڭ جالعىز تومەن ەتەكتى بولعان سوڭ با، الدە باسقا سەبەپتەرى بار ما، ەكى ەر ارىپتەسىنىڭ ورتاسىندا ءوزىن ەركىن، ەركە ۇستايدى.

ءبىر كۇنى جازدا سول قاتىن باستىق مەنى ءىس-ساپارعا جىبەردى. جوعارىدان قابىلدانعان باعدارلامانىڭ جەرگىلىك جەردە جۇزەگە اسىرىلۋى بارىسىن تەكسەرىپ قايتۋ جۇكتەلدى. باردىم. كورگەن-بىلگەنىمنىڭ ەسەبىن ەكى پاراق قاعازعا جازىپ، تىكەلەي باسشىما وتكىزدىم.  بىر ساعات وتەر-وتپەستە «كەلىڭىز» دەپ شاقىردى. كابينەتىنە كىردىم. دايىنداپ اپارعان جاڭاعى انىقتامام ۇستەلىنىڭ قاق ورتاسىندا جاتىر. وسىعان دەيىن وقىپ، تانىسىپ شىقسا كەرەك. قارسى الدىنداعى ورىندىققا ەندى جايعاسىپ جاتقانىم سول ەدى، ايارۋ باستىق قولىنداعى قالامىن قاعاز بەتىنە سارت ەتكىزىپ تاستاي سالدى دا، مەنىڭ بەتىمە ايالى كوزدەرىنەن وت شاشا قاراپ:

 – ۇجىم تىڭعىلىقتى ۇيىمداستىرۋ شارالارىنىڭ ناتيجەسىندە تاپسىرمانى كەلتە ۋاقىتتىڭ ىشىندە ءبىتىردى دەگەنىڭىزدى تۇسىنبەدىم؟ قالىپقا ساي «قىسقا مەرزىمدە ورىندادى» دەپ جازساڭىز بولماي ما؟ - دەپ سالعاننان دۇرسە قويا بەرمەسى بار ما؟

 – وندا تۇرعان نە بار؟ كەلتە مەن قىسقا تۋىستاس سوزدەر ەمەس پە. وسىنداي ماعىنالارى جۋىق ۇعىمداردى عىلىم تىلىمەن ايتقاندا سينونيمدەر، – دەپ ءوزىمنىڭ ەڭبەگىمدى سىپايىلىقپەن قورعادىم.

 – ءسىز نەمەنەگە مەنىمەن ايتىساسىز. ماعان ءسىزدىڭ تەورياڭىز كەرەك جوق. انىقتاما ستاندارتقا سايكەس جازىلۋى ءتيىس. وسىنى ءبىلىپ قويىڭىز، - دەپ دىكەڭدەگەن ايەلدىڭ ادەتتەگى ادەمى ءاپتى انتەك بوزارىپ شىعا كەلدى.

جاۋدىرەگەن جانارى كەنەت جارىلىپ كەتەردەي شاتىنادى. اشۋلانعاندا ادامنىڭ بەتى ادەتتە قىزارىپ كەتۋشى ەدى، ال ونىڭ كادۋىلگى ايداي اجارى دولدانعاندا جاۋار بۇلتتاي سۇرلاندى. لاۋازىمى جوعارىلىعىمەن ءارى كورىكتىلىگىمەن سۇيكىمدى كورىنىپ جۇرگەن كەلىنشەكتىڭ وسىلاي توسىننان تۇلان تۇتقاندا ءتۇرى سۇمدىق وزگەرىپ كەتەتىنىن العاش كورگەندە تاڭدانىستان اۋزىم اشىلىپ قالىپتى. جان دۇنيەسىندەگى الاي-دۇلەي قۇبىلىس بۇرق ەتىپ سىرتقا تەپكەندە بۇرىنعى سۇلۋ اق ءجۇزى اي تۇتىلعانداي بىردەن سۇرعىلت تارتا جونەلەدى ەكەن. ىشتەگى استاڭ-كەستەڭ بۇرقاسىن سەزىمىن انىق بىلدىرگەن اپپاق ءجۇزى باسشىنىڭ ماعان بۇرقان-تالقان اشۋلانعانىنان باستاپقىدا توسىرقاپ قالعانىممەن ىعا قويعان جوقپىن. ويتكەنى ءوزىمدى كىنالى دەۋدەن مۇلدەم اۋلاق ەدىم.

 – ءسىز كەشىرىڭىز، – دەدىم ءبىرىنشى ورىنباسارعا بارىنشا ادەپ ساقتاپ.

 – بۇل — ەسەپ. ال ونى قايتىپ جازۋ ءبىر ىزدىلىكتى قاجەت ەتە قويمايتىن قاتىپ قالعان دوگما سانالمايتىن شىعار. جوعارى جاققا جىبەرەتىن رەسمي حاتقا جاتپايدى. سوندىقتان ەركىندەۋ ازىرلنگەنىم راس. ءبىر ۇلكەن اقىننىڭ: «ۋاقىت تىعىز،  ۋاقىت ءتىپتى كەلتەرەك، تىڭ ولكەگە كەلسەڭ دە ەرتە ەنتەلەپ» دەگەن ولەڭى دە مەن قولدانعان تىركەسكە جاقىندىعىن ايقىن اڭعارتىپ تۇر ەمەس پە؟. ءتىپتى ءسىزدىڭ قالاعانىڭىزداي بولسىن دەسەڭىز، قازىر-اق قايتا دايىنداپ بەرەيىن، - دەدىم  اڭگىمەنى ءالى دە ۇشىقتىرۋدان اۋلاق قاشىپ.

– ءسىز ماعان ءبۇيتىپ دانىشپانسىپ ءپالساپا سوعۋدى دوعارىڭىز. ءارى-بەرىدەن سوڭ ماعان اقىل ۇيرەتەتىندەي كىمسىز؟ بىلگىشسىنگەننەن بۇرىن ءسىز الدىمەن مەنىڭ تاپسىرمالارىمدى ورىنداۋ ءۇشىن ايلىق الاتىن ادامسىز.  بىزگە ەڭ قاجەتتىسى كەڭسە تىلىمەن دۇرىس، ناقتى اتقارىلعان قاعاز. ال ونىڭ قالاي جازىلاتىندىعىن بەلگىلەيتىن، مىندەتتەيتىن، تالاپ ەتەتىن باسشىلىق پا، الدە ءسىز بە! جونىڭىزبەن ءجۇرىڭىز، – دەپ تەرىسىنە سىيماي، تىپتەن ەكپىندەپ ورشەلەنىپ بارادى.

مەن دە ەت پەن سۇيەكتەن جارالعان پەندەمىن. سەزىم مەن نامىس بار. ونىڭ ورىنتاقتىڭ بۋىمەن تىم شەكتەن شىعىپ، بەلدەن باسپاق بولعان باسىمدىعىنا ءتوزىمىم تاۋسىلىپ، شورت كەتەيىن، شورشىپ تۇسەيىن.

 – نايەتى ءبىر سوزگە بولا مەنى جاس بالاداي جەردەن الىپ ، جەرگە سالاتىنداي سونشا نە كورىندى ساعان، – دەدىم تىكە «سەنگە» كوشىپ. – دۇنيە توڭكەرىلىپ قالاتىنداي ەشتەڭە بۇلىنە قويعان جوق قوي. بۇل ورەكپۋىڭ جۇرت نازارىنداعى باسشىعا جانە ايەلگە مۇلدەم جاراسپايتىن قىلىق. ۇلكەننىڭ ۋاجىنە قۇلاق قويۋعا قۇلقىڭ جەتسە، ەكەۋمىزدىڭ ارامىزداعى وسى بۇگىنگى اڭگىمە وسى جەردە قالسىن، – دەدىم دە ورنىمنان شاپشاڭ تۇرىپ، شىعىپ جونەلدىم. تىسقا بەتتەپ بارا جاتىپ، كوزىنىڭ قاراشىعى كىشىرەيىپ، اعى ۇلعايىپ، ماعان الارا قاراعانىن بايقادىم. بىراق ۇندەمەدى. ءداسى  باسىلىپ، سوڭىمنان جاق اشپاي قالا بەرگەنىن جاقسىلىققا جورىپ، كەمشىلىگىن تۇسىنگەن بولارعا بالادىم. قايداعى! سويتسەم، ىشىنە يت ءولىپ جاتىپتى. بار بالەسىن كەيىنگە بۇگىپتى عوي باتشاعارىڭ. سول جولى بەتىنە قارسى ءسوز قايتارعانىما كوڭىلى كىدىلەنىپ قالىپتى. دىق الىپتى دەگەنىم بەر جاعى عانا ەكەن. سونداعى كەرمال سويلەسكەنىمىزدى قۇددى بۇرىننان بار ارازدىق قايتا تۇتانعانداي قاتتى كەك تۇتقانىن كەلەسى كۇنى ايقىن اڭعارتتى.

تاڭەرتەڭ كوريدوردا بەتپە-بەت جولىققاندا امانداسپاي مەنى قاساقانا ەلەمەگەندەي كەكىرەيگەن كۇيى جانىمنان يىعىمەن سوعا جازداپ وتە شىقتى. ۇجىمنىڭ ازانعى باس قوسۋىندا ءبولىمنىڭ جۇمىسىنا  قارالىپ وتىرعان ماسەلەگە تۇك قاتىسى جوق بولسا دا، بۇيرەكتەن سيراق شىعارىپ، جوسىقسىز ءبىر ءتيىستى. ءجونسىز سوقتىعىپ وتىرعانىن دالەلدەۋگە ءبىر وقتالدىم دا، ىلە، قۇرىسىنشى جۇرتتىڭ كوزىنشە باسشىمەن ءارى ايەلمەن ايتىسىپ، ابىروي ارتتىرماسپىن. ءبارىبىر وزىنىكىن دۇرىس ساناپ، بەت باقتىرمايتىنىنا كەشە كوزىم جەتكەن جوق پا، - دەپ وزىمە توقتام سالدىم. جاق اشپادىم. سودان نە كەرەك، قىزىل تىلدەن تاپقان «قىزىقتىڭ» كوكەسى وسىلاي قىزۋ باستالىپ جۇرە بەردى.

تىرلىگىمنەن تىرناق استىنان كىر ىزدەپ، جانۇشىرىپ باقتى. باسقاراتىن ءبولىمنىڭ ءىس-شارا جوسپارىنان جانىعىپ، ىلىك ىزدەپ، ەكى-ءۇش رەت قايتارا جاساتادى. جينالىستا سىناپ، اياقتان شالادى. جۇمىس ورنىمدا وتىرعان-وتىرماعانىمدى ۇدايى تەكسەرەتىندى، مەكەمە شارۋاسىمەن ءبىر جاققا كەتسەم، ودان قاشان قايتقانىمدى قاتاڭ قاداعالايتىندى شىعاردى. قىسقاسى ءاربىر باسقان ءىزىمدى قاپىسىز اڭديتىن بولدى. كوپشىلىكتىڭ الدىندا مەنى قالاي دا جاماناتتى ەتۋگە قۇمار. ءتىپتى ءبولىمنىڭ جۇمىسىن قاراماعىمداعى كەلىنشەك ارقىلى قاداعالاۋعا كوشىپ، مەنى ىستەن شەت قاقپايلاۋعا جانتالاستى. قيت ەتسە قادامىمدى قىسقارتۋعا قۇلشىنعانىنىڭ اقىرى  مەنى مەرەكەلىك، توقساندىق سىياقىلاردان قاعىپ قالۋعا اپاراتىنان دامەلى ەكەنىن دە تۇسىنەمىن.قۇرىعى ۇزىندىعىن پايدالانىپ، سوڭىمنان شىراق الىپ ءتۇسىپ، قانشا ءتىستى باقاداي جابىسسا دا، وسىنشالىق ىزالانۋىنا نەگىز بولعان باياعى ءسوز قاقتىعىسۋدان كەيىن قاراما-قارسى ءلام-ميم دەمەدىم. شالدۋار مىنەزدى، ءتىلى تيەكسىز، شايپاۋ ءسوزدى اداممەن تارتىسقاننىڭ اتۋەر تاپقانىن ەستىمەپپىن. شالا ءبۇلىنىپ، داۋلاسۋدى جاۋلاسۋعا اينالدىرعان ءوزى. بار بىلگەنى سول بولسا، قايتەسىڭ ەندى. قول استىندا ەكەنمىن دەپ، قۇلدىق ۇرىپ، الدىنا جىعىلار تاعى مەن جوق.

ال وسى كۇنى ميىمنان ءبىر شىقپاي قويعان جايت، ءوز پىكىرىمدى بىلدىرگەنىمە تاعىنان تايىپ تۇسەتىندەي جوق جەردەن دۇشپان تاۋىپ، نە سەبەپتى مۇنشالىق وشتەسكەنىنە اڭ-تاڭمىن. بۇعان دەيىن ءتانى اسەم تومەن ەتەكتىنىڭ جانى دا عاجاپ بولادى دەپ ويلاپ كەلىپپىن. وتە قاتەلەسىپپىن. ۇلى بابالاردىڭ قيىپ ايتقانىنا تاعى جۇگىنسەم: «مال الاسى سىرتىندا، ادام الاسى ىشىندە» دەگەن قۇپ راس. سىرتى سىلاڭداعان سۇلۋلاردىڭ دا الدىنا كولدەنەڭ كەلگەنىمە قاستاسىپ، وڭتايى تۇسسە ەشكىمدى دە ايامايتىن ىشمەرەز زۇلىمدىقتارى دا كەزدەسەتىنىن كوز كوردى. جوعارى جاقتى قولىندا قۇدىرەتتى بيلىگى بار ايەلدەردىڭ وزىنە قيعاش تۇرعان  ەركەكتى امالىن تاۋىپ جولىنان تايدىرىپ، سۋ تۇبىنە باتىرىپ كەگىن قايتارىپ جاتاتىنىن كەشەگى، قازىرگى تاريحتان تالاي وقىپ، ەستىپ ەدىك. بىزدەگى باستىق قاتىننىڭ ارەكەتى سول بيىكتەگى جاعدايدىڭ جەردەگى كىشكەنە كوشىرمەسى ءدال. ەگەر تاعدىرىم باسى ءبۇتىن تورەلىگىنە تيسە ءبىر پاستە مەن اعاش اتقا مىنگىزىپ جىبەرۋدەن ءاستى تايىنباس. اتتەڭ، ءبىرىنشى باستىقتىڭ ماعان دەگەن جىلى قاباعىنان سول زاندەمى پيعىلىن جۇزەگە اسىرۋعا قايمىعىپ، اياعىن تارتاتىنىن سەزەمىن. مەكەمە جەتەكشىسى وزىمە اندا-ساندا تىكەلەي جۇكتەگەن تاپسىرمالارىن دەر كەزىندە تاپ-تۇيناقتاي ورىندايتىنىمدى كوپشىلىكتىڭ كوزىنشە قوشەمەتتەپ جۇرەدى. ايتپەگەندە ايارۋ حانىمنىڭ تاپ مىناداي ايار قىساستىعىمەن، وڭەشتەگەن شۇيلىگۋىمەن ۇزاققا سوزباي-اق مەنى الدەقاشان جارعا قۇلاتپاي تىنبايتىنى كادىك ەدى.

اقيقاتىندا ايارۋ بيشىكەشتىڭ شىلدەنىڭ كۇنىندە ىشىنە قاتقان مۇزدى جىبىتپەككە  بىر-ەكى رەت لاجىن قاراستىرىپ بايقادىم. البەتتە الدىنا بارىپ يلىگىپ ەمەس. بالكىم ادەمى كەلىنشەككە اسەر ەتەر دەگەن پيعىلمەن ۇلى اقىننىڭ ايگىلى جىرىنان :

                              «تىرشىلىكتە كورىنەمىز ولمەستەي،

                               تۇرا المايمىز ەرەگەسپەي، بەلدەسپەي.

                               وتەيىكشى ءبىرىمىزدى ءبىرىمىز،

                               وشىكتىرمەي، وكپەلەتپەي، سەن دەسپەي»-

دەگەن ءۇزىندىنى ۇجىمنىڭ ءبىر مەرەكەنى اتاپ وتكەن كەشىندە وقىپ ەدىم. بۇدان كەيىن دە ونىڭ اشۋى جۇمسارىپ، يلىگە قوياتىن ىڭعايى اڭعارىلا قويعان جوق.

جالپى شىنىمدى ايتسام اۋەلدە باسشىنىڭ سوزىنە ىلىنىسە كەتەيىن دەگەن نيەتىم ءۇش ۇيىقتاسام تۇسىمە كىرمەگەن قىرسىق ەدى. ايەل باسىمەن كىجىڭدەپ، ورىنسىز ورەكپىپ سويلەپ، ناقاقتان جانىمدى كۇيدىرىپ، قۋىرىپ جەپ بارا جاتقان سوڭ مەندەگى قان دا بۇرق-سارق قايناپ، ارناسىنان تاسىپ توگىلگەنى راس. سوندا دا ىزەتتەن اتتاماي، ورەسكەلدىككە باسپادىم. ىشتەگى پىكىرىمدى وشىرمەي قارسى كەلگەنىم الدى – قار، ارتى – داۋىل بولارىن الدىن-الا سەزسەم، ساۋ باسىما ساقينا تىلەپ الام با مەن. جاقسى دەپ جۇرگەنىمنىڭ كۇنىم تۇسكەندە ءبىر-اق ءبىلدىم.

ارازداسقانىمىزعا جىلعا جاقىندادى. مەن پاقىرىڭ اكىمشى قارىنداس رايىنان قايتار، سۋىعان ارامىزدى جىلىتۋعا قام جاسار. قانشا دەگەنمەن ۇجىمنىڭ بىرلىگىنە سىزات تۇسپەۋىن ويلاۋعا ءتيىستى باسشىلاردىڭ ءبىرى ەمەس پە. ەكەۋمىزدىڭ تىرەسكەنىمىز بىلايعى جۇرتقا كوزتۇرتكىگە اينالىپ، سالقىنىن تيگىزەرىن پارىقتاسا ءبىرىنشى بولىپ قادام جاسار دەپ ءالى دە ىشتەي دامەلەنىپ ءجۇرمىن. مەنى قويشى، بار-جوعى قاتارداعى قاراپايىم عانا قىزمەتكەرمىن. ال ول دىڭداي باستىق. ءارى نازىك جاندى دەيتىن ايەل. ءام مەيىرىممەن بالا وسىرەتىن انا.

وسى ءۇش قاسيەتتى قيسىنداساڭ، كەڭدىگىن تانىتسا، كەم بولماسىنا سالىپ، اقىلعا كەلەرىنە ءۇمىتىمدى نەسىنە جاسىرايىن.

باقادۇر جەڭىس

Abai.kz