ساكەن مۋزەيىنىڭ قۇرىلعانىنا بيىل 30 جىل تولدى. وسىدان 30 جىل بۇرىن، 1988 جىلى كەڭەس ۇكىمەتى ىدىراماي تۇرىپ، قازىرگى پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ قازسسر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى بولىپ تۇرعان كەزىندە ءوزى قول قويىپ، مۋزەيدىڭ اقمولادا اشىلۋىنا ىقپال ەتكەن. ودان كەيىن 1995 جىلى ءوزى مۋزەيدە بولىپ، باتاسىن بەرىپ، ساكەننىڭ «كوكشەتاۋ» اتتى جيناعىنا قولتاڭباسىن قالدىرعان. بۇل ەستەلىكتەر – جارلىق تا، ەلباسىمىزدىڭ قولتاڭباسى دا مۋزەي تورىندە تۇر. سونىمەن 30 جىلدىق قارساڭىندا مۋزەي ديرەكتورى، اقىن، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى نەسىپبەك ايتۇلىمەن اڭگىمەلەسكەن ەدىك;

- قازىر مەموريالدىق مۋزەيلەر كوپ ەلىمىزدە. بۇل مۋزەيدىڭ سولاردان ەرەكشەلىگى بار ما؟

- بار. مىسالى اباي مۋزەيى، جامبىل مۋزەيى، اۋەزوۆ مۋزەيى قاتارلى تاريحي تۇلعالارعا ارنالعان مۋزەيلەر كوپ قوي، سولاردان ءبىر ارتىقشىلىعى بار. ءتىپتى بۇل مۋزەيدى باقىتتى مۋزەي دەۋگە بولادى. ول – استانادا تۇرعاندىعى.

- راسمەن، وسى مۋزەي نەگە استانادا تۇر؟

- بۇل – تاعدىر. بۇل جەردى استانا بولادى دەپ ەشكىم ويلاعان جوق قوي. قازىر، قۇدايعا ءتاۋبا، استانا بولدى. ەلباسىمىزدىڭ وسى كورەگەندىگى، وسى شەشىمى – تاريحي وقيعا. بۇنى ەشكىم دە ەشقاشان دا جوققا شىعارا المايدى. ال ساكەن تۇرعىسىنان الار بولساق، ونىڭ بۇكىل جاستىق شاعى، ساياسي ءومىرى وسى اقمولادا باستالدى. وسىدان 60 شاقىرىم جەردە احمەت اۋىلى دەگەن اۋىل بار، سول جەردە 1916 جىلى العاش ومبى سەمينارياسىن ءبىتىرىپ كەلىپ، مۇعالىم بولىپ جۇرگەن جەرىنەن العاش رەۆوليۋتسيا باستالعاندا «اسىعىپ تەز اتتاندىق» دەگەن ولەڭىن جازىپ، وسى اقمولاعا كەلەدى. ونىڭ ءارى قىسقا، ءارى ۇزاق كۇرەسكەرلىك جولى وسى جەردە باستالادى. سول باستاۋى وزەنگە اينالىپ، ۇلكەن قايراتكەر بولدى.

ساكەن «تار جول تايعاق كەشۋگە» تولى ومىرىندە العاش جازۋشىلار وداعىن قۇردى، سوۆناركومدى باسقاردى، «ەڭبەكشى قازاق» (قازىرگى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى – رەد.) گازەتىن باسقاردى. بىرەۋلەر «ساكەن قىزىل ۇكىمەتكە قىزمەت ەتتى» دەيدى. ال ول كەزدە وعان كىم قىزمەت ەتپەدى، ءبارى سول قىزىل ۇكىمەت ءۇشىن قۇربان بولدى. بىراق ساكەن ەشقاشان حالقىن، ۇلتىن جۇرەگىنەن شىعارعان جوق. سۇيتكەن ساكەننىڭ ءوز قولىمەن قۇرعان قىزىل ۇكىمەتى، ءوزىنىڭ تۇبىنە جەتتى.

ساكەننىڭ ۇلت ءۇشىن ىستەگەن ەڭبەگى دە ۇشان تەڭىز – فولكلوردى جينادى، قازىر دە تۇيتكىلى تارقاماي كەلە جاتقان مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسىن العاش كوتەرگەن ساكەن. تىزە بەرسە ساكەن اتقارعان جۇمىس كوپ. ءتىپتى بىرەۋلەر ونىڭ سەرىلىگىن ايتادى. راس، سەرىلىك قۇردى. سەبەبى ول اقىن، ەكىنشىدەن سال-سەرىلىك اتا-باباسىنان كەلە جاتان ءداستۇر. ءبىر سوزبەن ايتقاندا ول ناعىز «سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى» جاقۇت تاس سەكىلدى، قاي قىرىنان قاراساڭ دا جارقىلداپ تۇرادى. سونىسىنا جاراي ول وتە كۇردەلى تۇلعان. قازاقتىڭ دارا پەرزەنتتەرىنىڭ ءبىرى، سوندىقتان دا تاريح تۇرعىسىنان دا، ۇلت تۇرعىسىنان دا ساكەنگە مۇنداي مۋزەي كوپتىك ەتپەيدى. جانە ساكەننىڭ ارتىندا قالعان رۋحاني وتىن وشىرمەي وتىرعان جالعىز بەلگى وسى مۋزەي. ارينە، ساكەن اتىنداعى مەكتەپتەر، ينستيتۋتتار، باسقا دا مادەني وشاقتار بار، بىراق ءوزىنىڭ جەكە تۇتىنعان زاتتارى، ءوزىنىڭ قۇجاتتارى، ءبارى دە وسى مۋزەيدە ساقتاۋلى.

- سول كەزدەگى ساكەن تۇتىنعان بۇيىمنىڭ بارلىعى تۇگەل بار ما وسىندا؟

- ساكەننىڭ كوزى تىرىسىندە ۇستاعان بۇيىمدارىنىڭ 90 پروتسەنتتەيى وسىندا بار. ال ءبىراز جادىگەر الماتىداعى ورتالىق مۋزەيدە تۇر. جاسىراتىنى جوق، ول زاتتاردى الا الماي وتىرمىز. وسى مۋزەي اشىلماي تۇرعان كەزدە گۇلباھارام (ساكەننىڭ جارى – رەد.) سوندا وتكىزگەن ەكەن. ەندى قولىمىز جەتپەي وتىر. پرەزيدەنتكە دەيىن حات جازدىق، ساكەننىڭ دۇنيەسى ساكەننىڭ رۋحاني قاراشاڭىراعىندا تۇرسىن دەپ. رەتى كەلمەي وتىر.

- مۋزەيدى ءسىز باسقارعالى دا ءبىراز بولدى عوي؟..

- ءيا، بيىل سەگىزىنشى جىل باسقارىپ وتىرمىن. مەنىڭ الدىمدا روزا يمانعاليقىزىنان كەيىن سەرىك تۇرعىنبەكوۆ، سەرىك وسپانوۆ قاتارلى ازاماتتار باسقارعان. ولار دا ءبىراز ءىس اتقارىپ كەتتى. دەگەنمەن، عيماراتتاردىڭ جاعدايى ءماز ەمەس ەدى. وسىنىڭ بارلىعىن كۇردەلى جوندەۋدەن وتكىزىپ، بۇكىل جيھازىن، كومپيۋتەرلەرىن جاڭالادىق، مۋزەي عيماراتتارىنىڭ سىرتىن قورشاتىپ، مۋزەي ەكسپوزيتسيالارىن قايتا جاڭعىرتتىق. ارينە، بارلىعىن ءبىز ىستەگەنىمىزبەن، قارجى ءبولدىرىپ، قامقورلىق تانىتىپ وتىرعان استانا قالاسىنىڭ اكىمدىگى.

- ال، ەندى 30 جىلدىق مەرەيتويعا ورالايىقشى. قانداي جوسپارلار بار، قالاي اتاپ وتكەلى جاتىرسىزدار؟ قانداي شارالار وتەدى؟

- قازىرگىدەي ۋاقىتتا مۋزەيدىڭ مەرەيتويىن اتاپ ءوتۋ وڭاي ەمەس. بارلىعى قارجىعا تىرەلەدى. وسى تۇرعىدان العاندا، مۋزەي ۇجىمى استانا اكىمى اسەت يسەكەشەۆكە، ونىڭ ورىنباسارى، تىكەلەي وسى رۋحاني سالانى باسقارىپ وتىرعان ەرمەك امانشاەۆقا جانە مادەنيەت جانە مۇراعاتتار باسقارماسىنىڭ باسشىلارىنا، اسىرەسە بولات ماجاعۇلوۆقا كوپتەن-كوپ ريزاشىلىعىن بىلدىرەدى. سەبەبى قالا وسى 30 جىلدىقتى اتاپ وتۋگە قارجى ءبولىپ وتىر.

- قانشا بولگەنىن ايتاسىز با؟

- جاسىراتىن جوق، 8 ملن تەڭگە كولەمىندە اقشا ءبولدى.

قازىر وسى 30 جىلدىق بويىنشا جۇمىس ىستەپ جاتىرمىز. 18 مامىر – حالىقارالىق مۋزەي كۇنىنەن باستاپ ساكەن اپتالىعىن باستادىق. اپتا بويى ءتۇرلى ءىس-شارالاردى وتكىزىپ، 29 مامىر كۇنى 30 جىلدىقتى اتاپ وتەتىن بولامىز. ءبىر اپتانىڭ ىشىندە مۋزەيدە اپتالىقتىڭ ارنايى اشىلۋ سالتاناتى، ساكەن كىتاپتارىنان كورمە، مۋزەيدىڭ رەسمي سايتىنىڭ ىسكە قوسىلۋى، «ساكەن ءومىرى سۋرەتشىلەر كوزىمەن» اتتى ساكەن جايلى سۋرەتشىلەر سىزعان كارتينالار كورمەسى جانە مۋزەي تاريحىنىڭ حرونولوگيالىق كورمەسى وتەدى.

29 مامىر كۇنى تاڭەرتەڭ وسى مۋزەيدىڭ وزىندە عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا وتەدى، سول كۇنى ساعات 15-تە ق.قۋانىشباەۆ تەاترىندا ۇلكەن جينالىس وتكىزىپ، ساكەن اندەرىنەن كونتسەرت بەرىلەدى.

- كىمدەر قاتىسادى دەپ جوسپارلاپ وتىرسىزدار بۇل شاراعا؟

- جان-جاقتان قوناقتار شاقىرىپ جاتىرمىز. ەلىمىزدىڭ بارلىق وڭىرىندەگى مەموريالدىق مۋزەيلەردەن، مىسالى اباي، جامبىل، مۇحتار، ءىلياس جانسۇگىروۆ مۋزەيلەرىنە شاقىرۋ جىبەرگەنبىز. استانا مەن الماتىداعى زيالى قاۋىم وكىلدەرىنە، ساكەندى زەرتتەۋشىلەرگە، ساكەنتانۋشىلاردىڭ بارلىعىنا، ساكەنگە قاتىسى بارلاردىڭ بارىنە، دۇنيەدەن ءوتىپ كەتكەندەردىڭ ارتىندا قالعان ۇرپاقتارىنا حابار بەرىلدى. مىسالى تۇرسىنبەك كاكىشەۆتىڭ ۇيىندەگى كۇلاش احمەتوۆا اپامىز، وسى مۋزەيدىڭ العاشقى ديرەكتورى بولعان روزا يمانعاليقىزى اپامىز، استاناداعى ساكەن مۋزەيىنىڭ جاناشىرلارى – ورالباي ابدىكارىموۆ اعامىز باستاعان ازاماتتاردى شاقىردىق.

بۇل وتىزجىلدىقتا اسا قۇرمەتپەن ەسكە الاتىن، ارۋاعىنا تاعزىم ەتەتىن ءبىر ادام بار. ول – مولداحمەت دوساەۆ دەگەن اعامىز. استانا اقمولا بولىپ تۇرعان كەزدە «ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ» قوعامىنىڭ باسشىسى بولعان. سول ادامنىڭ كۇشىمەن، ۇيىتقى بولۋىمەن اشىلعان ەكەن وسى مۋزەي. سول كىسىنىڭ تاباندىلىعىنىڭ ارقاسىندا سول كەزدە بالاباقشا بولىپ تۇرعان عيماراتتى مۋزەيگە اينالدىرىپتى.

- 30 جىلدىق قارساڭىندا قانداي جاڭالىقپەن قۋانتپاقسىزدار؟

- مەرەيتويعا وراي ءبىر جاقسى جاڭالىقتى ايتا كەتەيىن. ول – قاراعاندىدا ساكەننىڭ 70 جىلدىق مەرەيتويىن اتاپ وتۋگە قاتىستى جانە باسقا دا ساكەنگە تۋرالى ءۇش دەرەكتىفيلم تابىلدى. سونى ساتىپ الۋدى كوزدەپ وتىرمىز. اللا امانشىلىق بەرسە، 30 جىلدىق مەرەكەگە كەلگەن قوناقتار وسى جاڭالىقتىڭ كۋاسى بولادى دەگەن ويدامىز.

- مەرەيتويدان بولەك، مۋزەيدىڭ ءوزى جىل سايىن اتقارىپ كەلە جاتقان مادەني-رۋحاني شارالارى دا بار شىعار؟

- بيىل ءبىزدىڭ مۋزەيگە 30 جىل بولسا، استانانىڭ 20 جىلدىعى. توي ۇستىنە توي بولىپ جاتىر. بۇل دا بىزگە ۇلكەن سەرپىن بەرەدى. اۋەلى مۋزەيدىڭ مەرەيتويىن اتاپ وتسەك، ءىزىن سۋىتپاي، ەلوردانىڭ 20 جىلدىعىن دا جالعاستىرىپ كەتەتىن بولامىز.

ارينە، بۇل ءىستىڭ بارلىعى ەلباسىنىڭ «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسى اياسىندا جاسالىپ جاتقانىن ايتا كەتكەن ءلازىم. ونىڭ دا سەبەبى جوق ەمەس. رۋحاني جاڭعىرۋدا وسى مۋزەيلەرىمىز جاڭعىرماسا، تەك ونىڭ ەكسپوناتتارى جاڭارىپ، جاڭعىرىپ قانا قويماي، ىشتەي دە رۋحاني باي تۇسپەسە، رۋحاني جاڭعىرۋ قۇر ءسوز بولىپ قالار ەدى. مىسالى، ءبىزدىڭ مۋزەيدىڭ جانىنان قۇرىلعان «سىرساندىق» جاستار ۇيىرمەسى جۇمىس ىستەپ كەلەدى. جىل سايىن استانا مەكتەپتەرىندە «ساكەن ساباعى» وتكىزىلەدى. سونىمەن قاتار، قالا ىشىندەگى مەكتەپتەردە كوشپەلى كورمەلەر ۇيىمداستىرىلىپ، مۋزەي قىزمەتكەرلەرى مەكتەپتەرگە بارىپ ساكەنتانۋدان لەكتسيا وقيدى.

وسى ورايدا، ءوزىم باسشىلىققا كەلگەلى بەرى ساكەنگە قاتىستى دۇنيەلەردى توپتاستىرىپ، كىتاپ ەتىپ شىعارا باستادىق. بيىل ءتورتىنشى تومى باسپاعا جىبەرىلدى. ودان بۇرىن ساكەنگە ارنالعان ولەڭدەر جيناعى – «ساكەن سۇڭقار» دەگەن اتپەن شىققان بولاتىن. كەلەسى كىتاپتار «سىرساندىق» دەگەن اتپەن سەريالى تۇردە جارىق كورىپ كەلەدى. جىلىنا ءبىر كىتاپتان. بيىل اتالعان كىتاپتىڭ ءتورتىنشى تومى جارىققا شىعادى. العاشقىسى – ساكەندى كوزىمەن كورگەندەر مەن ساكەننىڭ ءىزىن قۋعان، ارتىنان ەرگەن ىنىلەرىنىڭ ەستەلىكتەرى. ەكىنشى كىتاپ – تۇرسىنبەك كاكىشەۆتىڭ ساكەن تۋرالى جازعاندارى. مارقۇمنىڭ قايتىس بولعانىنا ءبىر جىل بولعاندا باسپادان شىقتى. تۇرسىنبەك اعامىزدى الۋىمىزدىڭ سەبەبى دە جوق ەمەس. بار ءومىرىن، دەنساۋلىعىن وسى ساكەندى تانۋعا، تانىتۋعا ارناعان ادام. ءۇشىنشى توم – «تار جول تايعاق كەشۋ». ونىڭ تەكستولوگياسى. ويتكەنى بۇل كىتاپ ساكەن ولگەنەن كەيىن ساياساتتىڭ قۇبىلۋىنا بايلانىستى كوپتەگەن وزگەرىسكە ۇشىراعان. سوعان ءبىزدىڭ عىلىمي قىزمەتكەرلەر باستان-اياق تالداۋ جاساپ شىقتى. بىراق، ول ءبىر كىتاپقا سيماي قالدى. سوندىقتان بيىلعى ءتورتىنشى تومدى دا وسى «تار جول تايعاق كەشۋدىڭ» تەكستولوگيالىق تالداۋىنا ارنادىق. امانشىلىق بولسا كۇزگە قاراي باسپادان شىعادى.

- ءبىر مۋزەيدىڭ قارجىلىق مۇمكىندىگى جىلىنا ءبىر كىتاپ شىعارۋعا جەتە مە؟

- جەتپەيدى. سوندىقتان بۇل كىتاپتاردىڭ شىعىۋىنا دا استانا اكىمدىگىنىڭ مادەنيەت جانە مۇراعاتتار باسقارماسى قولداۋ كورسەتىپ، قارجى ءبولىپ وتىر. سول ءۇشىن ولارعا راحمەت ايتامىن!

وسى ورايدا، مۋزەي قابىرعاسىندا وتەتىن تاعى ءبىر ۇلكەن شارانى ايتا كەتسەم بە دەيمىن. ول – جىل سايىن ءداستۇرلى تۇردە وتەتىن جىر ءمۇشايراسى. بيىل سەگىزىنشى رەت وتەيىن دەپ وتىرعان جىر دوداسى سوڭعى ءبىر-ەكى جىلدان بەرى حالىقارالىق دەڭگەيگە كوتەرىلدى. الىس-جاقىن شەتەلدەگى قانداستارىمىز دا قاتىسىپ، جۇلدەگە يە بولىپ ءجۇر. بۇل بايگەنىڭ تاقىرىبى دا بەلگىلى، استانا كۇنىنە، ەلباسىنىڭ ساياسي كورەگەندىگىنە، تاۋەلسىزدىگىمىزگە، ازاتتىعىمىزعا ارنالادى. بيىلعى جىر سايىسى «ەل تىرەگى – ەلوردا» دەگەن اتپەن استانانىڭ 20 جىلدىعىنا ارنالدى. اللا بۇيىرسا، كەلەسى جىلى ساكەن سەيفۋلليننىڭ دۇنيەگە كەلگەنىنە 125 جىل تولادى. كەلەسى جىلى ساكەنگە دە ءمۇشايرا ارناساق دەگەن ويىمىز بار. وعان دا قارجى كەرەك. ونى اقىلداسامىز. ءبىزدىڭ باسشىلىق بۇعان كەلىسەدى دەپ ويلايمىن. ساكەن دە جىر ارناۋعا تۇرارلىق تۇلعا عوي. ونىڭ ۇستىنە بارلىق قايراتكەرلىك جولى وسى استانا اقمولا بولىپ تۇرعان كەزدە وسى جەردەن باستاۋ العان، وسى استاناعا تابانى تيگەن، وسى استانادان «تىرشىلىك» دەگەن گازەت اشقان، وسى استانادان سىبىرگە ايدالعان. ساكەننىڭ جارتى عۇمىرى استانامەن بايلانىستى. سوندىقتان ساكەننىڭ 125 جىلدىعىنا ءمۇشايرا ارناپ جاتساق، ول ارتىق بولمايدى دەپ ويلايمىن. حالىق تا، ءبىزدىڭ باسشىلار دا بۇل ۇسىنىستى جىلى قابىلدايتىن شىعار دەگەن ۇمىتتەمىن.

- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

سۇقباتتاسقان ەرجان جاۋباي

Abai.kz