بازارعا بارساڭىز بولدى ءار قازاقتىڭ: «كيتايسكي مە؟» دەگەن سۇراعىنا، «تۋرەتسكي» دەپ جاۋاپ بەرىپ جاتقانىن كورەسىز. اق كوڭىل تۇتىنۋشى تۇتىلىپ، ايلاسىن اسىرعان ساتۋشى قۇتىلىپ كەتەدى. ال «وتاندىق ءونىم الۋعا نەگە بارمايسىز؟» دەپ سۇراق قويىڭىزشى، «قوي، قۇرىسىن، باعاسى ۋداي عوي» دەپ شىعادى. ديالوگتاردىڭ اۋىسىپ كەتكەنىن بايقادىڭىز با؟ قالاي؟

قازاقستان – مەملەكەت، رەسپۋبليكا، وتان. ەندەشە ونىڭ ىشكى نارىعى ىشىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان حالىقتىڭ جاعدايىنا قاراي ءومىر ءسۇرۋى كەرەك. شەت ەلگە قانداي باعا قويىپ ساتساڭىز دا ءوزىڭىز ءبىلىڭىز، بىراق ەل ىشىندەگى بەلگىلى ءبىر باعا نەمەسە جۇيە بولۋى كەرەك.

مەملەكەت وتاندىق ءونىمدى جاساپ وتىرعان كاسىپكەرلەرگە قولداۋ جاساۋ كەرەك. ويتكەنى بارا-بارا ۇلتتىق ويۋلى ونىمدەر مەن وتاندىق زاتتاردى تەك قالتاسىندا اقشاسى بارلار عانا ساتىپ الاتىن بولادى. ماسەلەن ەلىمىزدە برەندكە اينالىپ ۇلگەرگەن تەرى بۇيىمدارىن وندىرەتىن دۇكەندەر، اياق-كيىم ونىمدەرى، زەرگەرلىك سىندى نارىق بار. ول نارىققا كىرىپ كەتسەڭىز، باعاسى شىنىمەن قىمبات. حالىقتىڭ جاعداي كوتەرە بەرمەيدى. ولار زاتتارى ءوتۋى ءۇشىن جۇلدىزدارعا اقشا بەرىپ ولاردىڭ باعاسىن ارتتىرادى. «قايرات نۇرتاس تاعىپ جۇرگەن ساعاتتى نەگە الماسقا؟!» دەگەن وي قالىپتاسسا ەكەن دەيدى. قۇداي-اۋ، ەلدىڭ ءبارى قايرات سەكىلدى اقشا تابا الاتىن بولسا باياعىدا الاتىن ەدى عوي. بىراق جاعداي وعان جەتكىزىپ وتىرعان جوق. ارينە ءاربىر ادام ەڭبەكتەنىپ، جاقسى اقشا تابۋى كەرەك. دەگەنمەن جاقسى اقشا تابۋ ماڭىزدى قۇندىلىق ەمەس، ماڭىزدىسى وتاندىق ونىمدەردىڭ جاپپاي ەل ىشىنە تاراپ، قولدانىسقا ەنۋى ەمەس پە؟! ول ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ مەملەكەتتەن قانداي كومەك كەرەك؟

جەكە كاسىبىن دوڭگەلەتىپ وتىرعان كاسىپكەر ءۇشىن بىرنەشە قيىندىق بار:
- جالعا الىپ وتىرعان ورنى شامامەن ايىنا كەم دەگەندە 200-300 مىڭ تەڭگە بولادى;

- ماتەريال الۋعا كەتەتىن اقشاسىن دا ەسەپتەۋ كەرەك;

- سالىق تولەيدى: (سالىقتىڭ ءتۇرى كوپ)

- ەگەر ينۆەستور ارقىلى اقشا تاۋىپ وتىرعان بولا، 20/80 پايىزدىق ۇلەسپەن وعان بەرۋ كەرەك،

- ەڭ اقىرىندا وزىنە دە بىردەڭە قالۋ كەرەك;

مىنە وسى قيىندىقتارعا ۇرىنا بەرەتىن كاسىپكەرلەر امالسىز زاتتىڭ قۇنىن كوتەرەدى. ال «نەگە قىمبات دەگەن سۇراققا؟» وسىنىڭ ءبارى سىزگە ايتىپ، اعىنان جارىلىپ وتىرمايدى عوي. «ساپالى» دەپ قۇتىلادى. ساپالى ەكەنى دە وتىرىك ەمەس، بىراق ساپالى دەگەن زاتتىڭ دە ارىسى 2-3 جىلدىق عۇمىرى بار.

سوندىقتان وتاندىق ءونىمدى قولداۋعا شاقىرا بەرەتىن مەملەكەتتىڭ وزىنەن تومەندەگى كومەكتەر كەرەك سەكىلدى:

- كاسىپكەرلەرگە ارنايى ورىن ءبولىپ، ول جەردىڭ جالعا الۋ باعاسىن ارزانداتۋ كەرەك; (تەگىن بولسا ءتىپتى جاقسى، اياقتان تۇرىپ كەتكەنشە).

- ۇلتتىق ءونىمدى جاساپ وتىرعان ولاردىڭ ساپالى ونىمدەرىن جارنامالاۋ ارقىلى ساتىپ الۋشىلار اۋديتوياسىن قالىپتاستىرىپ بەرۋ; (ەگەر ساتىپ الاتىن تۇتىنۋشى كوبەيسە باعاسى ارينە ارزاندايدى).

- مەملەكەت رەتىندە ۇلتتىق ونىمدەرگە ارنايى ءبىر تۇراقتى باعاۋ ۇسىنۋ; (ستاندارتتى باعالار بولسا ءتىپتى جاقسى).

- باستىسى كاسىكەر دە، ساتىپ الۋشى دا رازى بولۋى كەرەك; (ناتيجەسىندە ۇلت وسەدى، وتاندىق ونىمگە دەگەن سۇرانىس كۇن سايىن ارتاتىن بولادى).

- وتاندىق كاسىپكەرلەردى قىسىپ، ولاردىڭ بۇگىن عانا تاپقان اقشاسىن ەرتەڭ قاعىپ الۋعا باستايتىن ءتۇرلى سالىق تۇرلەرى مەن ءتۇرلى جاعداياتتاردىڭ الدىن-الۋ كەرەك; ء(بىر سوزبەن ايتقان كەزدە مۇمكىندىك جاساۋ وتە ماڭىزدى).

- پايىزسىز ءبولىپ تولەۋ جەڭىلدىكتەرىن قاراستىرۋ كەرەك;

ويلاپ قاراساڭىز، ايىنا 50-60 مىڭ تەڭگە جالاقى الىپ وتىرعان اتا-انا بالاسىنا قىمبات نەمەسە ساپالى اياق-كيىم الىپ بەرە الماعاندىقتان ونىڭ بالاسى ءجيى اۋرۋى مۇمكىن نەمەسە دەرتكە شالدىعۋى دا عاجاپ ەمەس. ال وتاندىق ونىمدەردى الۋعا شاماسى جەتپەيدى. سوندا كىم كىنالى؟ 60 مىڭ تەڭگە تاپقان اكە مە الدە وتاندىق ءونىمدى قىمباتقا ساتقان كاسىپكەر مە، الدە مەملەكەت پە؟ جاۋاپ بىرەۋ-اق، اكە كىنالى بولادى. سەبەبى ول 60-اق مىڭ تەڭگە تاۋىپ وتىر. نەگە كوپ تاپپايدى؟ ەندى ايتايىن، ونسىز دا جۇمىس تاپشى ءارى جۇمىس تابۋ قيىن قوعامدا 60 مىڭ تەڭگەنى شۇكىر كورىپ وتىرعان وتباسىنا قانداي كىنارات ارتاسىز. ماسەلە كاسىپكەردە دە، اكە دە ەمەس. ماسەلە مەملەكەتتىڭ وتاندىق ونىمدەرگە بەي-جاي قاراماي، «كاسىبىن اينالدىرىپ وتىر عوي» دەپ قول سىلتەمەي، وڭ قاباق تانىتۋىندا.

مەملەكەت ەشتەڭە بىتىرمەيدى دەپ تە ايتۋعا بولمايدى. دەگەنمەن ساۋساق ۇشىمەن جاسالعان كومەكتىڭ پايداسى از. بىلەك سىبانىپ كىرىسىپ، بىرىگىپ شەشۋ كەرەك. سول كەزدە مەملەكەت ۇتادى، كاسىپكەر دە ۇتادى، حالىق تا رازى بولادى. ءبارى ۇتىپ تۇرعان، ءبارى رازى بولىپ تۇرعان وتاندا كىمنىڭ ءومىر سۇرگىسى كەلمەيدى دەپ ويلايسىز؟!

ءبارى تاعدىرىنان باقىتتى بولۋعا جارالماعان بولار، بىراق باقىتتى ءومىردى جاساپ بەرۋگە بولادى.

مارعۇلان اقان

Abai.kz