قازاقتىڭ ءان ونەرىندە امىرە قاشاۋباەۆتىڭ شوقتىعى قالاي بيىك بولسا، بۇگىندە ءانشىنىڭ اتىنداعى بايقاۋدىڭ دا ورنى وسى ءداستۇرلى ءان سالاسىنىڭ ەڭ بيىك شىڭى بولىپ تۇر. 1980 جىلدان بەرى تۇراقتى وتكىزىلىپ كەلە جاتقان (2-3 جىلدا ءبىر رەت) وسى بايقاۋعا قاتىسىپ، لاۋرەات اتانعان ءانشى ونى وزىنە بەرىلگەن مارتەبە دەپ بىلسە كەرەك. بيىل مامىردىڭ 26-سى مەن 29-ى ارالىعىندا استاناداعى پرەزيدەنتتىك مادەنيەت ورتالىعىندا وتكەن امىرە قاشاۋباەۆ اتىنداعى ءداستۇرلى انشىلەردىڭ ءVىى رەسپۋبليكالىق بايقاۋىندا جانە وسىنىڭ الدىندا عانا 14-15 مامىردا جامبىل وبلىسىنىڭ سارىكەمەر اۋىلىندا وتكەن ن.تىلەنديەۆ اتىنداعى حالىقارالىق انشىلەر مەن كۇيشىلەر بايقاۋىندا دا ءبىرىنشى ورىندى يەلەنگەن ءانشى، بىرنەشە رەسپۋبليكالىق جانە حالىقارالىق بايقاۋلاردىڭ جەڭىمپازى ەرلان رىسقاليدى سۇحباتقا تارتۋدى ءجون كوردىك.

قازاقتىڭ ءان ونەرىندە امىرە قاشاۋباەۆتىڭ شوقتىعى قالاي بيىك بولسا، بۇگىندە ءانشىنىڭ اتىنداعى بايقاۋدىڭ دا ورنى وسى ءداستۇرلى ءان سالاسىنىڭ ەڭ بيىك شىڭى بولىپ تۇر. 1980 جىلدان بەرى تۇراقتى وتكىزىلىپ كەلە جاتقان (2-3 جىلدا ءبىر رەت) وسى بايقاۋعا قاتىسىپ، لاۋرەات اتانعان ءانشى ونى وزىنە بەرىلگەن مارتەبە دەپ بىلسە كەرەك. بيىل مامىردىڭ 26-سى مەن 29-ى ارالىعىندا استاناداعى پرەزيدەنتتىك مادەنيەت ورتالىعىندا وتكەن امىرە قاشاۋباەۆ اتىنداعى ءداستۇرلى انشىلەردىڭ ءVىى رەسپۋبليكالىق بايقاۋىندا جانە وسىنىڭ الدىندا عانا 14-15 مامىردا جامبىل وبلىسىنىڭ سارىكەمەر اۋىلىندا وتكەن ن.تىلەنديەۆ اتىنداعى حالىقارالىق انشىلەر مەن كۇيشىلەر بايقاۋىندا دا ءبىرىنشى ورىندى يەلەنگەن ءانشى، بىرنەشە رەسپۋبليكالىق جانە حالىقارالىق بايقاۋلاردىڭ جەڭىمپازى ەرلان رىسقاليدى سۇحباتقا تارتۋدى ءجون كوردىك.

– ەرلان، ءبىر ايدا قوس بىردەي قۋانىشقا كەنەلىپ، ەكى ۇلكەن بايقاۋدان دا ءبىرىنشى جۇلدە العانىڭىز قۇتتى بولسىن! بۇل ءسىزدىڭ انشىلىك جولداعى العاشقى بايقاۋىڭىز ەمەس، سوندىقتان ءسىز جۇلدەگە قول جەتكىزۋدىڭ قالتارىس، قۇپيالارىنا ءبىراز قانىقسىز دەي الامىز. قالاي ويلايسىز، بۇل جولى بابىڭىز جەڭدى مە، باعىڭىز شاپتى ما؟
– نەگىزى، «ءداستۇرلى ءانشىنىڭ ەڭ باستى ەرەكشەلىگى نەدە؟» دەگەندە، مەن «ونىڭ قىننان سۋىرعاندا كوزدەگەن جەرىن قيىپ تۇسەتىن قانجارداي، ۇنەمى بابىندا ءجۇرۋى» دەر ەدىم. ناعىز ءانشى ءتىپتى شىرت ۇيقىدا جاتقاندا وياتىپ «ءان سالشى» دەپ قولقا سالسا دا، كەز-كەلگەن ءاندى شىرقاي جونەلۋگە ءتيىس. سوندا عانا ول قانداي بايقاۋ، قانداي باسەكە بولسىن، سىننان سۇرىنبەي وتە الادى. الايدا باپپەن قاتار، باعىڭ دا جانباسا بولمايدى. شىنى كەرەك، قانشا رەت بايقاۋعا قاتىسىپ جۇرسەم دە، وسى جولعى امىرە قاشاۋباەۆ بايقاۋىنا بارارداعىداي بولماعان شىعار؟!. نەگە دەسەڭىز، جولعا شىعاردا تاماعىمنىڭ باستىرماسى ۇستاپ، داۋسىم شىقپاي قالدى. «ال ەندى نە ىستەدىم؟» دەپ ابىرجىدىم، سەبەبى ءوزىم داۋىستىڭ جارىسىنا بارا جاتىرمىن، ال داۋىسىم ءان ايتپاق تۇگىلى، سويلەۋگە ارەڭ شىعىپ تۇر. سوندا دا بولسا، اللاعا سىيىنىپ، تاۋەكەل دەپ استاناعا اتتاندىم. بەس ۋاقىت نامازدىڭ بارىندە جاراتۋشىدان تەك ءاندى ابىرويمەن ايتىپ شىعۋدى ءناسىپ ەتۋىن تىلەدىم. بايقاۋدىڭ ءبىرىنشى كۇنى بابىمدا بولمادىم. ال ەكىنشى جانە ءۇشىنشى كۇندەرى عايىپتان ءبىر كۇش بويىما بىتكەندەي، داۋسىم اشىلىپ، ءاندى ەرەكشە شابىتپەن ايتتىم. سوسىن ءبىر تاڭعالعانىم، «تەك اللادان تىلەگەن قۇستاي ۇشادى» دەگەنگە وسى جولى كوزىم ابدەن جەتتى. بۇگىندە مەنىڭ رەپەرتۋارىمداعى ءوزىمنىڭ ءسۇيىپ ورىندايتىن ءارى كەيىنگى انشىلەردىڭ بۇل ءاندى مەنىڭ ورىنداۋىممەن ولشەيتىن – جاياۋ مۇسانىڭ «اق سيساسى». بايقاۋدىڭ ءۇشىنشى كەزەڭىنىڭ باستى شارتى – امىرە اتامىزدىڭ ءان قورىنداعى 12 ءانىنىڭ ءبىرىن جەرەبە ارقىلى تاڭداپ، سونى ورىنداۋ بولاتىن. مەن سول كەزدە وسى «اق سيسانىڭ» كەلۋىن تىلەدىم. شىنىندا جەرەبەدە «اق سيسا» شىققاندا، ءوز كوزىمە  ءوزىم سەنەر-سەنبەسىمدى بىلمەي قالدىم.
– شىنىندا دا، قىزىق ءارى تاڭعالارلىق جاعداي بولعان ەكەن. ال ەندى جالپى ورىنداۋشىلىققا كەلسەك، بويداعى دارىنمەن قاتار، قازاقتا ۇلكەن ادامداردان باتا الۋ، بەلگىلى انشىلەردى ۇستاز تۇتىپ، سولاردىڭ تىلەگىن ەستۋ دەگەن دە بار عوي. كىمدەردى ۇستاز تۇتىپ، كىمنەن باتا العان ەدىڭىز؟
– جەزتاڭداي ءانشى، مارقۇم جانىبەك كارمەنوۆ 1989 جىلى شۇبارتاۋ ءوڭىرىن ارالاپ ءان ايتقان ەدى. وسى ساپارىندا جانىبەك اعامىز ءبىزدىڭ ۇيدە قوناق بولعان. ال جاكەڭمەن سەمەي وڭىرىنە بەلگىلى ءانشى – اكەم رىسقالي ەكەۋى جاقسى ارالاسقان. سوندا توردە ءان سالىپ وتىرعان جانىبەك اعاعا گۇل شوعىن ۇسىنعانىمدا ول كىسى ماعان «اينالايىن، مەنىڭ ونەردەگى جولىمدى ساعان بەرسىن» دەپ ماڭدايىمنان يىسكەپ، باتاسىن بەرگەن. سونان سوڭ مەنى انشىلىككە باۋلىعان ۇستازىم ساناق ابەۋوۆ تە باتاسىن بەردى. سودان 2005 جىلى كونسەرۆاتوريانى ءبىتىرىپ جاتقان كەزىمىز ەلباسىمىزدىڭ الماتىعا ارنايى ساپارىنا تۋرا كەلىپ ول كىسىنىڭ الدىنا ءان ايتۋ باقىتىنا يە بولعانىمىز بار. حالىق ءانى «عايني» مەن جاياۋ مۇسانىڭ «اق سيساسىن» ايتىپ بولا بەرىپ ەم، نۇرسۇلتان اعامىز قولىمدى قىسىپ: «اينالايىن، ەرلان بالام، سەنەن بۇيىرسا ۇلكەن ءانشى شىققالى تۇر، قازىردىڭ وزىندە قارقىنىڭ جامان ەمەس، – دەدى دە ءبىر كەزدە، – «قازاقتا اس اساتۋ دەگەن بار» دەپ، الدىندا تۇرعان قۇرتتى ءوز قولىمەن الىپ، اۋزىما سالدى. بۇگىندە ءبىر بيىكتەرگە جەتۋىمنىڭ سەبەبى اۋەلى اللا، سونان سوڭ وسىنداي يگى جاقسىلاردىڭ باتا-تىلەگىنىڭ ارقاسى شىعار.
– جالپى، ءبىر جەتىستىككە جەتكەندە، بيىكتى باعىندىرعاندا ادام ءوز-وزىنە ەسەپ بەرىپ، بەلگىلى ءبىر ويعا توقتايدى عوي. ءبىر ايدا ەكى جەڭىسكە جەتكەننەن كەيىن ءسىز نە ءتۇيدىڭىز؟
– مەن وسىدان كەيىن بايقاۋعا قاتىسپايمىن دەپ شەشتىم. نەگە؟ سەبەبى وسى امىرە قاشاۋباەۆ پەن جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ – ءبىزدىڭ اداستىرماس تەمىرقازىعىمىز. ءدۇيىم ءداستۇرلى انشىلەر وسى ەكى اتامىزدىڭ ءان ايتۋ ۇردىسىنە سۇيەنەدى. سوندىقتان وسى ەكى بايقاۋدا ورىن العان ءانشىنىڭ ارمانى جوق. مەن ءوزىم 2002 جىلى ءبىرىنشى كۋرس وقىپ جۇرگەنىمدە امىرە قاشاۋباەۆ اتىنداعى بايقاۋعا قاتىسىپ، ءبىرىنشى تۋردان وتپەي، قۇلاپ قالعام. بىراق سول قۇلاعانىم قايتا ماعان قامشى بولدى، «قايتكەندە دە مەن بۇعان قايتا قاتىسىپ، قالايدا ورىن الامىن» دەپ ءوز-وزىمە سەرت بەرگەم. سول سەرتىمدى ورىنداعان سوڭ، مەن وسىمەن توقتالامىن، تەك مۇمكىندىك بولسا باسقا مەملەكەتتەردە وتەتىن بايقاۋلارعا عانا ەلىمىزدىڭ اتىن شىعارۋ ماقساتىندا قاتىسارمىن دەپ شەشىپ وتىرمىن.
– وسى بايقاۋلاردىڭ كوپ بولۋى، جۇيەلى تۇردە ءوتۋى ءداستۇرلى ءاننىڭ دامۋىنا العىشارت بولا الا ما؟
– ءداستۇرلى ونەر قازىر قۇدايعا شۇكىر، جاقسى قارقىندا دامىپ كەلە جاتىر. وعان وسىنداي ءتۇرلى بايقاۋلاردىڭ ۇيىمداستىرىلۋى دا كورسەتكىش بولا الادى. ءالى دە بولسا ماناربەك ەرجانوۆ، قالي بايجانوۆ، مادەنيەت ەشەكەەۆ، سونداي-اق بيىل 60 جىلدىق مەرەيتويى ءوتىپ جاتقان جانىبەك كارمەنوۆ اتىنداعى جەكە-جەكە بايقاۋلار ۇيىمداستىرىلسا، ارتىقتىق ەتپەس ەدى. ولاي دەيتىنىم، بىزدە ءداستۇرلى اننەن قول ءۇزىپ قالعان، مۇلدەم ورىستانىپ كەتكەن دە وڭىرلەر بار. مىسالى، كەزىندە مىقتى تۇلعالاردى، ءبىرجان، اقان سەكىلدى ءان الىپتارىن بەرگەن كوكشە ەلى، كەشەگى سەگىز سەرى، نياز سەرىلەر جۇرگەن قوستاناي، قىزىلجار وڭىرلەرىندە بۇگىندە دومبىراعا تاڭىرقاي، توسىرقاي قارايتىن ۇرپاق ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىن ويلاعاندا، كوڭىلگە قاياۋ ءتۇسىپ، كوزگە جاس كەلەدى. وسىنداي يگى شارالاردى ەندى سول وڭىرلەردە وتكىزۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. سوندا عانا وسى ايماقتاردا ءداستۇرلى ورتا بوي كوتەرەدى دەپ بىلەمىن.

اڭگىمەلەسكەن ءماريام جاگورقىزى
«الاش ايناسى» گازەتى 9 ماۋسىم 2009 جىل