رەداكتسيادان: "قازاقستاننىڭ اۋماعى ۇلان-بايتاق جانە تابيعي قازبا بايلىق پەن رەسۋرستارعا باي ەكەنى بارشاعا بەلگىلى. وسىنىڭ بارىنە قىزعانىشپەن قارايتىندار دا بار. ولار – بىزگە قاستىق ويلاپ، قوعامىمىزدىڭ ىنتىماعىن بۇزۋعا تىرىسۋشىلار. حالقىمىزدىڭ اراسىنا تەرىس ءدىني اعىمداردى ەنگىزۋ بىزگە سىرتتان ىقپال ەتۋدىڭ ءبىر ءتاسىلى بولىپ سانالادى.

ءدىني ساۋاتسىزدىعىنىڭ ناتيجەسىندە جاستارىمىز ساقال قويىپ، شالبارىنىڭ بالاقتارىن قىسقارتىپ تاستايدى. قارا كويلەك كيىپ، بەتى-اۋزىن تۇمشالاعان قىزدارىمىزدىڭ قاتارى كوبەيدى. بۇل ءبىزدىڭ داستۇرىمىزگە دە، حالقىمىزعا دا جات. بۇعان زاڭنامالىق دەڭگەيدە تىيىم سالۋ ماسەلەسىن پىسىقتاۋ كەرەك. قازاق قارا كيىمدى قارالى كەزدە عانا كيەدى". بۇل مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ ءسوزى.

وسى رەتتە ءبىز الەۋمەتتىك عىلىمدار ينستيتۋتىنىڭ دوكتورى باۋىرجان سايفۋنوۆ مىرزانىڭ قازاقى سالت-ءداستۇر نەگىزىندەگى ءدىني ساۋاتتىلىق جونىندەگى ماقالاسىن جاريالاعاندى ءجون كوردىك.

قازاق حالقىنىڭ مۇسىلماندىعى شاريعات امالدارى بويىنشا يمام اعزام ءابۋ حانيفا، اقيدادا (سەنىم جۇيەسىندە) يمام ماتۋريدي ءىزباسارلارى. سەنىم جۇيەسى نەمەسە ءدىنيتانىم قانداي دا ءبىر قاۋىمنىڭ بولماسىن تۇتاستىعى مەن بىرلىگىن ساقتاۋدا اسا ماڭىزدى ماسەلە. ويتكەنى، ءدىني تانىم كەز-كەلگەن حالىقتىڭ ۇلتتىق، وركەنيەتتىك بولمىسىنىڭ ءمانى ءھام وزەگى.

مۇسىلماندىعى تۇتاس تۇرمىسىندا ادەت-عۇرىپتارمەن ءورىلىپ، كوركەمدەلگەن قازاق حالقىنىڭ سالت-داستۇرلەرىن قازىرگى ۋاقىتتا كەيبىر ءدىندار قازاقتار بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا، الەۋمەتتىك جەلىلەردە اشىقتان-اشىق شاريعاتقا قارسى قويىپ، مانسۇقتاۋلارىن توقتاتار ەمەس. اسىرەسە، ەڭ قاۋىپتىسى – شەتەلدەن ءدىني ءبىلىم ۇيرەنىپ كەلگەن كەيبىر جاستاردىڭ قازاقتىڭ عاسىرلار بويعى قالىپتاسقان تۇرمىستىق ادەت-عۇرىپتارى مەن سالت-داستۇرلەرىنە شۇيلىگۋى، ارابشا ايات-حاديس جاتتاپ العان راديكالداردىڭ ءدىني ناسيحاتتارىنا جاستاردىڭ، ءتىپتى، اۋىل اقساقالدارىنىڭ، كەيبىر مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ ۇيىپ قالۋى.

«باقسام باقا ەكەن» دەگەندەي، الەمنىڭ كوپتەگەن عالىمدارى اتوي سالىپ شۋلاعان، قاۋىپىنەن ەلدى ساقتاندىرعان «جالعانسالافيلىك تانىم»، قارا تۋ كوتەرىپ، قاراپايىم مومىنعا قاسىرەت شەكتىرگەن، تاريحتا قاندى قىرعىندارىمەن وشپەس ءىز قالدىرعان ۆاححابيلىك تۇسىنىك بۇگىندەرى كەيبىر ءدىن وكىلدەرىنىڭ قولىمەن قازاق قوعامىندا وت كوسەۋى ءجيى كورىنىس بەرىپ كەلەدى.

«داۋدىڭ باسى دايرابايدىڭ كوك سيىرى» دەگەندەي، قازىرگى دۇمشەلەردىڭ شۇيلىگەتىنىندەي «سالت-ءداستۇر، ادەت-عۇرىپ» دەگەن نە؟ نەگە قازىرگى ءدىندارلار قازاقى سالت-ءداستۇر، ادەت-عۇرىپتارعا قارسى؟

حالىقتىڭ يگى ادەتتەرى حالىقتىڭ ومىرىندە داعدىلانا كەلە ادەت-عۇرىپقا، ءماندى ادەت-عۇرىپتار سالت-داستۇرلەرگە اينالىپ، سالت-داستۇرلەر سالت-سانا بولىپ قالىپتاسقان. حالىقتىڭ سالت-داستۇرلەرى، راسىمدەر مەن ءجون جورالعىلار، رامىزدەر، ىرىمدار مەن تىيىمدار، ءتۇرلى سەنىمدەر ارقىلى ومىردە قولدانىس تاۋىپ كەلەدى. ونىڭ ءبارى تولىسىپ، دامىپ، جاڭارىپ وتىرادى [1].

بۇگىندەرى كۇنىمىزگە دەيىنگى «سالت-ءداستۇر، ادەت-عۇرىپقا» بەرىلىپ كەلگەن انىقتامالار، تۇسىنىكتەر ءوزىنىڭ شىنايى ماعىناسىن اشپايتىنىنا، تۇپكى اسىل ماعىناسىنان ۇزاق ەكەندىگىنە كوز جەتكىزىپ وتىرمىز. كەز-كەلگەن ءسوزدىڭ شىعۋ تەگىن، ياعني ونىڭ نەگىزىن، نەگىزگى ماعىناسىن انىق بىلمەي ونى تولىققاندى زەرتتەۋ مۇمكىن ەمەستىگى اقيقات.

يسلام تەولوگتارىنىڭ پىكىرىنشە، مىسالىعا حاديس بىلگىرى، تەولوگيا دوكتورى، پروفەسسور احمەت يىلدىرىمنىڭ ايتۋىنشا: «يسلام ءدىنىنىڭ ەڭ نەگىزگى زەرتتەۋ قاينارى بولىپ سانالاتىن قۇرانعا دۇرىس تافسير (اشىقتاۋ) مەن تاۋيل (تۇسىنىك بەرۋ) جاساۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن جەكە سوزدەردىڭ ەتيمولوگيالىق ءمانىن اشۋ اسا ماڭىزدى بولىپ سانالادى» دەيدى. البەتتە، بۇل پىكىرمەن وسى سالانىڭ عانا ەمەس، تۇگەلدەي دەرلىك الەم عالىمدارى كەلىسەدى.

جاراتۋشىنىڭ ءسوزى سانالاتىن قۇراننىڭ ءمانىن اشۋدا سوزدەردىڭ ەتيمولوگيالىق ماعىناسىن اشۋ قانشالىقتى وزەكتى بولسا، قازاق قوعامىنىڭ نەگىزگى ستەرجەنى قىزمەتىن اتقارىپ وتىرعان، ءدىنيتانىمى مەن دۇنيەتانىمىنىڭ نەگىزى سانالاتىن سالت-ءداستۇر، ادەت-عۇرىپتارىنىڭ شىن ماعىناسىن اشۋ وزەكتى ماسەلەنىڭ ءبىرى.

بۇگىنگە دەيىن جاستار، جالپى قوعام وكىلدەرى، عالىمدار سالت-ءداستۇر، ادەت-عۇرىپ ۇعىمدارىنىڭ ءمانىن تومەندەگى 18 تارماقتاعى كەلتىرىلگەن انىقتامالارداعىداي ءتۇسىنىپ كەلدى. كۇنىمىزگە دەيىنگى بۇل انىقتامالار بىزدىڭشە، سالت-ءداستۇر، ادەت-عۇرىپ ۇعىمدارىنىڭ تولىق ءمانىن اشپايدى، جالپىلاما بەرىلگەن تۇجىرىمدار.

قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەديا: «سالت – حالىقتار كاسىبىنە، سەنىمىنە، تىرشىلىگىنە بايلانىستى قالىپتاسىپ ۇرپاقتان-ۇرپاققا اۋىسىپ وتىراتىن ادەت-عۇرىپ، ءداستۇر. ۋاقىت وزعان سايىن وعان جاڭالىق ەنىپ، وزگەرىپ قوعامدىق بولمىس پرينتسيپىنە بەيىمدەلىپ وتىرادى. ال جاڭا قوعامدىق قاتىناستارعا قايشى كەلەتىندەرى جويىلىپ، ومىرگە قاجەتتىلەرى جاڭا جاعدايعا ىلگەرى داميدى”.

قازاق ەلى ەگەمەندىگىن الىپ، تاۋەلسىز مەملەكەت بولعاننان كەيىن قازاقستان ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسىن قۇراستىرۋشى عالىمدار سالت سوزىنە مىناداي انىقتامالار بەردى: «سالت - تۇراقتىلىق قاسيەتىنە يە بولعان مادەني ءىس-ارەكەتتەر جيناعى. ولار ادامداردىڭ ءىس-ارەكەت ستەرەوتيپتەرىنە اينالادى، جالپىلىق قاسيەتكە يە بولادى». سالت - عاسىرلار بويى تاريحي نەگىزدە قالىپتاسىپ، ۇرپاقتان-ۇرپاققا بەرىلىپ وتىراتىن ادەت-عۇرىپ، جالپىعا بىردەي ءتارتىپ.

سالتتىڭ - شەكتەۋشىلىك قىزمەتى (مىسالى، جىنىستىق بەيبەرەكەتتىلىكتى), جاقىنداستىرۋ قىزمەتى (اۋىزبىرلىكتى قالىپتاستىرۋ), اقپاراتتىق قىزمەتى بار.

سالت - الەۋمەتتىك اقپاراتتىق، جينالۋىنىڭ، ساقتالۋىنىڭ جانە كەلەر ۇرپاققا جەتكىزىلۋىنىڭ وزىندىك قۇرالى.

سالت – حالىق دانالىعىنىڭ جالپىعا ورتاق يگىلىكتەرىنىڭ كۆينتەسسەنتسياسى(نەگىزى). [2,536]

زەرتتەۋشى ا.الىپبەك «ەتنوپەداگوگيكا» اتتى وقۋ قۇرالىندا:

سالت - ادام ءومىرىنىڭ كۇندەلىكتى تىرشىلىگىندە (وتباسىنان باستاپ، قوعامدىق ومىردەگى قاتىناستا) ءجيى قولدانىلاتىن مىنەز-قۇلىق، قارىم-قاتىناس ەرەجەلەرى مەن جول-جورا، ءراسىم زاڭدار جيىنتىعى. ول جەكە ادام ومىرىندە ەڭبەك، ءىس-ارەكەت، ادامگەرشىلىك، قۇقىق، ءدىن ەرەجەلەرىمەن بايلانىستى كورىنىس بەرەدى دە، بىرتىندەپ اۋىل-ايماق، رۋح تايپاعا ورتاق راسىمگە اينالادى» دەپ جازدى.

سالت - كاسىپكە، سەنىمگە، تىرشىلىككە بايلانىستى ادەت-عۇرىپ، ءداستۇر. ول ۇرپاقتان-ۇرپاققا اۋىسىپ وتىرادى. ۋاقىت وتكەن سايىن سالتقا وزگەرىس ەنىپ، وزگەرىپ، قوعامعا بايلانىستى بەيىمدەلىپ كەلەدى. جاڭا قوعامدىق قاتىناسقا ساي كەلمەيتىن داستۇرلەر ىعىسىپ، ومىرگە قاجەتتى جاڭالارى دامىپ وتىرادى.[3]

سونداي-اق ادەت-عۇرىپتارعا دا تومەندەگىشە انىقتامالار بەرىلدى.

ادەپ-عۇرىپ دەگەنىمىز - بەلگىلى ءبىر قوعامدا نەمەسە ۇجىمدا بەلگىلى ءبىر تاريحي جاعدايعا بايلانىستى ادامدار اراسىندا قالىپتاسقان قوعامدىق ءتارتىپتىڭ ءبىر ءتۇرى. ول الەۋمەتتىك ءومىردىڭ ارتۇرلىلىگىنە جانە كۇردەلىلىگىنە قاراماستان، بەلگىلى ۇقساستىق جاعدايدا ادامداردىڭ بىركەلكى ارەكەت ەتۋىن قالايدى. ادەت-عۇرىپ ءراسىم ارقىلى كورسەتىلەتىن ارەكەت، قيمىل. يگى ادەتتەردىڭ ءومىر قولدانىسىنا اينالۋىن «ادەت-عۇرىپ» دەپ اتايمىز، ول ونىڭ ءبىرجولاتا ءومىر زاڭدىلىعىنا اينالۋى «سالت-ءداستۇر» دەپ اتالادى [4,19].

ادەت (اراب تىلىندە - ﻋﺎﺩﺓ،ٌﻋﺎﺩاتٌ) – ادامنىڭ كۇنبە-كۇنگى تىرشىلىك قاجەتىنە بايلانىستى قالىپتاسقان تۇراقتى مىنەز، ءىس-قيمىل ەرەكشەلىگى، «اۋرۋ قالسا دا، ادەت قالمايدى» دەۋى ادەتتىڭ تۇراقتى قاجەتتىلىككە اينالعانىن كورسەتەدى. ادەتتىڭ ۇنامدى جانە ۇنامسىز تۇرلەرى بولادى. جاقسى ادەت – ادامداردىڭ كۇش-جىگەرىن پايدالى ىستەرگە ارناۋىنا، ۋاقىتىن ۇنەمدەپ نەگىزگى ءىسىن تىندىرۋىنا كومەكتەسەدى. جامان ادەت – قاۋىمنىڭ (وتباسىنىڭ، ەڭبەك ۇجىمىنىڭ ت.ب.) بەرەكەسىن الىپ، وعاش قىلىعىمەن ءوزىنىڭ دە ورتاداعى قادىر-قاسيەتىن تومەندەتەدى. ادەتتىڭ نەگىزگى قالىپتاساتىن كەزەڭى – بالالىق شاق. وسى كەزەڭدەگى كەز-كەلگەن نارسەگە ەلىكتەي بەرگىشتىك قاسيەت كەيدە ۇنامسىز ادەتتەردىڭ قالىپتاسۋىنا سەبەپشى بولادى.

عۇرىپ (اراب تىلىندە –ﻏﺮﻑ  - سالت، ءداستۇر) – بەلگىلى ءبىر قوعامدىق-الەۋمەتتىك ورتادا پايدا بولىپ، ونىڭ مۇشەلەرىنىڭ مىنەز-قۇلقىنىڭ، تۇرمىس-تىرشىلىگىنىڭ بۇلجىماس قاعيدالارىنا اينالعان ءجون-جوسىق، جول-جورالعى [2,114]. ءتىپتى كەڭەستەر وداعى تۇسىندا: «ادەت-عۇرىپتىڭ اتىنىڭ وزىنەن توتەميزمنىڭ سارىنى بايقالادى. قارعا ەسكى جانە جاڭا الەمنىڭ كوپتەگەن حالىقتارىندا العاشقى اتا-باباسى رەتىندە بەلگىلى [5,277-285]. مىسالى، ەجەلگى ۇيسىندەر، وزدەرىنىڭ اتا-بابالارىن قاسقىر مەن قارعا اسىراپ العان دەپ ەسەپتەگەن. كوپتەگەن ميفولوگيالىق جۇيەلەردە قارعا تەك العاشقى اتا-بابا عانا ەمەس، سونداي-اق دەميۋرگ (ۇيىمداستىرۋشى، جاساۋشى كۇش), سوندىقتان كەڭىستىك-ۋاقىتتى جاراتۋشىمەن بايلانىستىراتىن، قايتا جاڭارتۋعا باعىتتالعان ادەت-عۇرىپتىڭ بولۋى كەزدەيسوق ەمەس» [6] دەپ تۇجىرىم جاساعان زەرتتەۋشىلەر دە بولدى.

ءداستۇر ۇعىمىنا كەلەتىن بولساق، بۇل كوپ ماعىنالى ۇعىم. ءداستۇر - پەداگوگيكالىق، پسيحولوگيالىق، فيلوسوفيالىق، ەتنوگرافيالىق زەرتتەۋلەردىڭ دە وزەگى. ەندىگى كەزەكتە عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىندەگى، سوزدىكتەردەگى ءداستۇر ۇعىمىنا بەرىلگەن انىقتامالاردى قاراستىرىپ كورەلىك.

قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىندا: «ءداستۇر – ۇرپاقتان-ۇرپاققا كوشەتىن، تاريحي قالىپتاسقان الەۋمەتتىك نورمالار مەن پرينتسيپتەر. ءداستۇر – قوعامدىق ۇيىمدار مەن حالىقتىڭ مىنەز-قۇلقى مەن ءىس-ارەكەتتەرىنىڭ نەگىزى دەلىنسە، فيلوسوفيالىق سوزدىكتە «ءداستۇر – تاريح بارىسىنىدا قالىپتاسىپ، ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاسىپ وتىراتىن ادەت-عۇرىپتار، سالت-سانا، قوعامدىق ءتارتىپ، زاڭ مۇرات پەن يگىلىك، مىنەز-قۇلىق قالىپتارى جانە ت.ب. قوعامدا، ۇلتتا نەمەسە جەكەلەگەن الەۋمەتتىك توپتاردا ۇزاق ۋاقىت بويى ساقتالاتىن الەۋمەتتىك – مادەني مۇرا ەلەمەنتتەرىڭ [7,626-622] دەلىنگەن.

كەيبىر رەسەي زەرتتەۋشىلەرى داستۇرگە ءار ءتۇرلى ارەكەت فورماسى ارقىلى  انىقتاما بەرۋگە تىرىسادى. مىسالى، ە.پوپوۆ «ءداستۇردى سانانىڭ سپەتسيفيكالىق جاعدايى» دەپ قاراستىرسا، ي.پەتروۆ «ءداستۇر تاريحي دامۋدىڭ ناتيجەسىندە پايدا بولعان مىنەز-قۇلىق نورماسىن، وي مەن ارەكەت بەينەسىن بەلگىلەگەن ۇلكەن قوعامدىق قۇندىلىق، جانە ول وسكەلەڭ ۇرپاققا تاپسىرىلۋى قاجەت» [8,43]   دەيدى.

قازاق ءتىلى تۇسىندىرمە سوزدىگىندە: «ءداستۇر - ۇرپاقتان-ۇرپاققا اۋىسىپ وتىراتىن «ادەت-عۇرىپ»، ۇلت بويىندا قالىپتاسىپ، ءسىڭىپ كەتكەن «سالت-سانا، داعدىلار»، «سالت-سانا - ول قوعامدىق ويدىڭ، ءداستۇردىڭ جيىنتىعى» دەپ تۇسىندىرىلەدى.

ن.كەلىمبەتوۆ «قازاق ادەبيەتىنىڭ باستاۋلارى. كوركەمدىك ءداستۇر جالعاستىعى» اتتى زەرتتەۋىندە: «ءداستۇر دەگەنىمىز - ءبىر ۇرپاقتان، كەلەسى ۇرپاققا ۇدايى اۋىسىپ وتىراتىن تاريحي تۇرعىدان قالىپتاسقان الەۋمەتتىك نورمالار مەن پرينتسيپتەر. ءداستۇر - حالىقتىڭ مىنەز-قۇلقى مەن ءىس-ارەكەتتەرىنىڭ رۋحاني نەگىزى بولىپ تابىلادى. مۇنىڭ ءوزى كوركەمدىك ءداستۇر جالعاستىعىنا دا تىكەلەي قاتىستى بولىپ كەلەدى. ويتكەنى، ءاربىر ۇرپاق وزىنەن بۇرىن عۇمىر كەشكەن بارلىق ۇرپاقتار جاساعان رۋحاني مۇرانى يگەرىپ، ونى جاڭا قوعامدىق، تاريحي جاعدايعا سايكەس جەتىلدىرىپ وتىرۋى ءتيىس. سوندا عانا قوعام دامۋىنىڭ رۋحاني مۇمكىندىكتەرى وبەكتيۆتى تۇردە جۇزەگە اسادى» [9,38]  دەيدى.

س.ي.وجەگوۆ پەن ن.يۋ.شۆەدوۆاعا سۇيەنسەك: «ءداستۇر - ءبىر ۇرپاقتان كەلەسى ۇرپاققا جەتكەن، الدىڭعى ۇرپاقتان مۇرا بولىپ قالعان (مىسالى: يدەيالار، كوزقاراستار، تالعامدار، ءىس-ارەكەتتەر سيپاتى، داستۇرلەر). «ءداستۇر» تۇسىنىگى «ەسكىدەن ساقتالىنعان، داستۇرگە نەگىزدەلگەن (العاشقى ماعىنادا) ادەت-عۇرىپ، كادە» [10] دەگەندى بىلدىرەدى.

مادەنيەتتانۋشى پ.پالاجچەنكو بولسا: «ءداستۇر – بۇل ۇرپاقتان ۇرپاققا بەرىلىپ وتىراتىن جانە ۇزاق ۋاقىت مەرزىمدە بەلگىلى ءبىر قوعامداردا جانە الەۋمەتتىك توپتاردا ساقتالىناتىن الەۋمەتتىك جانە مادەني مۇرانىڭ ەلەمەنتتەرى» دەي كەلە، اعىلشىننىڭ «ءTradىtىon» ءسوزىن اۋدارعاندا بىرنەشە ماعىنالاردى بەرەدى - ءداستۇر، ەسكى سالت; اڭىز-اڭگىمە; اۋىزشا اقپارات نەمەسە مالىمەت تاراتۋ» [11,54-60] دەيدى.

قازاق مادەنيەتىن زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىرى ك.احمەتجانوۆا: «ءداستۇر – بۇل بەلگىلى ءبىر ۇلتتىڭ نەمەسە حالىقتىڭ ۇرپاقتان-ۇرپاققا بەرىلىپ وتىراتىن، تاريحي قالىپتاسقان، ولاردىڭ الەۋمەتتىك ورتاسىندا ۇزاق ۋاقىت بويى ساقتالىپ وتىرعان الەۋمەتتىك-مادەني قۇندىلىقتار جيىنتىعى. ءداستۇر قوعامدى باسقارۋ جۇيەسىن، الەۋمەتتىك قارىم-قاتىناس فورمالارىن، شارۋاشىلىقتى جۇرگىزۋ تاسىلدەرىن، ولاردى ۇرپاقتان ۇرپاققا قالدىرۋ ۇردىستەرى مەن تاسىلدەرىن قامتيدى» [12] دەيدى.

2004 جىلى ا.الىپبەكتىڭ ق.ا.ياساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ شىمكەنت ينستيتۋتىندا شىققان «ەتنوپەداگوگيكا» اتتى وقۋ قۇرالىندا: «ءداستۇر - قوعامدىق سانانىڭ بارلىق سالالارىمەن بايلانىستا دامىعان، توپتاسقان قاۋىمنىڭ كالىپتاسقان بىرىڭعاي كوزقاراسىن، ادەت-زاڭىن ماراپاتتايدى. ول عىلىمدا، ادەبيەتتە، مەكتەپتە، حالىقتىق ورتاق ونەردە نەمەسە قوعامدىق قاتىناستا كورىنىس بەرەتىن قۇبىلىس. ءداستۇر يدەولوگياعا جاقىن، ال سالت قوعامدىق پسيحولوگياعا جاقىن. سالت-داستۇرلەر ۇلتتىڭ ۇلت بولىپ قالىپتاسۋىمەن بىرگە تۋىپ، بىرگە دامىپ كەلە جاتقان تاريحي جانە كونە پروتسەسس. ياعني ءداستۇر-قولدانبالى ءىس-ارەكەت. ول قالىپتاسقان ءىس-ارەكەت ەشكىمنىڭ «نۇسقاۋىنسىز» ەركىن ماجبۇرلىكپەن ورىندالادى» [8] دەپ انىقتاما بەرەدى.

قازاق مادەنيەتى ەنتسيكلوپەديالىق انىقتاماسىندا: «ءداستۇر - الەۋمەتتىك جانە مادەني قۇندىلىقتاردىڭ ۇزاق ۋاقىت قالىپتاسىپ، ۇرپاقتان-ۇرپاققا ساباقتاستىق ارقىلى سۇرىپتالىپ كەلۋىن بىلدىرەتىن جانە مادەنيەتتانۋدا كەڭىنەن قولدانىلاتىن ۇعىم. ءداستۇردىڭ نەگىزى رەتىندە  - بەلگىلى ءبىر قوعامدىق ۇستانىمدار، مىنەز-قۇلىق، قۇندىلىقتار، يدەيا، ادەت-عۇرىپ باسقا دا رۋحاني داستۇرلىك قاسيەتى بار ءىس-ارەكەت كورىنىس تابادى. قازاقتىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ قاينار باستاۋى – اۋىز ادەبيەتى، فولكلور» [13,193] دەپ كورسەتىلەدى.

ءداستۇر – ۇرپاقتان-ۇرپاققا اۋىساتىن، تاريحي قالىپتاسقان نورمالار مەن ۇردىستەر. ول – قوعامدىق ۇيىمدار مەن حالىقتىڭ مىنەز-قۇلقىنىڭ، ءىس-ارەكەتىنىڭ رۋحاني نەگىزى. ءداستۇر مادەنيەتپەن تىعىز بايلانىستى، سوندىقتان مادەنيەتى دامىعان ەل داستۇرگە دە باي. اتا-انانى قۇرمەتتەۋ، ۇلكەندى سىيلاۋ، ادالدىق، ادىلەتتىلىك، مەيىرىمدىلىك سەزىمدەرى وزىق داستۇرلەرگە جاتادى.[14]

فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ن.سارسەنباەۆ ءوزىنىڭ «ادەت-عۇرىپ، ءداستۇر جانە قوعامدىق ءومىر» اتتى ەڭبەگىندە ادەت-عۇرىپ، ءداستۇردىڭ قوعامدىق ومىردەن الاتىن ورنىنا، اتقاراتىن قىزمەتىنە فيلوسوفيالىق تۇرعىدان تالداۋ جاساپ: «داستۇرگە ادەت-عۇرىپتىڭ وتكەن قوعامنان قالعان وزىق تۇرلەرى مەن تۇرمىستىق فورمالارى، ىرىم-جورالارى، راسىمدەر جيىنتىعى كىرەدى» - دەيدى.

پەداگوگ-پسيحولوگ گ.شىنپەيىس ءوزىنىڭ «قازاق سالت-داستۇرلەرى نەگىزىندە وقۋشىلار تاربيەسىن جەتىلدىرۋ» اتتى زەرتتەۋىندە: «ءداستۇر – ادامزات ەسىندەگىلەردى جانە الەۋمەتتىك تاريحي تاجىريبەنى ۇرپاقتان-ۇرپاققا جەتكىزۋشى جانە جيناقتاۋشى. داستۇردە بىرنەشە ۇرپاقتىڭ مادەنيەتى مەن مادەنيەتتىلىگىنىڭ كوپتۇرلىگى جانە بىرلىگى جيناقتالعان. ءداستۇر قوعامدىق ءومىردىڭ بارلىق سالاسىن، تاجىريبەسىن قامتي وتىرىپ قوعامنىڭ ءار دەڭگەيىندەگى اقىلدى دانالىقتى بەينەلەيدى. ءداستۇر ءار قىرىنان ءار ءتۇرلى اسپەكتىدە قاراستىرىلاتىندىقتان جانە ءار ءتۇرلى عىلىمنىڭ زەردەلەۋ نىسانى بولعاندىقتان ءداستۇر كلاسسيفيكاتسياسى دا ءار الۋان بولادى. ماسەلەن، رەسەيلىك زەرتتەۋشىلەر د.زەلەنين ءداستۇردى «ايماقتىق (تەرريتوريالىق), ۇلتتىق، وتباسىلىق» دەپ جۇيەلەسە، ە.بەلوۋسوۆا ءداستۇردى «جالپى الەۋمەتتىك – ساياسي، ءدىني ەكونوميكالىق، حالىقتىق – ۇلتتىق، وتباسىلىق، ۇجىمدىق، مەملەكەتتىك – پاتريوتيزمدىك، ەڭبەكتىك، ەرلىكتىك» دەپ جۇيەلەيدى. سونىمەن، ءداستۇر ۇعىم رەتىندە مادەنيەتتىڭ ماڭىزدى كاتەگورياسىنىڭ ءبىرى جانە ول وقۋ-تاربيە ءۇردىسىنىڭ قۇرالى دا. سالت پەن ءداستۇردىڭ ايىرماشىلىعى نەدە دەگەنگە كەلسەك، سالت ادام ءومىرىنىڭ كۇندەلىكتى تىرشىلىگىندە ءجيى قولدانىلاتىن مىنەز-قۇلىق، قارىم-قاتىناس ەرەجەلەرى مەن جول-جورا، ءراسىم، زاڭدارىنىڭ جيىنتىعى. ال داستۇرلەردىڭ ءورىسى سالتتان الدەقايدا كەڭىرەك. ءداستۇر قوعامدىق سانانىڭ بارلىق سالالارىمەن بايلانىستا دامىعان، توپتاسقان قاۋىمنىڭ قالىپتاسقان بىرىڭعاي كوزقاراسىن، ادەت-زاڭىن ماراپاتتايتىن ريتۋال. ءداستۇر يدەولوگياعا جاقىنداۋ دا، ال سالت قوعامدىق پسيحولوگياعا جاقىن». ءداستۇر – تاريحي تۇراقتانعان، قوعامدىق قارىم-قاتىناستىڭ نورمادا ءبىر ۇرپاقتان ەكىنشى ۇرپاققا جالعاسىپ جاتاتىن، كوپشىلىك قوعام مۇشەلەرىنە ورتاق ادەت-عۇرىپتاردىڭ جيناقتالعان ءتۇرى. ادەت-عۇرىپ – ءراسىم ارقىلى كورسەتىلەتىن ارەكەت، قيمىل. ول دا كوپشىلىككە ورتاق ءىس-ارەكەتتەن كورىنىس بەرەدى. ال جول-جورالار، ىرىمدار - ادەت-عۇرىپتىڭ بولشەكتەرى، سونان كەلىپ سالت پەن ءداستۇر توعىسىپ تۋىندايدى. گ.شىنپەيىستىڭ پىكىرىنشە، ىرىم، راسىمدەر، جول-جورالار سالتتىڭ قۇرامداس بولشەكتەرى بولىپ سانالادى دا، ءداستۇر وسىلاردىڭ سۇرىپتالىپ، ءومىر وتكەلىنەن ءوتىپ، تۇرمىستا ورىن العان سينتەزدىك فورماسى. ال ادەت-عۇرىپقا «سالتتىڭ ءسينونيمى» دەپ قاراۋ كەرەك. سالت-داستۇرلەر ءبىر جاعىنان حالىقتىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىمەن بايلانىستا تۋعان ەتنوگرافيالىق قۇبىلىس بولىپ سانالسا، ەكىنشى جاعىنان ۇرپاق تاربيەسىنىڭ ريتۋالى بولىپ سانالادى» دەگەن تۇجىرىم جاسايدى.

جوعارىداعى سالت-ءداستۇر، ادەت-عۇرىپ ۇعىمدارىنا بەرىلگەن انىقتامالار سوۆەت وداعى كەزىندە ماعىنالارى ادەيى وزگەرتىلىپ، اعىلشىننىڭ «ءTradىtىon» ءسوزىنىڭ مانىنە نەگىزدەلە انىقتامالار بەرىلگەنىن كورۋگە بولادى. بۇنىڭ سەبەبى سوۆەتتىك يمپەرياداعى ءومىر سۇرگەن عىلىمي اتەيزم جۇيەسىنىڭ جەمىسى ەكەنىنە داۋ جوق.

ەندىگى كەزەكتە «سالت»، «ءداستۇر»، «ادەت»، «عۇرىپ» دەگەن سوزدەردىڭ ەتيمولوگيالىق ماعىناسىنا، شىعۋ تەگىنە ءوز نۇسقامىزدى ۇسىنامىز. سونىمەن بۇل سوزدەر قايدان شىققان، قاي تىلدەن ەندى، نەگىزگى ماعىناسى نە؟ سوزدەردىڭ سوزدىك ۇعىمىنا، ەتيمولوگيالىق ماعىناسىن اشۋعا تىرىسايىق.

1970 جىلى ماسكەۋدە باسىلعان تانىمال عالىم، ارابتانۋشى - ح.ك.بارانوۆتىڭ «اراب-ورىس» سوزدىگىندە، سونداي-اق 2008 جىلى «جيۆوي يازىك» باسپاسىنان شىققان «بولشوي ارابو-رۋسسكي سلوۆار» اتتى ەڭبەگىنىڭ 12-شىعارىلىمىندا:

ءداستۇر ءسوزى ء(داساتيرۋ، ءداساتيرۋن، اراب تىلىندە - ﺩَﺳﺎﺗﻴﺮ ،ﺩ ﺳﺘﻮﺭٌ) – كونستيتۋتسيا، وسنوۆنوي زاكون، رازرەشەنيە، پوزۆولەنيە، پوريادوك، پراۆيلو، نورما، وبرازەتس (كونستيتۋتسيا، نەگىزگى زاڭ، رۇقسات، رۇقسات ەتۋ، ەرەجە، نورما، ۇلگى) دەپ بەرىلگەن. [15,253]   

تۇرىك زەرتتەۋشىسى اريف ەركاننىڭ «ءال-بايان» اتتى ارابشا-تۇرىكشە سوزدىگىندە: ءداستۇر (اراب تىلىندە - ﺩَﺳﺎﺗﻴﺮ،ﺩﺳﺘﻮﺭٌ) – anayasa, temel kanunlar, ءkendىsىyle amal ءedىlen ءkaىde, ءaskerىn ءىsىmlerى ve maaşları yazılan defter, kanunlar ءdergىsى، ءىzىn, ءىcazet, ءVezىr (كونستيتۋتسيا، جارعى، نەگىزگى زاڭدار، ەرەجە، اسكەريلەردىڭ ەسىمدەرى مەن ارىز-شاعىمدارى جازىلعان داپتەر (اسكەري قۇجات), زاڭدار جيناعى، زاڭدار تۇسىندىرمەسى، كىشى، رۇقسات، ماقۇلداۋ، كەلىسىم بەرۋ، جوعارى دارەجەلى مەملەكەتتىك تۇلعا[16,1153].

مەۆلۇت كاراجانىڭ وسمانلى-تۇرىكشە سوزدىگىندە:

«ءداستۇر - DASTUR ﺩﺳﺗﻮﺮ -  دەگەن پارسىنىڭ سوزىنەن شىققان. تۇرىكشە ماعىناسى – İzin müsaade, Zerdüşt ءdىnىn ءruhanى başkanı، ءىzىn ءverىn, kanun, töre (رۇقسات ەتىلگەن، ءزاردوش ءدىنىنىڭ رۋحاني باسشىسى، بەرىلۋ، سەنۋ، زاڭ، كودەكس، مىنەز)» [17,974].

سەيد حۋسەين ناسىر «Modern Dünyada Geleneksel Islam» اتتى ەڭبەگىندە «ءداستۇر» ءسوزى ۋاحي جولىمەن ادامدارعا بىلدىرىلگەن قاسيەتتى، ءارى وسى ءيلاھي حابارلاردىڭ ادامزات تاريحى بويىنشا توقتاماستان اشىلا بەرۋى ماعىناسىندا قولدانىلادى. ءداستۇر - ءيلاھي حابار، ءارى نەگىزگە جاقىنداتاتىن ۇزدىكسىزدىك ماعىنادا دەي كەلە، اللاعا عاشىقتىق اقيقاتىنا جالعاعان تۇپ-تۋرا بايلانىس قۇرالى رەتىندە سيپاتتايدى. سەيد حۋسەين ناسىر: «ءداستۇر ءدىندى جانە ونىڭ زاڭدىلىقتارىن قامتىعان. ال ءدىن بولسا، قالىپتاسقان داستۇرگە اينالعان سۇننەت بولىپ تابىلادى جانە سوپىلىقتاعىداي ءداستۇرلى ومىردەگى وي تولعانىمدارى مەن ءومىردىڭ ءار ءداۋىرىن، ءار كەزەڭىن جانە ءار عاسىرىن نەگىزگە جالعايتىن شىنجىر، تىزبەك ياعني سيلسالا. وسى سەبەپتەر ارقىلى ءداستۇردىڭ تامىرى ءيلاھتان كەلگەن ۋاحيدا ورنالاسقان. بۇتاقتارى مەن وزەگى عاسىرلار بويى دامىعان الىپ ءبىر بايتەرەككە ۇقساتۋعا بولادى. ءداستۇر اعاشىنىڭ نەگىزىندە ءدىن، ونىڭ نەگىزىندە اعاشتىڭ ءومىر ءسۇرۋىن قامتامسىز ەتەتىن ۋاحيدان ءنار الىپ تۇرعان بەرەكەت ورنالاسقان. ءداستۇر، كيەلىلىك، باسى جانە سوڭى اقيقاتتارى: تاۋسىلمايتىن حيكمەتى مەن اقيقاتتىڭ اۋىسپاس پرينتسيپتەرىن ءارتۇرلى ۋاقىت پەن مەكەن شارتتارىندا ارقاشاندا ىسكە اسىپ وتىرۋىن سيپاتتايدى» – دەپ تۇجىرىمدايدى.

«سالت» ۇعىمىنىڭ ماعىناسىنا كەلەر بولساق، ارابتانۋشى-ح.ك.بارانوۆتىڭ «اراب-ورىس» سوزدىگىندە: «سالت (سالادا، سالدۋن دەگەن ءسوز - اراب تىلىندە - ﺻﻠﺪ،ﺻﻠﺪٌ) – تۆەردىي، بىت تۆەردىم، كرەپكيم، پروچنىم، (قاتتى، قاتتى بولۋ، بەرىك بولۋ، ءتوزىمدى بولۋ) دەلىنگەن[15,443].

اريف ەركاننىڭ «ءال-بايان» اتتى ارابشا-تۇرىكشە سوزدىگىندە: «سالت - اسسالت دەگەن سوزدەن - اراب تىلىندە - ﺍﻠﺳﻠﻂ  – ءşىddetlى، uzun ءdىllى، uzun, sert, ءkeskىn ءdىl (كۇشتى، كۇشەيتىلگەن، مىقتى، جىلدام، جىلدام، تەز، قۋاتتى، وتكىر، قاتال، قاتاڭ، اۋىر، وتە كۇشتى، تالاپشىل، تانۋعا ۇمتىلعان شىندىق ىزدەۋشى (پو ەۆانگەلسكومۋ سكازانيۋ و تەح، كتو يششەت دليا سەبيا بوجەستۆەننوگو حراما، نەبەسنوگو يەرۋساليما /ەۆانگەلدىك كيەلى كىتاپ بويىنشا شىندىقتى ىزدەۋشى قاسيەتتى يەرۋساليم جەرىندە قۇدايدىڭ تىنىشتىعىن ىزدەگەن جان [10,81] دەلىنەدى), ءتىلى ۇزىن، شەشەن، سوزشەڭ، ۇزاق، الىس، وتكىر ءتىل، بىزدەي ءتىل، تۋرا ءسوز، وتكىر ءسوز، اسەر ەتۋشى ءسوز، قايراتتى جۇرەك، قاجىرلى جۇرەك، قايسار رۋح، ناقتى ءسوز، اششى ءتىل، اششى ءسوز» [16,1175]دەپ بەرىلگەن.

انا تىلىمىزدە «سالت» ءسوزى – جالعىز كىسى، جاياۋ يا بولماسا ات مىنگەن كىسى، مىقتى ات مىنگەن كىسى، ياعني جاراۋ ات مىنگەن ەر ماعىناسىن بىلدىرەدى.

اراب ءتىلىنىڭ سوزدىكتەرىندە: «ادەت دەگەن ءسوز اراب تىلىندە - ﻋﺎﺩﺓ،ٌﻋﺎﺩاتٌ) وبىچاي، وبىكنوۆەنيە، پريۆىچكا ء(داستۇر، قاراپايىمدىلىق، ادەت، ءبىر ءىستى نەمەسە ارەكەتتى قايتالاۋ) [15,547-548] بۇل ءسوزدىڭ نەگىزگى ءتۇبىرى «عادا» -  ﻋﺎﺩﺍ - قايتا ورالۋ، ءوز قالپىنا كەلۋ دەگەن ماعىنالارعا سايادى.

«عۇرىپ» ءسوزى نەگىزىنەن ارابتىڭ «عارافا» دەگەن سوزىنەن شىعادى. اراب تىلىندە –ﻏﺮﻑ   – زنات، ۋزناۆات، وتليچنو زنات ي ت.پ. ء(بىلۋ، تانۋ، قابىلداۋ، وتە جاقسى ءبىلۋ، تانۋ ت.ب.). [15,509]

سالت-ءداستۇر، ادەت-عۇرىپتاردىڭ ءتۇپ ماعىنالارىن زەردەلەي كەلە، ءبىزدىڭ قازىرگى كۇنگە دەيىن ءتۇسىنىپ كەلگەن ماعىناسى ءوزىنىڭ شىن مانىنەن اۋىتقىعانىنا كوز جەتكىزەمىز. وسىلاي بولۋى ابدەن زاڭدى دا. ويتكەنى وسى ۋاقىتقا دەيىن سالت-ءداستۇر، ادەت-عۇرىپتارعا بەرىلىپ كەلگەن انىقتامالار ەۋروورتالىق، اتەيستىك كوزقاراستاعى ادەبيەت كوزدەرىنەن الىنىپ كەلدى، ءالى دە سولاي جالعاسۋدا. وعان دالەل قازىرگى تاڭداعى ەلىمىزدەگى كوپتەگەن عىلىم سالالارىنداعى وقۋلىق يا بولماسا ادەبيەتتەر ەۋروپا عالىمدارىنىڭ ەڭبەكتەرىن، رەسەيلىك عالىمدار ەڭبەكتەرىن نەگىزگە الادى نەمەسە سولارعا سىلتەمە جاسايدى. بۇل جەردە ءبىز ەۋروپالىق عالىمدار مەن رەسەيلىك عالىمداردىڭ دەرەك كوزدەرى اقيقاتتان الىس دەۋدەن اۋلاقپىز. دەگەنمەن دە ءدىني قۇبىلىسپەن اسا تىعىز بايلانىستى ۇلتتىق ماسەلەلەر مەن دىنيتانىمدىق قۇندىلىقتارعا كەلگەندە حالقىمىزدىڭ ەگەمەن تانىمى تۇرعىسىنان قاراۋعا باسىمدىق بەرىلۋى كەرەكتىگىن ەسكەرگەنىمىز اسا قاجەتتىلىك بولىپ سانالادى.  

سونىمەن ناقتى ايتقاندا، «سالت-ءداستۇر، ادەت-عۇرىپ» دەگەن سوزدەر تۇگەلدەي دەرلىك ءدىني سوزدەر. قازاق حالقىنا اراب تىلىنەن ەنىپ، ءتول سوزىمىزگە اينالعان. بۇل سوزدەر حالقىمىز تۇتاستاي يسلام ءدىنىن قابىلداعان تۇستان باستاپ قولدانىسقا ەنگەن كىرمە سوزدەر. مۇمكىن ءبىر زامانداردا بۇل سوزدەر ارابتارعا تۇركىلەردەن ەنگەن بولۋى دا مۇمكىن. دەيتۇرعانمەن بۇل ءتىل ماماندارىنىڭ ەنشىسىندەگى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن ماسەلە.

«سالت» ءسوزىنىڭ ماعىناسى: «قاتتى، قاتتى بولۋ، بەرىك بولۋ، ءتوزىمدى بولۋ، كۇشتى، كۇشەيتىلگەن، مىقتى، جىلدام، جىلدام، تەز، قۋاتتى، وتكىر، قاتال، قاتاڭ، اۋىر، وتە كۇشتى، تالاپشىل، تانۋعا ۇمتىلعان شىندىق ىزدەۋشى، ءتىلى ۇزىن، شەشەن، سوزشەڭ، ۇزاق، الىس، وتكىر ءتىل، بىزدەي ءتىل، تۋرا ءسوز، وتكىر ءسوز، اسەر ەتۋشى ءسوز، قايراتتى جۇرەك، قاجىرلى جۇرەك، قايسار رۋح، ناقتى ءسوز، اقيقات ءسوز، اششى ءتىل، اششى ءسوز»  

«ءداستۇر» ءسوزىنىڭ ماعىناسى: «كونستيتۋتسيا، جارعى، نەگىزگى زاڭ، زاڭ، كودەكس، زاڭدار جيناعى، زاڭدار تۇسىندىرمەسى، رۇقسات، رۇقسات ەتۋ، ەرەجە، نورما، ۇلگى، رۇقسات ەتىلگەن، ءزاردوش ءدىنىنىڭ رۋحاني باسشىسى، بەرىلۋ، سەنۋ،  مىنەز، ەرەجە، اسكەريلەردىڭ ەسىمدەرى مەن ارىز-شاعىمدارى جازىلعان داپتەر (اسكەري قۇجات), ماقۇلداۋ، كەلىسىم بەرۋ، ەڭ جوعارى دارەجەلى مەملەكەتتىك رۋحاني تۇلعا».

«ادەت» اراب تىلىنەن كەلگەن كىرمە ءسوز. الايدا قازاقتىڭ ءتول سوزىنە اينالعان. ماعىناسى: «ءداستۇر، قاراپايىمدىلىق، ادەت، ءبىر نارسەنى قايتالاۋ، قايتا ورالۋ، ءوز قالپىنا كەلۋ».

«عۇرىپ» - ءبىلۋ، تانۋ، قابىلداۋ، وتە جاقسى ءبىلۋ، تانۋ دەگەن اراب ءسوزى.

«سالت-ءداستۇر، ادەت-عۇرىپ» مادەنيەت قۇرايتىن ەلەمەنتتەر بولعاندىقتان مادەنيەت ۇعىمىنىڭ دا توركىنىن ءتۇسىندىرىپ كەتۋدى ءجون دەپ بىلەمىز.

«مادەنيەت» (مادانيات) - ءسوزىنىڭ ەتيمولوگيالىق توركىنى ارابشا قالا، قوعام، قاۋىمداسۋ ت.س.س. ماعىنالاردى بىلدىرەدى. مادەنيەت پەن ءدىن سوزدەرى ءبىر تۇبىردەن (دانا/يادينۋ ەتىستىگىنەن) شىققان. ءدىن اراپشا - دين، سوزدىك ماعىناسىندا جول، سەنىم، ۇكىم، قاعيدا ت.س.س. ماعىنالاردى بىلدىرەدى. مادەنيەت قالا، قاۋىمدى بىلدىرەتىن «...ءتاڭىر تاراپىنان بەلگىلەنگەن «جولى»، ەتيكالىق، الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق جانە ءدىني قۇلشىلىق ەتۋ قاعيدالارى مەن سەنىمدىك جۇيەگە نەگىزدەلگەن، تاڭىرمەن بايلانىس قۇرۋعا ارنالعان تابىنۋ ورنى (مەشىت، شىركەۋ، سيناگوگا ت.س.س.) بار قاۋىمنىڭ تىرشىلىك ءادىسىن، تۇراعىن انىقتايتىن ۇعىم (تەرمين). «مادانيات» ۇعىمى كەيىننەن ۋاقىت ىشىندە قالا، قالالىق، وتىرىقشى ت.س.س. سيپاتقا يە بولىپ، لاتىن تىلىندەگى «كۋلتۋرا» ۇعىمىمەن تەڭ ماعىناعا يە بولعان» [18]

«سالت-ءداستۇر، ادەت-عۇرىپ» سوزدەرىنىڭ ەتيمولوگيالىق ءمانىن اشا كەلە، ولارعا مىناداي قىسقاشا ءارى ناقتى تۇسىنىك بەرۋگە بولادى.

سالت (بەرىك، ءادىل) – ءداستۇر (نەگىزگى زاڭ), ادەت ء(بىر ءىس-ارەكەتتى قايتا-قايتا جاساۋ) – عۇرىپ (دۇرىس دەپ. قابىلداۋ، تانۋ، ءبىلۋ).

سونىمەن «سالت-ءداستۇر» – ءبىر ۇلتتىڭ، يا بولماسا حالىقتىڭ قۇدايلىق سەنىمىنە نەگىزدەلگەن ەڭ كۇشتى ءارى ەڭ ءادىل نەگىزگى زاڭدار جيناعى. بۇل زاڭ ادىلدىك ورناتۋ، جاراتۋشىسىن تانۋ، ءومىردىڭ ءمانىن ۇعۋ، قوعام تىنىشتىعىن ساقتاۋ ارقىلى باقىتقا جەتۋ جولىن ماقسات ەتەدى.

ال «ادەت-عۇرىپ» – ادام ءوزىنىڭ نەگىزىنە قايتا ورالۋ ءۇشىن جاساعان ءاربىر ءىس-ارەكەتىن دۇرىس دەپ تانۋ، ءبىلۋ، قابىلداۋ. «دۇرىس» دەپ تاپقان ءىس-ارەكەتتى ءوز ومىرىندە ۇزدىكسىز قايتالاپ وتىرۋ.

وسى جەردە ادامدار ءوز ءىس-ارەكەتىنىڭ دۇرىستىعىن نەمەن ولشەيدى؟ دەگەن سۇراق تۋادى. قاي-كەزدە دە بولماسىن ادامزات بالاسى جاراتۋشى تاراپىنان كەلگەن ءدىني ۇكىمدەر مەن ءدىني امىرلەرىن نەگىزگى باستاۋ رەتىندە الىپ وتىرعان. قۇداي تاراپىنان بەرىلگەن امىرلەر مەن ۇكىمدەر قاشاندا مىندەتتى زاڭدىق قۇقىققا يە نەگىزگى قاينار بولعانى بەلگىلى.

يسلام قۇقىعىنىڭ بىلگىرى، تانىمال تۇرىك عالىمى، تەولوگ، پروفەسسور يۋنۋس اپايدىن «Müslüman Hukuku» اتتى ەڭبەگىندە:

«ادەت-عۇرىپتار – قوعامنىڭ جاقسى قابىلداپ قايتالاپ وتىرعان جانە ورتاق داعدىعا اينالدىرعان سوزدەرى نەمەسە ءىس-ارەكەتتەرى «ادەت-عۇرىپ ەرەجەلەرى» دەيدى. تۇرىك عالىمى: «جازباشا تۇردە قۇقىق كورسەتىلمەگەن قوعامداردا ادەت-عۇرىپ ەرەجەلەرى قۇقىقتىڭ نەگىزىن قۇرايدى. ال جازباشا تۇردە قۇقىق كورسەتىلگەن قوعامداردا ادەت-عۇرىپ جالپى قۇقىقتىق تۇپدەرەكتەرى اراسىنان ورىن الادى. مۇسىلمان قۇقىعى پايدا بولعان كەزەڭىندە اراب ادەت-عۇرىپتارىن نازارعا العان حز. پايعامبارىمىز، اسىرەسە شىرك (اللاعا سەرىك قوسۋ) سەنىمىمەن بايلانىستى ادەت- عۇرىپتاردى تولىعىمەن قابىلداماعان، ال الەۋمەتتىك جانە قۇقىقتىق ومىرگە قاتىستى ادەت-عۇرىپتاردىڭ كەيبىرەۋىن سول قالپىندا، ال كەيبىرەۋلەرىن تۇزەتە وتىرىپ، قولدانۋدى جالعاستىرعان» [19,24] دەيدى.

عالىمنىڭ پىكىرىن نەگىزگە الا وتىرىپ، «سالت-ءداستۇر، ادەت-عۇرىپ» دەگەنىمىز – جاراتۋىشىنى تانۋعا نەگىزدەلگەن، جاراتۋشىنىڭ «بولمايدى» دەگەن تىيىمىن بەرىك ۇستاپ، «بولادى» دەگەن رۇقسات ەتكەن ىستەرىن ۇدايى قايتالاپ وتىرۋ ارقىلى، جاراتۋشى بەلگىلەگەن ەرەجەلەردى باسشىلىققا الا وتىرىپ، ءومىر ءسۇرۋ فورماسى دەر ەدىك.

قازاق حالقىنىڭ يسلامعا دەيىنگى تاڭىرلىك سەنىمىنىڭ يسلام اقيداسىنان ايتارلىقتاي ايىرماشىلىعى جوق. تاڭىرلىك سەنىم مەن يسلام اقيداسىنىڭ ۇقساس تۇستارى جايىندا كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر: «تۇركىنىڭ دىنيتانىمىمەن يسلام ءدىنيتانىمىنىڭ اراسىندا تاۋحيد ماسەلەسىندە ايىرماشىلىق جوق» دەگەندى ايتادى.

يسلام ءدىنىن قابىلداعان تۇركىلەر ءوزىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىن يسلام ءدىنىنىڭ ۇستانىمدارىمەن اجىراماستاي ءورىپ، ونى ءومىرىنىڭ ءمانى دەپ ءبىلدى. سول سياقتى قازاق حالقى دا «ءداستۇردىڭ وزىعى بار، داۋرەنى جەتكەن توزىعى بار» دەگەندەي، «جىلتىراعاننىڭ ءبارى التىن ەمەس» دەپ يسلام تالابىنا تۋرا كەلمەيتىن، ءمان-ماعىناسى وزگەرگەن، تۇركىنىڭ ەسكىرگەن سالت-داستۇرلەرىن ىسىرىپ تاستاپ، رۋحاني تالىمدىك ءمانىن جويمايتىن تۇرمىستىق راسىمدەردى، جول-جورالعى، كادەلەردى سالت-ءداستۇر رەتىندە بەكىتىپ، ونى حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ فورماسىنا اينالدىرىپ جىبەردى. بۇعان ىقپال ەتكەن ەڭ جوعارى دارەجەدەگى مەملەكەتتىك رۋحاني تۇلعالار بولدى.

قازىرگى ۋاقىتتا سالت-ءداستۇر، ادەت-عۇرىپ ۇعىمدارى حالىق اراسىندا جالپى ماعىنادا قولدانىلا بەرەدى. مىسالىعا، بەسىكتى وت پەن الاستاۋ، ۇكى تاعۋ، قوناق كەلگەندە ەت اسىپ، اس بەرۋ، ۇلكەن تاباقتى العاندا سالەم سالۋ، قىز ۇزاتۋ، كەلىن تۇسىرگەندە ادىراسپان تۇتەتۋ، وتقا ماي قۇيۋ ت.ب. عۇرىپتىق راسىمدەر جايىندا حالىق اراسىندا ءسوز بولا قالسا: «ە-ە-ە، ول ءبىزدىڭ قازاقتىڭ سالت-ءداستۇر، ادەت-عۇرپى عوي» دەپ قولدانىلا بەرەدى. ەرەكشەلىگى ءھام يسلامدىق ءوڭ بەرىلگەنى سول وسى عۇرىپتاردى اتقارۋ بارىسىندا «بىسسىمىللامەن» باستالىپ «الحامدۋليللامەن» ءبىتۋى قازاق سالت-ءداستۇر، ادەت-عۇرىپتارىنىڭ مۇسىلماندىق سيپاتقا يە بولعاندىعى. شىندىقتا كۇنىمىزگە دەيىن جالعاسىپ كەلە جاتقان عۇرىپتىق راسىمدەر مەن تۇرمىستىق كادەلەر، ءجون-جورالعىلاردىڭ استارىنا بويلاساق بارلىعىنىڭ ءدىني سەنىمگە نەگىزدەلگەنىن اڭعارۋ اسا قيىن ەمەس. اسىرەسە، سالت-ءداستۇر، ادەت-عۇرىپتار حالىق اراسىندا اعايىنداردىڭ بىرلىگىن، تۋىستىقتى نىعايتۋ، ەلدىڭ اۋىزبىرشىلىگىن قامتاماسىز ەتۋ قىزمەتىن اتقارعان.

جوعارىداعى، «نەگە قازىرگى ءدىندارلار قازاقى سالت-ءداستۇر، ادەت-عۇرىپتارعا قارسى؟» دەگەن سۇراققا كەلەر بولساق، بۇعان بىرنەشە جاۋاپتار بەرۋگە بولادى. قارسىلىققا ءبىرىنشى سەبەپ، قازىرگى ءدىندارلاردىڭ كوپشىلىگى ءوز حالقىمىزدىڭ ءدىني تاريحىنان بەيحابار، ياعني ناداندىق، ەكىنشى سەبەپ، ارابقۇلدىق - اراب ەلدەرىندە وقىپ كەلگەندەر جالعانسالافيلىك (ۆاححابيلىك) ۇلكەن جوبانىڭ ورىنداۋشىلارى، ونى وزدەرى دە بالكىم بىلمەيدى. الايدا بۇل دا ارنايى توقتالاتىن وزىندىك ءبىر تاقىرىپ.  

تۇيىندەي كەلە، قازاق ۇلىسى يسلامدى ءوزىنىڭ مەملەكەتتىك ءدىنى رەتىندە قابىلداعان تۇستان باستاپ، اللا تاعالانىڭ ءسوزى - قاسيەتتى قۇران مەن ادام اتادان مۇحاممەد پايعامبارعا دەيىنگى اللا ەلشىلەرىنىڭ سۇننەتىن نەگىزگە الا وتىرىپ، ءومىر ءسۇرۋ سالتىن قالىپتاستىرعاندىعىن كورۋگە بولادى. قازاقتىڭ سالتى مەن ءداستۇرى ءدىن مەن قازاقتىڭ قاراپايىم ءومىرىن اجىراتپاي بايلاپ تۇرعان «نازىك رۋحاني ءجىپ». قازاق ءدىني تانىمىنىڭ وزەگى سالت-ءداستۇر، ادەت-عۇرىپ ەكەندىگى عاسىرلار بويى ءدىني تاجىريبەدە دالەلدەنگەن داۋسىز حاقيقات. سوندىقتان ەل اراسىنداعى «سالتىڭ ساناڭ، ءداستۇرىڭ داۋلەتىڭ، عۇرپىڭ عۇمىرىڭ» دەگەن دانالىق قۇر بەكەرگە ايتىلماعان. ال دۇشپان قازاقتى سالتى مەن ءداستۇرى سىندى جاۋھارلارىنان ايىرسا، توز-توز بولاتىنىن وتە جاقسى بىلەدى.

باۋىرجان سايفۋنوۆ، تۇركيا رەسپۋبليكاسى، ەرجيeس ۋنيۆەرسيتەتى، الەۋمەتتىك عىلىمدار ينستيتۋتىنىڭ دوكتورانتى

Abai.kz