24-27 ماۋسىم ارالىعىندا «جاڭا قازاقستان» فورۋمىنىڭ وكىلدەرى اقش-تا بولىپ، وسى ەلدىڭ مەملەكەتتىك ورگاندارىندا، وسىندا ورنالاسقان بىرقاتار حالىقارالىق دەموكراتيالىق ينستيتۋتتار مەن زەرتتەۋ ورتالىقتارىندا كەزدەسۋلەر وتكىزدى. اقش-تىڭ كورنەكتى باق وكىلدەرىمەن دە سۇقباتتار ۇيىمداستىرىلدى.

جۇزدەسۋلەردىڭ نەگىزگى تاقىرىبى رەسمي قازاقستاننىڭ حالىقارالىق دەموكراتيالىق ۇيىمدارى الدىنداعى مىندەتتەمەلەرىنىڭ ورىندالۋ بارىسى بولدى. سونىمەن بىرگە، قازاقستانداعى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە قوعامدىق-ساياسي احۋال دا كەڭىنەن تالقىلاندى.

اقش ساياسي يستەبليشمەنتى مەن بەدەلدى ساراپشىلارى، اسىرەسە، قازاقستان الدىندا تۇرعان اسا جاۋاپتى كەزەڭ – بيلىك ترانزيتىنە ەرەكشە قىزىعۋشىلىق تانىتتى. وسى ماسەلەگە قاتىستى «جاڭا قازاقستان» فورۋمىنىڭ پوزيتسياسىمەن تانىستى. ءبىز بولساق، بۇل پروتسەسس ات توبەلىندەي توپتىڭ قۇپيا شەشىمى رەتىندە ەمەس، بۇكىلحالىقتىق، اشىق تا ءادىل سايلاۋ ارقىلى جۇزەگە اسۋى كەرەك دەگەن ۇستانىمىمىزدى امەريكالىق ارىپتەستەرگە جەتكىزدىك. بۇل پروتسەسكە ۇلتتىڭ ينتەللەكتۋالدىق ەليتاسى دا بەلسەندى تۇردە قاتىستىرىلۋى ءتيىس. بۇنداي دەموكراتيالىق شارتسىز بيلىك ءترانزيتى ساياسي، قۇقىقتىق جانە مورالدىق تۇرعىدان العاندا نەگىزسىز ءارى ەل بولاشاعى ءۇشىن اسا قاتەرلى بولماق. وسى تۇرعىدان العاندا ەلگە جاڭا كونستيتۋتسيا مەن حالىقارالىق ستاندارتتارعا سايلاۋ زاڭناماسى قاجەت ەكەنى اتاپ ءوتىلدى.

كەزدەسۋلەر بارىسىندا قازاقستانداعى ساياسي وپپوزيتسيانىڭ اياسى قۇقىقتىق تۇرعىدا تارىلىپ، ادام قۇقى مەن ءسوز بوستاندىعى اياق استى بوپ جاتقانى دا تالقىلاندى. وسى تۇجىرىمدى راستايتىن ناقتى فاكتىلەر كەلتىرىلدى.

وسى تۇرعىدا امەريكا جاعى «جاڭا قازاقستان» فورۋمىنىڭ بولاشاقتا تىركەۋدەن ءوتۋ پروتسەدۋراسىنا ءتيىستى مونيتورينگ جاساپ وتىراتىنى اتاپ ءوتىلدى.

«جاڭا قازاقستان» فورۋمى وسىعان دەيىن قازاقستانداعى زۇلمات «اشارشىلىق» تاقىرىبىن تەك ەل ىشىندە عانا ەمەس، الەمدىك دارەجەدە كوتەرىپ، وعان حالىقارالىق دەڭگەيدە قۇقىقتىق-ساياسي باعا بەرۋ جايىندا ناقتى قيمىل-ارەكەت جاسايتىنى تۋرالى مالىمدەگەن بولاتىن. قولدان ءارى قاساقانا جاسالعان «اشارشىلىقتى» قازاق ۇلتىنا قارسى ستاليندىك جۇيە جۇرگىزگەن گەنوتسيد رەتىندە مويىنداپ، وعان ساياسي باعا بەرۋ قازاق مەملەكەتى مەن قوعامىنىڭ شىنايى وتارسىزدانۋى مەن قۇلدىق سانادان ارىلۋىنىڭ نىشانى بولىپ تابىلادى.

بۇدان بۇرىن بىزدەر بريۋسسەلگە بارىپ، ەۋروپارلامەنت دەپۋتاتتارى الدىندا وسى ماسەلەنى قوزعاپ، قولداۋ تاپقان بولاتىنبىز. ەندىگى كەزەكتە اقش سەناتى مەن كونگرەسىندە ۋكراينا، شىعىس ەۋروپا ەلدەرىندەگى گەنوتسيد پەن كوممۋنيستىك جۇيە قىلمىستارىن اشكەرەلەپ، ولارعا ساياسي باعا بەرەتىن قۇجاتتاردى قابىلداۋ قاجەتتىگى تۋرالى ماسەلە قويدىق. سونى جۇزەگە اسىرۋدىڭ وڭتايلى جولدارى، شارتتارى تۋرالى مول اقپارات الماسىپ، ناقتى ۇسىنىستار ايتىپ شىقتىق. ۋكرايناداعى «گولودوموردى» ۇلتقا قارسى جاسالعان گەنوتسيد رەتىندە تانۋ تۋرالى قۇجاتتى قولداعان اقش كونگرەسسمەندەرى بۇل ماسەلەگە قىزىعۋشىلىق تانىتتى.

اقش سەناتىنىڭ حالىقارالىق قارىم-قاتىناستار ماسەلەلەرى جونىندەگى كوميتەتى باسشىلىعىمەن كەزدەسۋدە ورتالىق ازيا مەن قازاقستانداعى ازاماتتىق قوعامنىڭ جاڭاشا ساپاعا كوشىپ جاتقاندىعى اتالدى. «جاڭا قازاقستان» فورۋمى ءبىزدىڭ ايماقتاعى دەموكراتياعا قاتىستى جاعدايدى تالقىلاۋ ءۇشىن كوميتەتتىڭ ارنايى تىڭداۋىن وتكىزۋدى ۇسىندى. ونداي ءىس-شارا بۇدان بۇرىن ۇيىمداستىرىلىپ وتىرعان بولاتىن.

Helsinki Comission, National Democratic Institute جانە USAID سەكىلدى بەدەلدى حالىقارالىق دەموكراتيالىق قۇرىلىمدار جەتەكشىلەرىمەن كەزدەسۋدە قازاقستانداعى ادام قۇقىن قورعاۋ ماسەلەلەرى، ساياسي تۇتقىندار جانە ولاردى بوساتۋ قاجەتتىگى تۋرالى ايتتىق. ەرەكشە تاقىرىپ رەتىندە جاڭاوزەن قاندى قىرعىنىنىڭ سەبەپ-سالدارىن زەرتتەپ، انىقتاۋ، وسى قىلمىسقا قاتىسى بار بارشا لاۋازىمدى تۇلعالاردى جاۋاپقا تارتۋ ماسەلەسى دە قوزعالدى.

قازاقستان ازاماتتىق قوعامىنىڭ الەمدىك دەڭگەيدەگى ساراپشىلىق-تالداۋ ورتالىقتارىمەن قويان-قولتىق قارىم-قاتىناسىن ورناتۋ، ەلدەگى جانە ورتا ازيا ايماعىنداعى شىنايى اقپاراتتى سولارعا جەتكىزۋ سەكىلدى وزەكتى ماسەلە دە نازاردان تىس قالعان جوق. «جاڭا قازاقستان» فورۋمىنىڭ وكىلدەرى الەمگە اتى ءمالىم Atlantic council, Center for Strategic and international studies سياقتى ىرگەلى ۇيىمدارمەن، تالداۋ ورتالىقتارى، دجوردجتاۋن ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ماماندارىمەن اسا قىزىقتى، پايدالى باسقوسۋلار وتكىزىپ، ءوزارا كەلىسىمگە كەلدى. ءبىزدىڭ دەلەگاتسيا قۇرامىندا ەلگە تانىمال ساياساتتانۋشىلار مەن ساراپشىلار بولعانى دا وسى تالقىلاۋلاردىڭ مازمۇندى وتۋىنە ءوز سەپتىگىن تيگىزدى.

«جاڭا قازاقستان» فورۋمىنىڭ وكىلدەرى اقش مەملەكەتتىك دەپارتامەنتىنىڭ ورتالىق ازيا بويىنشا جانە دەموكراتيا، ادام قۇقىقتارى جانە ەڭبەك ماسەلەلەرى بويىنشا بيۋرولارىنىڭ باسشىلارىمەن ءوزارا مۇددەلى كەلىسسوزدەر وتكىزدى. بەلگىلەنگەن رەگلامەنتتەن الدەقايدا ۇزاق جالعاسقان اڭگىمە بارىسىندا ايماقتاعى اسا كۇردەلى گەوساياسي احۋال تالقىلاندى. پوستسوۆەتتىك كەڭىستىكتەگى كرەمل پروپاگانداسىنىڭ جاڭاشا قىرلارى دا اتاپ ءوتىلدى.

وسى كەزدەسۋدە قىتايداعى شىڭجان-ۇيعىر اۆتونوميالى اۋدانىندا قازاقتارعا جاسالىنىپ جاتقان قىسىمعا قاتىستى ەرەكشە الاڭداۋشىلىق ءبىلدىرىلدى. وسى ورايدا اتالعان تۇيتكىلدى شەشۋدەگى ادام قۇقىقتارى سالاسىنداعى حالىقارالىق تەتىكتەردى پايدالانۋ ماڭىزى العا تارتىلدى.

اقش-تا ەرەكشە ىقپالعا يە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كەڭەسى باسشىلىعىمەن پىكىر الماسۋعا تەك قانا قازاقستانداعى ەمەس، ورتالىق ازياداعى تۇراقتىلىققا تونگەن قاۋىپ-قاتەرلەر تيەك بولدى. بۇل تۇرعىدا ايماقتاعى ءدىني ەكسترەميزم پەن ۇلتتىق سەپاراتيزمگە قارسى تۇرۋ جولىندا ءتيىستى اقپارات جانە ساراپتاۋلارمەن الماسىپ تۇرۋ وزەكتىلىگى ايتىلدى.

سونداي-اق ساپار شەڭبەرىندە امەريكا عانا ەمەس، الەمدەگى ەڭ بەدەلدى دەگەن گازەتتەردىڭ ءبىرى سانالاتىن «The New York Times» تىلشىسىنە اۋقىمدى سۇحبات بەرىلدى.

«جاڭا قازاقستان» فورۋمى،
ۆاشينگتون، 27 ماۋسىم 2018 جىل

ءامىرجان قوسان

Abai.kz