بۇگىندە الەم ەلدەرىندە ءدىن مەن ونىڭ قۇندىلىقتارىنىڭ حالىق پەن قوعام ومىرىندەگى ورنىنىڭ ماڭىزى ارتىپ وتىرعانىن كورىپ وتىرمىز. ءدىن مەملەكەتتىڭ نەگىزىن قۇراۋشى ەڭ ماڭىزدى فاكتوردىڭ ءبىرى بولعاندىقتان، ىشكى تۇراقتىلىقتىڭ دا كەپىلى.

الەمدەگى ءدىننىڭ ءدۇمپۋى قازاقستاندى دا اينالىپ وتكەن جوق. تاۋەلسىز قازاق ەلىندە ءدىني جاڭعىرۋ ۇدەرىسى ۇلتتىق ءداستۇر مەن قۇندىلىقتاردىڭ قوعام ومىرىندەگى ءرولىنىڭ ارتۋىنان جانە جاستار اراسىندا دىندارلىق دەڭگەيىنىڭ وسۋىنەن بايقالادى. مىسالى، مەشىتكە بارىپ جاتقان جاماعاتتىڭ 70 پايىزدان استامى جاستار دەسەك قاتەلەسپەيمىز. عالامتور جەلىسىندەگى ءدىني سايتتاردىڭ وقىرماندارى، فەيسبۋك (facebook), ۆك (vk), ينستاگرام (instagram), تۆيتەر (twitter) سياقتى ت.ب. الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى ءدىني توپتاردىڭ باسىم بولىگى تاعى جاس بۋىن. جەلىدە ءدىني مازمۇنداعى ماقالالار مەن اڭگىمەلەردى، ءدىني ماتىندەر مەن ايات-حاديستەردى، فاتۋالاردى ء(دىني شەشىمدەر مەن ۇكىمدەردى) ءبىر-بىرىمەن بولىسەتىن دە وسى – جاستار.

دەمەك، قوعامدا اسىرەسە، كەلەشەك بۋىن جاستاردىڭ اراسىندا دىنگە، ءدىني راسىمدەرگە، ءدىني اقپاراتقا سۇرانىس ارتىپ وتىر. مىناداي سىمسىز ايدي (iD) تەحنولوگيا دامىعان زاماندا اقپارات شەكسىز جانە قول جەتىمدى. ەگەر ءبىز جاستاردىڭ وسىنداي سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرا الماساق، وندا ولار بۇل اقپاراتتى، دەرەك كوزدەردى سىرتتان ىزدەيدى. بىراق، ءبىز ول كەزدە جاستاردىڭ الىپ جاتقان ءدىن تۋرالى اقپاراتتىڭ قانشالىقتى دۇرىس نەمەسە بۇرىس ەكەنىن، عالامتوردا ونلاين ءدارىس بەرىپ وتىرعان شەيحتىڭ كىم ەكەنىن (شىن عالىم، ەكسترەميست، تەرروريست، پسەۆدو شەيح، راديكال جانە ت.ب.) بىلمەيمىز،  دەرەككوزدىڭ سەنىمدى نەمەسە سەنىمسىز ەكەنىن، قاۋىپتى نەمەسە قاۋىپسىز ەكەنىن ءدوپ باسىپ ايتا المايمىز.

عالامتوردىڭ ارعى جاعىندا وتىرعان «شەيح» جاستاردىڭ ساناسىن وتىرىك ۋاعىزبەن ۋلاپ، بالانى اكەگە، قىزدى اناسىنا قارسى قويىپ ناعىز راديكال قىلىپ شىعارۋى مۇمكىن. بۇگىن دۇرىس ءدىني ءبىلىم الماعان ىزدەنۋشى، ەرتەڭ اكەسى مەن اناسىن «كاپىر» دەپ، ءبىر داستارقان باسىنا وتىرمايتىن راديكال. وكىنىشكە وراي مۇنداي قاندى وقيعالاردىڭ كۋاسى بولىپ، زاردابىن دا تارتتىق. اسىرەسە، 2011 جانە 2012 جىلدارى ورىن العان اقتاۋ، بالقاش، شۇبارشي، تاراز جانە اقساي شاتقالىنداعى قاندى وقيعالار، سيريا سۇراپىلىنا «جيھاد»، «ھيجرا» دەپ كوشكەندەر، كەشەگى 2016 جىلعى اقتوبە جانە الماتى قالالارىنداعى لاڭكەستەر لاڭى جادىمىزدا قاسىرەتتى وقيعا بولىپ ساقتالدى.

جۇرتىمىز وسىنداي قايعىلى وقيعالاردان امان، ەلىمىز تىنىش، بەيبىت ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن نە ىستەۋ قاجەت؟ تەرروريزم مەن ەكسترەميزم دىنگە، تىلگە قارامايدى بۇل، الەم دەڭگەيىندەگى ىندەت. گەوساياسي جاعدايىنداعى قاۋىپتەر تاعى بار. دانا قازاق «جالعىزدىڭ ءۇنى، جاياۋدىڭ شاڭى شىقپايدى» دەمەكشى بۇعان قمدب جالعىز ءوزى قارسى كۇرەسە المايدى، ونىڭ بۇعان قاۋقارى دا جەتپەيدى، قۇزىرەتى دە جوق. قمدب رۋحاني اعارتۋشىلىقپەن جانە ءدىني راسىمدەردى ورىنداۋمەن شۇعىلدانادى.

ىشكى جانە سىرتقى قاۋىپتەردىڭ الدىن الۋ، قازاقستاننىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتۋ مەملەكەت ەنشىسىندەگى دۇنيە. سول سەبەپتى مۇنداي ماسەلەدە ءدىن مەن مەملەكەت جۇمىلا جۇمىس جاسايدى. دiن مەن مەملەكەتتiڭ تۇيiسەر جەرi دە – ەلدiڭ تۇتاستىعى مەن بىرلىگى، دىنارالىق كەلىسىم مەن تۇراقتىلىق. وسى ماقساتتا قمدب مەن ءدىن ىستەرى مينيسترلىگى بىرلەسە وتىرىپ جۇمىس جاسايدى. ويتكەنى، قمدب – يسلام ءدىنىنىڭ ءسۇنني باعىتى ءابۋ حانيفا مازھابىن ۇستاناتىن قازاقستان ازاماتتارىنىڭ ۋاكىلەتتى ءدىني ۇيىمى بولسا، قازىرگى قوعامدىق دامۋ مينيسترلىگى – ءدىن سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ساياساتتى ىسكە اسىراتىن مەملەكەتتىڭ ۋاكىلەتتى ورگانى.

ماسەلەن، مينيسترلىكتىڭ دەرەگىنشە، 2016 جىلدىڭ وزىندە 10 750 سايتتى زەردەلەگەن. ونىڭ ىشىندە 1500-گە جۋىق سايتتان زاڭسىز كونتەنت انىقتالىپ، زاڭ تارتىبىمەن جابىلعان. بيىلعى مونيتورينگتە 6 مىڭنان اسا سايت تەكسەرىلىپ، 900 - زاڭسىز كونتەنت تاراتىپ كەلگەنى بەلگىلى بولدى. سونداي-اق، الەۋمەتتىك جەلىلەرگە، كىتاپ، باسپا ونىمدەرىنە تۇراقتى ساراپتاما جۇرگىزىلىپ وتىر. مىسالى 2017 جىلى 1,5 مىڭنان اسا وبەكت ساراپتامادان ءوتىپ، ونىڭ ىشىندە 54 ماتەريالدا قۇقىققا قايشى كونتەنت كەزىككەن. سونىمەن قاتار، قىلمىستىق اتقارۋ جۇيەسى كوميتەتىنىڭ بارلىق كىتاپحانا قورىنا ساراپتاما جۇرگىزىلگەن. ناتيجەسىندە 13 كىتاپ دەسترۋكتيۆتى مازمۇندا دەپ تانىلعان. سونىمەن قاتار، ۆەدومستۆوارالىق ءىس-قيمىل ناتيجەسىندە مەشىتتەردە ءتارتىپ بۇزۋ ۇلەسى تومەندەپ، ءدىني ماتەريالداردى تاراتۋ ارنالارىنا تۇراقتى مونيتورينگ جۇرگىزىلۋ جولعا قويىلعان (kazislam.kz).

مۇنى كەيبىر ازاماتتار سياقتى جالپى دىنگە قارسى كۇرەس دەپ تۇسىنبەۋ كەرەك. ونداي پىكىر قاتە. بۇل – مينيسترلىكتىڭ سىرتتان كەلىپ جاتقان ءدىني اقپاراتتاردى سۇزگىدەن وتكىزىپ، جاستاردى راديكالدانۋدان ساقتاپ، ولاردى تەرىس پيعىلدى ءدىني ۇيىمداردىڭ جەتەگىندە كەتپەۋى ءۇشىن جات اعىمداردىڭ  يدەولوگياسىمەن كۇرەسى.

ارينە، ولارمەن قارسى كۇرەستە تەك كۇش قولدانۋ ءتاسىلى ءتيىمدى ناتيجە بەرە بەرمەسى انىق. سوندىقتان بۇل ماسەلەگە قارسى يدەولوگيالىق كۇرەس جۇرگىزۋدىڭ دە ماڭىزى جوعارى. يدەولوگيالىق كۇرەستىڭ قانداي كۇش ەكەنىن اعا بۋىن جاقسى بىلەدى. سوندىقتان بولسا كەرەك بىرنەشە كىسى باس قوسا قالسا «كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە مەملەكەتتىك يدەولوگيا كۇشتى ەدى. قازىر ونداي يدەولوگيا جوق» دەپ سىن ايتىپ جاتامىز. نەگىزىندە «مەملەكەتتىڭ دىنگە قاتىستى يدەولوگياسى جوق» دەپ ايتۋ ورىنسىز. مەملەكەتتىك يدەولوگيا جوق ەمەس، بار. «ءدىن سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ 2017-2020 جىلدارعا ارنالعان تۇجىرىمداماسى» وسىنىڭ ايقىن دالەلى.

كەز-كەلگەن ماقساتتى ءىستىڭ باعىتى مەن باعدارى، بەكىتىلگەن قۇجاتى بولادى. ءبىز ايتىپ وتىرعان ءدىن سالاسىنداعى (2017-2020) جىلدارعا ارنالعان تۇجىرىمداما دا  مەملەكەتتىڭ ءدىن سالاسىنا قاتىستى اتقاراتىن جۇمىس باعىتى مەن باعدارى، ستراتەگيالىق ماقساتتارى قامتىلعان قۇجات. باسقاشا ايتقاندا، بۇل قۇجات – ەلدەگى كونفەسسياارالىق جانە ەتنوسارالىق كەلىسىمدى جەتىلدىرىپ، بەيبىت ءومىردى نىعايتىپ، ءداستۇرلى ءدىلىمىز بەن ءدىنىمىزدى ء(ابۋ حانيفا مازھابىن) ساقتاپ، اداسقان ءدىني-سەنىمدەردىڭ الدىن الۋ ءۇشىن مەملەكەتىمىزدىڭ ءۇش جىل بويىنا اتقارۋى ءتيىس جۇمىس جۇيەسى. مەملەكەتتىڭ ءدىن سالاسىنا قاتىستى رەسمي كوزقاراسى.

بۇدان بىلاي مەملەكەت ء(دىن ىستەرى مينيسترلىگى ۋاكىلەتتى ورگان رەتىندە) وسى تۇجىرىمدامانى باسشىلىققا الا وتىرىپ قمدب-مەن قويان قولتىق جۇمىس جاساماق. مىسالى، ەلدىڭ رۋحاني تىرەگى بولعان اسىل ءدىنىمىزدىڭ جالپىعا ورتاق ادامگەرشىلىك قاعيدالارىن ناسيحاتتاۋ، ءدىن دوگمالارىن دۇرىس اشىقتاۋ، مۇسىلمانشىلىق قۇندىلىقتاردى ءتۇسىندىرۋ، جوعارى ءبىلىمدى ءدىن ماماندارىن، تەولوگتاردى دايارلاۋ، شەت مەملەكەتكە شاكىرتتەر جىبەرۋ، يمامداردىڭ ءدىني ءھام زايىرلى بىلىمدەرىن جەتىلدىرۋ سياقتى ت.ب.

ەكسترەميزم، تەرروريزم جانە دەسترۋكتيۆتى اعىمدار مەن اداسۋشىلارعا قارسى كۇرەستە كۇشپەن قاتار اعارتۋشىلىق جولدارىن دا قاراستىرعان ءجون. جاستارعا شىنايى ءدىني ءبىلىم بەرىپ، ولاردىڭ جالپى ءبىلىم كوكجيەگىن كەڭەيتۋ دە ماڭىزدى. ارنايى ءدىني ءبىلىمنىڭ بولماۋى، شالا ساۋاتتىلىق، ءدىني ۇعىمداردى (جيھاد، تاكفير، ھيجرەت، تالاق ت.ب.) قاتە ءتۇسىنۋ، ءدىن مەن ءداستۇردى اجىراتا الماۋ سياقتى كەمشىلىكتەر دە ەكسترەميزمگە اكەلىپ سوقتىرۋى ابدەن مۇمكىن. ءدىن – دۇرىس تۇسىنگەن ادام ءۇشىن رۋحاني كەمەلدەنۋگە جەتەلەيتىن، ال قاتە تۇسىنگەن ادام ءۇشىن قيىندىققا اينالارى ءسوزسىز. نەگىزىنەن اداسقاندار مەن ەكسترەميستەردىڭ قاتارىنا قوسىلاتىندار دۇرىس ءدىني تاربيەدەن ءنار الماعاندار. اقتوبە، اتىراۋ، اقتاۋ سياقتى ەلىمىزدىڭ باسقا دا وڭىرلەردە ناماز وقىماعانداردى «كاپىرگە» شىعارىپ، ولاردىڭ دۇنيە-مۇلىكتەرىن توناۋدى ادال ەتىپ جۇرگەندەر مىنە، وسىلار.  سوندىقتان جاستارعا تۋرا باعىت بەرىپ، دۇرىس تاربيەلەۋدە مەملەكەت پەن ءدىن قىزمەتكەرلەرى كۇش بىرىكتىرگەندەرى ابزال.

كەشە عانا قابىلدانعان بۇل قۇجاتتىڭ (تۇجىرىمداما) اياسىندا اتقارىلعان وڭدى ءىس-شارالاردىڭ كەلەسىسى – مۇسىلمان بىرلەستىگىن قولداۋ قورىنىڭ قۇرىلۋى. قوردىڭ قىزمەتى كوممەرتسيالىق ەمەس قايىرىمدىلىق ۇيىم رەتىندە الەۋمەتتىك جوبالاردى قارجىلاندىرۋعا، ءبىلىم-اعارتۋشىلىق شارالاردى جۇرگىزۋگە، سونىمەن قاتار، ءدىني بىرلەستىك قىزمەتكەرلەرى جۇمىسىنىڭ تيىمدىلىگىن كوتەرۋ جانە مەكەمەلەردىڭ قىزمەتىن قولداۋعا باعىتتالعان. «ۋاقىپ» قورىنىڭ قىزمەتى نەگىزىنەن مىناداي مىندەتتەردى شەشۋگە باعىتتالىپ وتىر:

– ەلدەگى بەيبىتشىلىك پەن تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋگە ۇلەس قوسۋ;

– تۇرعىنداردىڭ الەۋمەتتىك از قامتىلعان توبى مەن مۇمكىندىگى شەكتەۋلى ازاماتتارعا كومەك كورسەتۋ;

– بالالار مەن جاستاردىڭ فيزيكالىق جانە ينتەللەكتۋالدىق دامۋىن قولداۋ;

– ءدىني راديكاليزم مەن ەكسترەميزمنىڭ الدىن الۋ;

– مامانداردىڭ بىلىكتىلىگىن كوتەرۋ جانە شالعايدا ورنالاسقان ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ (يمامداردىڭ) الەۋمەتتىك ماسەلەلەرىن شەشۋ جانە ت.ب.

نازار سالساڭىز وسى ايتىلعان تارماقشالاردىڭ بارلىعى دا تۇجىرىمدامادا قامتىلعان ماسەلەلەر. ماقسات – ەلدەگى دىنارالىق جانە ۇلتارالىق كەلىسىمدى نىعايتۋ، بەيبىت ءومىر مەن تۇراقتىلىققا ۇلەس قوسۋ، مۇمكىندىگى شەكتەۋلى ازاماتتارعا جاردەم بەرۋ، ءدىني راديكاليزم مەن ەكسترەميزمنىڭ الدىن الۋ، شالعاي ەلدى-مەكەندەگى يمامداردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن شەشۋ،  ءدىني ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن رەتتەۋ جانە ت.ب.

شاعىن ماقالادا كەلتىرىلگەن ءبىزدىڭ ءبىر-ەكى مىسالىمىز ءدىن سالاسىنا قاتىستى قابىلدانعان تۇجىرىمدامانىڭ مازمۇنىن تولىق اشا قويماسى انىق. وندا ەلدەگى ءدىننىڭ احۋالى ايتىلىپ، ءتۇرلى (مەملەكەتتىك باسقارۋ، مەملەكەتتىك قىزمەت، قۇقىق قورعاۋ، قارۋلى كۇشتەر، باق، ءبىلىم بەرۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ، مادەنيەت، سپورت) سالالار بويىنشا دىنگە قاتىستى ۇستانىم باياندالعان. بىراق، ءبىزدىڭ ماقسات – وقىرماندى شارشاتۋ ەمەس، ءدىن سالاسىنا قاتىستى قابىلدانعان وسى قۇجاتتى قاراپايىم سوزبەن تارقاتىپ، ءسىزدى ونىمەن از دا بولسا تانىستىرۋ. بۇل ءبىزدىڭ ازاماتتىق بورىشىمىز دەپ بىلەمىن. ءدىني قايشىلىقتار نەگىزىندە تۋىندايتىن راديكاليزممەن بaيلaنىستاعى كەلەڭسىز ۇردىستەر بوي كورسەتىپ وتىرعان بۇگىنگى ۋاقىتتا ەلدەگى تۇراقتىلىق پەن اۋىزبىرشىلىكتى نىعايتۋ ءۇشىن ءاربىرىمىز قولدان كەلگەنشە ۇلەس قوسۋىمىز كەرەك.

ءدىندى قوعامنان ءبولىپ قاراۋ مۇمكىن ەمەس. بىلتىر عانا ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ قاۋلىسىمەن قۇرىلعان ارنايى مينيسترلىكتىڭ دە پايدا بولۋى ءدىننىڭ قوعامداعى ورنى مەن ماڭىزىن اڭعارتقانداي. اسىرەسە، 18 كونفەسسيا مەن ءۇش جارىم مىڭنان استام ءدىني سۋبەكتىلەرى رەسمي تۇردە تىركەلگەن مەملەكەتتە دىنارالىق كەلىسىمنىڭ ماڭىزى جوعارى.

وسى رەتتە، دىنگە قاتىستى ماسەلەلەردىڭ بارلىعىن تەك ءبىر مەكەمەگە عانا (قمبد-عا نەمەسە ءدىن ىستەر مينيسترلىگى) جۇكتەپ قويماي، ءاربىر قازاقستان ازاماتى ات سالىسقانى ءجون. قازاق «جۇمىلا كوتەرگەن جۇك جەڭىل» دەمەكشى ەلىمىزدەگى دىنارالىق جانە ەتنوسارالىق اۋىزبىرشىلىكتى ساقتاۋ بارشامىزعا ورتاق مىندەت.

جالعاس سادۋاحاسۇلى

ءدىنتانۋشى، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى