قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىندا ەلىمىزدىڭ زايىرلى مەملەكەت ەكەنى انىقتالعان. دەمەك، زاماناۋي شىنايىلىقتاعى زايىرلى مەملەكەت ۇعىمىنىڭ مازمۇنى قۇقىقتىق، دەموكراتيالىق قۇندىلىقتارعا نەگىزدەلگەن جانە سەنىم ماسەلەسىندە ءدىن ورىسىنە مۇمكىندىك بەرەتىن مەملەكەت رەتىندە تۇجىرىمدالادى. سوندىقتان دىنارالىق قارىم-قاتىناس تاجىريبەسى الەم نازارىنا ىلىگىپ وتىرعانى بەلگىلى.

دiن مەن مەملەكەتتiڭ تۇيiسەر جەرi – ەلدiڭ تۇتاستىعى جəنە قوعامنىڭ اۋىزبىرشىلىگى مەن تۇراقتىلىعى. سوندىقتان، ەكi تاراپتىڭ ءوزارا بiرiگiپ əرەكەت ەتەتىن كەڭiستiگiن، ونىڭ قۇقىقتىق تەتىكتەرىن ۋاقىت تالابىنا ساي ايقىنداپ جəنە جەتىلدىرىپ وتىرۋدىڭ ماڭىزى زور.

جالپى ءدىن تۋرالى، ونىڭ ىشىندە يسلام ءدىنى تۋرالى تۇسىنىگىمىز جەتكىلىكتى دەپ ايتا الامىز با؟ وكىنىشكە وراي، قوعامداعى كەيىنگى كەزەڭدە كورىنىس تاپقان كەلەڭسىز وقيعالار كەرىسىنشە جاۋاپ بەرۋگە ماجبۇرلەيدى. كەيبىر زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرىنشە «قازاقتاردىڭ دىنشىلدىگى «ءۇستىرت»، «تاياز»، اسىرەسە جاستار يسلام ءدىنىنىڭ نەگىزگى قاعيدالارىن بىلمەيدى». شىندىعىندا، مەشىتكە بارىپ نامازعا جىعىلىپ نەمەسە ۇيىندە بەس ۋاقىت ناماز وقىپ، ورازا ۇستايتىنداردىڭ كوپشىلىگى ءوزىنىڭ يسلام دىنىمەن بايلانىسىن ۇلتتىق ءداستۇردىڭ قۇبىلىسى رەتىندە قارايتىندىعى شىندىق. قازىرگى كەزەڭنىڭ ەرەكشەلىگى – دىنگە سەنەم دەۋشىلەردىڭ كوپشىلىگىنىڭ ءدىني ءبىلىمنىڭ نەگىزگى ۇستانىمدارى، قاعيدالارىن، تاريحىن جەتە بىلمەيتىندىگىندە.

ءدىن - ادام تاريحىنىڭ ۇلكەن تاعىلىم-تاربيەسىنىڭ ءبىرى جانە سارقىلماس دانالىق كوزى. ەگەمەن ەل بولىپ قالىپتاسۋىمىز، مەملەكەتىمىزدىڭ ءوسىپ، وركەندەۋىندە ءدىننىڭ الاتىن ورنى زور. ويتكەنى، ءدىن - يماندىلىقتىڭ، ادىلدىكتىڭ، سىپايىلىقتىڭ، پاراساتتىلىقتىڭ، كوپشىلدىكتىڭ، توزىمدىلىكتىڭ كەپىلى. ءدىنى، ءتىلى جوق حالىقتىڭ – بولاشاعى جوق.

سونىمەن قاتار قوعام ومىرىندە ءدىننىڭ الار ورنى ەرەكشە. ويتكەنى، ءدىن ادەپتىلىك قاعيدالارى مەن قوعام بىرلىگىن، تاربيەلىك جۇيەلەردى قالىپتاستىرۋدا ەلەۋلى ءرول اتقارادى. ادام دىنگە سەنگەن سوڭ، وزگەلەرگە ءجابىر كورسەتۋدەن، تارتىپسىزدىك جاساۋدان، ىشىمدىك، ەسىرتكى سەكىلدى جامان ادەتتەردەن بويىن الىس ۇستايدى. ءدىنسىز قوعامدا تارتىپسىزدىك پەن قىلمىس ەتەك جاياتىندىعى بەلگىلى.

ءدىن – قوعامنىڭ ەڭ قاجەتتى جانە نەگىزگى تارماعى. ءوزىمىز ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ورتادان ءدىندى ءبولىپ قاراۋ استە مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى، ءدىنسىز، ءبىر اللانىڭ بار ەكەنىنە سەنىمسىز قوعامدا ادام بالاسىنىڭ بويىنان قورقىنىش سەزىمى جوعالادى. ال جۇرەگىندە قورقىنىشى بولماعان ادامدار – ەڭ قورقىنىشتى ورتا، قورقىنىشتى قوعام. اسىلى تەكتى بابامىزدىڭ «قۇدايدان قورىقپاعاننان قورىق» دەۋى دە سوندىقتان. وسى ماتەلدىڭ استارىندا ۇلكەن ءمان جاتقانىن ۇعىنۋىمىز كەرەك.

ءدىن – اللا تاعالانىڭ پەندەسىنە بەرگەن ەڭ ۇلكەن نىعمەتتەرىنىڭ ءبىرى. ءدىندى تانۋ – ءبىر جاراتۋشىنىڭ بار ەكەنىن تانۋ. تانىعان جاراتۋشىمىز كىم دەسەك، ول – كۇللى عالامنىڭ، بارلىق جاراتىلىستىڭ يەسى بولعان اللا تاعالا. مەيىرىمى شەكسىز جاراتقان يەمىز ادامزات بالاسىن ماحابباتپەن جاراتتى، باسقا جان يەلەرىنەن ارتىق ەتىپ اقىل بەردى. سوندىقتان يسلام ءدىنى كەيبىر زامانداستارىمىزدىڭ ساناسىندا قالىپتاسقانداي ءدىنتانۋشى-مولدالاردىڭ عانا ءىسى ەمەس، اللا تاعالانىڭ پەندەسىنە بەرگەن، اق پەن قارانى اجىراتىپ، اقيقاتتىڭ جولىنا سالاتىن عاجايىپ سىيى. قاراحانيد داۋىرىندە قاناتىن كەڭگە جايىپ، قازاق دالاسىنا ەنگەن يسلام ءدىنى سالت-ءداستۇر، تانىم-تۇسىنىگىمىزبەن بىتە قايناسىپ، بولمىسىمىزعا ەتەنە جاقىن بولدى. سوندىقتان كەڭىنەن ناسيحاتتالىپ، بىردەن تارادى. وسىلايشا، كەشەگى ون ەكى عاسىردان اسا ۋاقىت ىشىندە يسلام مۇسىلماندىعىمىزدىڭ مىزعىماس دىڭگەگىنە اينالدى.

ءدىن ءوزىنىڭ اقيقات بولمىسىمەن جاقسىلىق جونىندەگى شىم- شىتىرىق تۇسىنىكتەردى ءبىر ىزگە سالىپ، ونى  بىردەن-ءبىر تۋرا جولعا اينالدىراتىن كەمەل ىلىمگە اينالسا، اقيقات  وزىنىڭ ءدىن رەتىندەگى كورىنىسىمەن ادام جانىنا كىر شالدىرماي، ونى ۇزدىكسىز تازارتىپ وتىراتىن، ونىڭ ماڭگىلىك تابيعاتىن جالعاندىق قوسپالاردان ارشىپ، ونى نۇرلاندىراتىن ناقتى امالعا اينالادى.

ءدىن – ادامزاتپەن بىرگە جاساسىپ كەلە جاتقان ءتۇرلى تاريحي كەزەڭدەر مەن قوعامدا ءوزىن ءارتۇرلى پىشىندە كورسەتتى. ادامزاتتىڭ رۋحاني سۇرانىستارىنىڭ تۇرلىلىگىنە بايلانىستى دىندەر دە ءارتۇرلى اتالدى. دۇنيەدەگى حالىقتار، مەمەلەكەتتەر ءوز تاريحىن زەرتتەگەندە ءدىني، رۋحاني ۇدەرىستەردى نەگىزگە الادى. ادامزات بالاسىن وزگە جاراتىلىستان اجىراتىپ، ءوزىنىڭ وسى جاراتىلعان بارشا جاراتىلىستىڭ قوجاسى ەكەنىن، بىراق سول ءۇشىن وسى الەمنىڭ يەسى الدىندا جاۋاپتى ەكەندىگىن سەزىندىرەتىن نارسە – ءدىن. بۇل كەز-كەلگەن حالىقتىڭ تاريحي تاعدىرىندا ءدىننىڭ ماڭىزدى ءرول اتقاراتىندىعىن، ونىڭ رۋحاني، مادەني وركەندەۋىنىڭ كوكجيەكتەرىن ايقىندايتىن نەگىزگى فاكتور ەكەندىگىن كورسەتەدى.

بىراق، بىرەۋلەر قالاسا دا، قالاماسا دا ءدىن قوعام ومىرىنەن ءوز ورنىن الاتىن بولادى. ويتكەنى، ادامداردا جۇرەك پەن سانا بار. پەندەلىك تىرلىكتەن قاجىپ، مۇڭعا باتاتىن جۇرەك ءوزىنىڭ داۋاسىن ىزدەسە، ءومىردىڭ ءمانىن ىزدەۋدە پەندەلىك قيسىننان قاناعات تاپپايتىن سانا وزىنە كەڭ ءورىستى قاجەت ەتەدى.

سول سەبەپتى دە كوپتەگەن ادامدار جۇرەككە داۋا، ساناعا ءورىس بەرەتىن ءدىننىڭ ماڭگىلىك قۇندىلىقتارىنا جۇگىنۋگە ءماجبۇر بولادى. مىنە، وسىنداي جاندار ادام ومىرىندەگى، قوعام ومىرىندەگى ءدىننىڭ ورنىن ءتۇسىنىپ، ونىڭ ءمانى مەن ماڭىزىن اشۋعا ۇمتىلادى. ادامدى وسىنداي بيىك قۇلشىنىسقا، رۋحاني جەتىلۋگە جەتەلەيتىن قاسيەتى ءدىننىڭ باستى ءبىر ماڭىزى بولىپ تابىلادى.

باسىندا ايتقانىمداي ءدىن قوعام ومىرىنەن ءوز ورنىن الاتىنى ءسوزسىز. وسىعان وراي جاستارىمىزعا دۇرىس باعدار، جاقسى تاربيە، قوعامىمىزعا تيگىزەر پايداسىنا بايلانىستى جەكە پىكىر رەتىندە مىنا نارسەلەردى ۇسىنعىم كەلەدى. قازىرگى تاڭدا وقيمىن، ىزدەنەم دەگەن جاستارعا ۇلكەن جولدار اشىلعان. سول نارسەنى دۇرىس پايدالانا بىلگەن دۇرىس. ءدىني ساۋاتىن ارتتىراتىن ورىن رەتىندە مەشىتكە باعىت باعدار بەرەتىن ەدىم. ويتكەنى قازىر مەشىتتىڭ جانىندا جاستاردىڭ ءدىني ساۋاتىن اشۋ ماقساتىندا كۋرستار  اشىلعان. سول جەرلەردەن ءدىني ءبىلىم السا قوعامعا دا پايداسىن تيگىزەر جاستارىمىز ءوسىپ- ونەر ەدى. مەن ءوزىم تۇركيادا وقىعان كەزىمدە جاز مەزگىلىندە جاستاردىڭ بارار جەرى ورتالىق مەشىتى ەدى. سول جەردەن بىلمەگەنىن يمامنان سۇراپ، بىلگەندەرىن ءبولىسىپ بىلىمدەرىن جەتىلدىرەتىن. سول جاعدايدى بىزدە قولعا الىپ، جاستارىمىزدىڭ ءدىني ساۋاتىن ارتتىرساق قوعامدا تىنىشتىق، بەرەكە بولارىنا سەنىمدىمىن.

ا.بەكتۇرعانوۆ

Abai.kz